Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ

1. Tổng quan

Bản đồ thể hiện các khu vực kiểm soát trên thực tế tại Tây Sahara. Màu xanh lá cây đậm là vùng do Maroc chiếm đóng, màu xanh lá cây nhạt là vùng do Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ kiểm soát (Vùng Tự do).

Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (الجمهورية العربية الصحراوية الديمقراطية_{al-Jumhūriyyah al-ʿArabiyyah aṣ-Ṣaḥrāwiyyah ad-Dīmuqrāṭiyyah}^Arabic; República Árabe Saharaui Democrática_{Reˈpuβlika ˈaɾaβe sa(χa)ˈɾawi ðemoˈkɾatika}^Spanish; viết tắt là SADR) là một nhà nước được công nhận hạn chế, tuyên bố chủ quyền đối với toàn bộ lãnh thổ Tây Sahara, một lãnh thổ phi tự trị ở Maghreb, miền Tây Bắc Phi. Tây Sahara từng là thuộc địa của Tây Ban Nha với tên gọi Sahara thuộc Tây Ban Nha. SADR được Mặt trận Polisario tuyên bố thành lập vào ngày 27 tháng 2 năm 1976 tại Bir Lehlou, Tây Sahara. Chính phủ SADR gọi các vùng lãnh thổ dưới quyền kiểm soát của mình là Lãnh thổ Giải phóng hoặc Vùng Tự do. Maroc kiểm soát và quản lý phần lớn còn lại của lãnh thổ tranh chấp (khoảng 80%), và gọi những vùng đất này là Các tỉnh phía Nam của mình. Thủ đô được SADR tuyên bố là Laayoune (El Aaiún), tuy nhiên do thành phố này hiện nằm trong vùng kiểm soát của Maroc, SADR đã đặt thủ đô tạm thời tại Tifariti, mặc dù phần lớn các hoạt động hành chính hàng ngày diễn ra tại trại tị nạn Rabouni, một trong các trại tị nạn Sahrawi ở Tindouf, Algeria.

Cuộc đấu tranh của người Sahrawi cho quyền tự quyết đã kéo dài hàng thập kỷ, bắt nguồn từ thời kỳ hậu thuộc địa và sự phân chia lãnh thổ không phù hợp với nguyện vọng của người dân bản địa. Vấn đề Tây Sahara là một trong những xung đột kéo dài nhất tại châu Phi, gây ra những hậu quả nhân đạo nghiêm trọng, đặc biệt là đối với hàng chục ngàn người tị nạn Sahrawi sống trong các trại ở Algeria. Cộng đồng quốc tế, đặc biệt là Liên Hợp Quốc, đã nhiều lần kêu gọi một giải pháp chính trị công bằng và bền vững, tôn trọng quyền tự quyết của người dân Sahrawi thông qua một cuộc trưng cầu dân ý tự do và công bằng. Tuy nhiên, những nỗ lực này vẫn chưa mang lại kết quả cụ thể do những bất đồng sâu sắc giữa các bên liên quan. Tình hình nhân quyền tại các vùng lãnh thổ do Maroc kiểm soát và trong các trại tị nạn vẫn là một mối quan tâm lớn của các tổ chức quốc tế. SADR là một thành viên đầy đủ của Liên minh châu Phi và được 44 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc cùng Nam Ossetia công nhận. Với dân số khoảng nửa triệu người, đây là quốc gia thưa dân nhất châu Phi.

2. Tên gọi

Quốc huy của Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ

Tên gọi chính thức của nhà nước là Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (الجمهورية العربية الصحراوية الديمقراطية_{al-Jumhūrīyah al-ʿArabiyyah aṣ-Ṣaḥrāwīyah ad-Dīmuqrāṭiyyah}^Arabic; República Árabe Saharaui Democrática_{Reˈpuβlika ˈaɾaβe sa(χa)ˈɾawi ðemoˈkɾatika}^Spanish; Sahrawi Arab Democratic Republic_{tiếng Anh}^English). Tên viết tắt thường được sử dụng là SADR (từ tên tiếng Anh) hoặc RASD (từ tên tiếng Tây Ban Nha). Đôi khi còn được gọi là Cộng hòa Sahrawi hoặc đơn giản là Tây Sahara.

Từ Sahrawi (صحراوي_{Ṣaḥrāwī}^Arabic) trong tiếng Ả Rập có nghĩa là "người dân của Sa mạc" hoặc "người ở Sa mạc", bắt nguồn từ từ Ṣaḥrāʼ (صحراء^Arabic) có nghĩa là "sa mạc". Tên gọi này phản ánh nguồn gốc và môi trường sống truyền thống của người dân bản địa.

Trong các văn kiện của Liên Hợp Quốc và các tổ chức quốc tế, lãnh thổ thường được gọi là "Tây Sahara". Chính phủ Nhật Bản, mặc dù không công nhận SADR là một quốc gia, đã sử dụng tên "Cộng hòa Sahrawi" (サハラウィ共和国_{Saharawi Kyōwakoku}^Japanese) cho phái đoàn SADR tại Hội nghị Quốc tế về Phát triển Châu Phi (TICAD).

3. Lịch sử

Lịch sử của Tây Sahara gắn liền với các tộc người Berber bản địa, sự lan tỏa của văn hóa Ả Rập và Hồi giáo, thời kỳ thuộc địa của Tây Ban Nha, và cuộc đấu tranh kéo dài cho quyền tự quyết của người Sahrawi.

3.1. Thời kỳ thuộc địa Tây Ban Nha

Quá trình Tây Ban Nha thiết lập quyền kiểm soát đối với Tây Sahara bắt đầu từ cuối thế kỷ 19. Năm 1476, Tây Ban Nha thiết lập một điểm giao thương gọi là Santa Cruz de Mar Pequeña ở bờ biển đối diện Quần đảo Canary, nhưng đã rút lui vào năm 1524. Năm 1884, tại Hội nghị Berlin, Tây Ban Nha được phân chia một vùng đất ven biển, chính là Tây Sahara ngày nay, và bắt đầu thành lập các điểm thương mại và đưa quân đội vào. Biên giới của khu vực không được xác định rõ ràng cho đến khi có các hiệp ước giữa Tây Ban Nha và Pháp vào đầu thế kỷ 20, xác định ranh giới với các thuộc địa của Pháp ở Mauritanie và Algeria. Tây Sahara thuộc Tây Ban Nha khi đó bao gồm hai vùng lãnh thổ là Río de Oro và Saguia el-Hamra, được chính thức thành lập vào năm 1924. Vùng này có chính quyền riêng biệt và không phải là một phần của Maroc thuộc Tây Ban Nha.

Mặc dù tuyên bố chủ quyền, Tây Ban Nha gặp nhiều khó khăn trong việc mở rộng quyền kiểm soát vào các vùng nội địa cho đến năm 1934. Các chính sách cai trị của Tây Ban Nha tập trung vào việc khai thác tài nguyên, đặc biệt là phosphat sau khi các mỏ lớn được phát hiện ở Bou Craa vào năm 1964, và duy trì trật tự thông qua việc hợp tác với một số thủ lĩnh bộ lạc địa phương. Một cơ quan tư vấn gọi là Djema'a, bao gồm các thủ lĩnh bộ lạc Sahrawi, được thành lập nhưng có rất ít quyền lực thực tế.

Tác động kinh tế-xã hội của chế độ đô hộ Tây Ban Nha đối với người Sahrawi bao gồm việc dần thay đổi lối sống du mục truyền thống, sự tập trung dân cư vào một số thị trấn ven biển, và sự xuất hiện của một tầng lớp lao động nhỏ làm việc trong các ngành khai khoáng và dịch vụ. Tuy nhiên, người Sahrawi phần lớn vẫn bị gạt ra ngoài lề các quyết định chính trị và kinh tế quan trọng. Sự bất mãn với ách cai trị của Tây Ban Nha đã dẫn đến sự hình thành các phong trào dân tộc chủ nghĩa.

Năm 1956, sau khi Maroc giành độc lập từ Pháp, nước này bắt đầu tuyên bố chủ quyền đối với Tây Sahara, coi đây là một phần lãnh thổ lịch sử của mình. Năm 1957, Quân đội Giải phóng Maroc đã tiến hành các cuộc tấn công vào lực lượng Tây Ban Nha trong Chiến tranh Ifni, buộc Tây Ban Nha phải nhượng lại một số khu vực ở phía bắc (vùng Tarfaya và Tantan). Năm 1969, Tây Ban Nha trao trả vùng Ifni cho Maroc nhưng vẫn duy trì quyền kiểm soát đối với Tây Sahara.

Áp lực quốc tế, đặc biệt từ Liên Hợp Quốc, ngày càng gia tăng yêu cầu Tây Ban Nha phi thực dân hóa Tây Sahara. Nghị quyết 2229 của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc năm 1966 đã tái khẳng định quyền tự quyết của người dân Sahrawi và kêu gọi Tây Ban Nha tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý. Năm 1970, một cuộc biểu tình ôn hòa của phong trào Harakat Tahrir ở El Aaiún đã bị đàn áp đẫm máu (sự kiện Zemla Intifada), dẫn đến sự chuyển hướng sang đấu tranh vũ trang của chủ nghĩa dân tộc Sahrawi.

3.2. Xung đột Tây Sahara

Xung đột Tây Sahara là một cuộc xung đột kéo dài liên quan đến chủ quyền lãnh thổ Tây Sahara, chủ yếu giữa Vương quốc Maroc và Mặt trận Polisario (đại diện cho Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ). Cuộc xung đột bắt nguồn từ việc Tây Ban Nha rút khỏi thuộc địa Tây Sahara vào năm 1975, dẫn đến việc Maroc và Mauritanie tuyên bố chủ quyền và chiếm đóng lãnh thổ này, trong khi Mặt trận Polisario đấu tranh cho nền độc lập hoàn toàn.

3.2.1. Tuyên bố độc lập và xung đột ban đầu (1975-1991)

Bối cảnh lịch sử dẫn đến tuyên bố độc lập của SADR bắt đầu khi Tây Ban Nha, dưới áp lực từ Maroc và các phong trào độc lập nội bộ, đồng ý từ bỏ quyền kiểm soát đối với Tây Sahara. Ngày 14 tháng 11 năm 1975, Tây Ban Nha, Maroc và Mauritanie ký Hiệp định Madrid, theo đó Tây Ban Nha sẽ chuyển giao quyền quản lý hành chính tạm thời cho Maroc và Mauritanie, mà không tham khảo ý kiến của người dân Sahrawi. Maroc dự kiến kiểm soát hai phần ba phía bắc lãnh thổ (bao gồm Saguia el-Hamra và phần lớn Río de Oro), trong khi Mauritanie kiểm soát một phần ba phía nam (một phần của Río de Oro, được gọi là Tiris al-Gharbiyya).

Trước những diễn biến này, Mặt trận Polisario, được thành lập vào ngày 10 tháng 5 năm 1973 bởi El-Ouali Mustapha Sayed và các nhà hoạt động Sahrawi khác để đấu tranh vũ trang chống lại sự cai trị của Tây Ban Nha, đã phản đối mạnh mẽ Hiệp định Madrid và việc phân chia lãnh thổ. Vào ngày 6 tháng 11 năm 1975, Maroc tổ chức Diễu hành Xanh, với khoảng 350.000 dân thường Maroc tiến vào Tây Sahara để khẳng định chủ quyền.

Kỷ niệm 30 năm Ngày Độc lập tại Tifariti, Lãnh thổ Giải phóng, Tây Sahara (2006).

Khi Tây Ban Nha chính thức rút quân vào ngày 26 tháng 2 năm 1976, Mặt trận Polisario đã tuyên bố thành lập Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) vào ngày 27 tháng 2 năm 1976 tại Bir Lehlou. El-Ouali Mustapha Sayed trở thành tổng thống đầu tiên của SADR. Chính phủ SADR được thành lập vào ngày 5 tháng 3 năm 1976.

Ngay sau đó, xung đột vũ trang bùng nổ. Quân đội Maroc và Mauritanie tiến vào chiếm đóng các phần lãnh thổ được phân chia, trong khi Mặt trận Polisario, với sự hỗ trợ từ Algeria và Libya, tiến hành chiến tranh du kích. Hàng chục ngàn người Sahrawi đã phải tị nạn sang các trại ở vùng Tindouf, Algeria.

Cuộc chiến diễn ra ác liệt. Mặt trận Polisario, dù yếu thế hơn về quân số và trang bị, đã gây nhiều khó khăn cho quân đội Maroc và Mauritanie bằng chiến thuật du kích linh hoạt. Năm 1976, El-Ouali Mustapha Sayed hy sinh trong một cuộc tấn công vào thủ đô Nouakchott của Mauritanie. Mohamed Abdelaziz sau đó trở thành Tổng thư ký Mặt trận Polisario và Tổng thống SADR, lãnh đạo cuộc kháng chiến trong nhiều thập kỷ.

Năm 1978, một cuộc đảo chính quân sự ở Mauritanie đã lật đổ chính phủ. Năm 1979, Mauritanie ký hiệp định hòa bình với Mặt trận Polisario, từ bỏ mọi yêu sách đối với Tây Sahara và rút quân. Maroc ngay lập tức chiếm đóng luôn phần lãnh thổ mà Mauritanie bỏ lại, dẫn đến các cuộc giao tranh quy mô lớn hơn với Polisario. Để đối phó, từ những năm 1980, Maroc bắt đầu xây dựng một hệ thống tường cát và công sự phòng thủ khổng lồ, được gọi là Bức tường Maroc (hay "Berm"), chia cắt lãnh thổ Tây Sahara. Bức tường này kéo dài hơn 2.70 K km và được bao bọc bởi các bãi mìn dày đặc.

3.2.2. Ngừng bắn năm 1991 và tiến trình hòa bình

Sau nhiều năm xung đột, với sự trung gian của Liên Hợp Quốc (LHQ) và Tổ chức Thống nhất châu Phi (OAU, tiền thân của Liên minh châu Phi), Maroc và Mặt trận Polisario đã đồng ý một kế hoạch hòa bình, được gọi là Kế hoạch Dàn xếp. Ngày 29 tháng 4 năm 1991, Hội đồng Bảo an LHQ thông qua Nghị quyết 690, thành lập Phái bộ Liên Hợp Quốc về trưng cầu dân ý ở Tây Sahara (MINURSO) với nhiệm vụ chính là giám sát lệnh ngừng bắn và tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý tự do và công bằng để người dân Sahrawi lựa chọn giữa độc lập hoặc sáp nhập vào Maroc.

Lệnh ngừng bắn chính thức có hiệu lực vào ngày 6 tháng 9 năm 1991, chấm dứt các hoạt động quân sự quy mô lớn. MINURSO đã triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình để giám sát việc tuân thủ lệnh ngừng bắn dọc theo Bức tường Maroc.

Tuy nhiên, việc tổ chức trưng cầu dân ý đã gặp phải vô số trở ngại, chủ yếu là do bất đồng giữa Maroc và Mặt trận Polisario về tiêu chí xác định những người đủ điều kiện bỏ phiếu. Maroc muốn bao gồm cả những người Maroc đã định cư ở Tây Sahara sau năm 1975, trong khi Polisario khăng khăng chỉ những người Sahrawi có tên trong cuộc điều tra dân số của Tây Ban Nha năm 1974 và con cháu của họ mới đủ điều kiện. Quá trình xác định cử tri do MINURSO tiến hành kéo dài và phức tạp, nhưng không đạt được sự đồng thuận cuối cùng.

Nhiều nỗ lực đàm phán hòa bình đã được tiến hành dưới sự bảo trợ của LHQ, bao gồm các cuộc đàm phán trực tiếp giữa các bên. Một số kế hoạch hòa bình khác nhau đã được đề xuất, nổi bật nhất là Kế hoạch Baker.

Kế hoạch Baker I (2001): Đề xuất một quy chế tự trị rộng rãi cho Tây Sahara trong vòng 5 năm dưới chủ quyền của Maroc, sau đó sẽ tổ chức trưng cầu dân ý về quy chế cuối cùng. Kế hoạch này được Maroc ủng hộ nhưng bị Polisario bác bỏ vì không đảm bảo lựa chọn độc lập.
Kế hoạch Baker II (2003): Đề xuất một giai đoạn chuyển tiếp 4-5 năm với một Chính quyền Tây Sahara (WSA) có quyền tự trị, sau đó sẽ tổ chức trưng cầu dân ý với ba lựa chọn: độc lập, sáp nhập vào Maroc, hoặc tiếp tục quy chế tự trị. Kế hoạch này được Hội đồng Bảo an LHQ ủng hộ, Polisario chấp nhận nhưng Maroc lại bác bỏ.

Do không có tiến triển, Đặc phái viên của Tổng thư ký LHQ, James Baker, đã từ chức vào năm 2004. Các cuộc đàm phán sau đó, như các Đàm phán Manhasset (2007-2008), cũng không mang lại đột phá. Maroc đề xuất một kế hoạch tự trị cho Tây Sahara dưới chủ quyền của mình, nhưng Polisario kiên quyết yêu cầu quyền tự quyết thông qua trưng cầu dân ý với lựa chọn độc lập. Tình hình bế tắc kéo dài, và MINURSO chủ yếu tập trung vào việc giám sát lệnh ngừng bắn.

3.2.3. Xung đột tái diễn từ năm 2020

Lệnh ngừng bắn kéo dài gần 30 năm đã bị phá vỡ vào tháng 11 năm 2020. Nguyên nhân trực tiếp bắt nguồn từ căng thẳng tại Guerguerat, một khu vực nằm trong vùng đệm ở cực nam Tây Sahara, gần biên giới với Mauritanie. Khu vực này có một con đường quan trọng nối Maroc với Mauritanie và các nước Tây Phi khác.

Vào tháng 10 năm 2020, một nhóm các nhà hoạt động Sahrawi đã phong tỏa con đường này để phản đối việc Maroc sử dụng con đường qua vùng đệm mà họ cho là bất hợp pháp và sự bế tắc của tiến trình hòa bình. Họ cũng phản đối việc khai thác tài nguyên của Tây Sahara bởi Maroc.

Ngày 13 tháng 11 năm 2020, quân đội Maroc đã tiến hành một chiến dịch quân sự tại Guerguerat để giải tỏa sự phong tỏa và đảm bảo lưu thông hàng hóa và người qua lại. Maroc tuyên bố hành động này là cần thiết để khôi phục tự do dân sự và thương mại.

Đáp lại, Mặt trận Polisario coi hành động của Maroc là vi phạm lệnh ngừng bắn năm 1991 và tuyên bố kết thúc cam kết ngừng bắn. Tổng thống SADR Brahim Ghali tuyên bố "chiến tranh đã bắt đầu" và Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi (SPLA) đã tiến hành các cuộc tấn công vào các vị trí của quân đội Maroc dọc theo Bức tường Maroc.

Kể từ đó, các cuộc đụng độ lẻ tẻ, chủ yếu là các cuộc pháo kích và tấn công bằng máy bay không người lái, đã diễn ra. Mặt trận Polisario thường xuyên đưa ra các thông cáo về các cuộc tấn công của mình, trong khi Maroc thường giữ im lặng hoặc giảm nhẹ mức độ xung đột. Do hạn chế tiếp cận thông tin độc lập tại khu vực, rất khó để xác minh đầy đủ tình hình thực địa.

Cộng đồng quốc tế đã bày tỏ quan ngại về tình hình leo thang. Tổng thư ký Liên Hợp Quốc, Liên minh châu Phi và nhiều quốc gia đã kêu gọi các bên kiềm chế và quay trở lại tiến trình đàm phán. Tuy nhiên, các nỗ lực ngoại giao cho đến nay vẫn chưa mang lại kết quả.

Xung đột tái diễn đã làm trầm trọng thêm tình hình nhân đạo của người tị nạn Sahrawi và gây thêm bất ổn cho khu vực Sahel-Sahara. Nó cũng làm phức tạp thêm các nỗ lực tìm kiếm một giải pháp chính trị cho vấn đề Tây Sahara. Quyết định của Hoa Kỳ vào tháng 12 năm 2020 công nhận chủ quyền của Maroc đối với Tây Sahara (đổi lại việc Maroc bình thường hóa quan hệ với Israel) càng làm tình hình thêm căng thẳng và bị Mặt trận Polisario cũng như nhiều quốc gia khác phản đối.

4. Chính trị

Hệ thống chính trị của Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) được xác định bởi Hiến pháp, với Mặt trận Polisario đóng vai trò là lực lượng chính trị lãnh đạo trong giai đoạn đấu tranh giành độc lập. Chính phủ SADR hoạt động như một chính phủ lưu vong, với các cơ quan hành chính chủ yếu đặt tại các trại tị nạn Sahrawi ở Tindouf, Algeria, và một số hoạt động tại Vùng Tự do ở phía đông Bức tường Maroc.

4.1. Cấu trúc chính phủ

Thủ tướng Bouchraya Hammoudi Bayoun (từ năm 2020)

Cấu trúc chính phủ của SADR được tổ chức theo nguyên tắc tam quyền phân lập, mặc dù trong bối cảnh lưu vong và xung đột, sự phân chia này có thể không hoàn toàn rõ ràng như ở các nhà nước ổn định. Kể từ tháng 8 năm 1982, chức vụ cao nhất của nước cộng hòa là Tổng thống Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ.

Nhánh Hành pháp:
- Tổng thống: Là người đứng đầu nhà nước và là Tổng Tư lệnh các lực lượng vũ trang. Theo Hiến pháp, trong "giai đoạn tiền độc lập", Tổng thống cũng là Tổng thư ký của Mặt trận Polisario. Tổng thống hiện tại là Brahim Ghali, người được bầu vào năm 2016 sau cái chết của Mohamed Abdelaziz. Tổng thống có quyền bổ nhiệm và miễn nhiệm Thủ tướng, các bộ trưởng, và các thẩm phán.
- Thủ tướng: Đứng đầu chính phủ và chịu trách nhiệm điều hành các hoạt động hàng ngày của Hội đồng Bộ trưởng (Nội các). Thủ tướng hiện tại là Bouchraya Hammoudi Bayoun.
- Hội đồng Bộ trưởng (Nội các): Bao gồm Thủ tướng và các bộ trưởng phụ trách các lĩnh vực khác nhau như ngoại giao, quốc phòng, nội vụ, giáo dục, y tế, v.v. Các bộ này chịu trách nghiệm thực thi chính sách và quản lý các dịch vụ công, chủ yếu là cho cộng đồng người tị nạn và các khu vực trong Vùng Tự do.
Nhánh Lập pháp:
- Hội đồng Quốc gia Sahrawi (SNC): Là cơ quan lập pháp của SADR, có chức năng thảo luận và thông qua luật, giám sát hoạt động của chính phủ, và phê chuẩn ngân sách. Thành viên của SNC được bầu từ các đại biểu của Mặt trận Polisario. Chủ tịch hiện tại của SNC là Hamma Salama. Mặc dù ban đầu được thành lập như một cơ quan tư vấn và xây dựng sự đồng thuận, SNC đã tăng cường quyền lực lập pháp và kiểm soát trên lý thuyết thông qua các sửa đổi hiến pháp sau này. Ví dụ, SNC đã bổ sung lệnh cấm án tử hình vào hiến pháp và đã từng bỏ phiếu bất tín nhiệm chính phủ vào năm 1999. Hội đồng Quốc gia Sahrawi bao gồm 53 thành viên, tất cả đều từ Mặt trận Polisario.
Nhánh Tư pháp:
- Hệ thống tư pháp của SADR bao gồm các tòa án sơ thẩm, tòa án phúc thẩm và một Tòa án Tối cao. Các thẩm phán được Tổng thống bổ nhiệm. Hệ thống này hoạt động chủ yếu trong các trại tị nạn để giải quyết các vấn đề pháp lý của cộng đồng người Sahrawi. Một báo cáo năm 2012 đề cập đến sự tồn tại của Hiệp hội Luật sư Sahrawi. Năm 2016, hiệp hội này (với tên gọi Liên minh Luật sư Sahrawi) đã ban hành một báo cáo kêu gọi thực thi các quyền chính trị và dân sự.
Do tình trạng chính phủ lưu vong, nhiều nhánh của chính phủ không thể hoạt động đầy đủ chức năng như một nhà nước có chủ quyền hoàn toàn trên lãnh thổ của mình. Các cơ cấu song song với chính phủ cũng tồn tại trong Mặt trận Polisario, vốn gắn bó chặt chẽ với bộ máy cầm quyền của SADR, và có sự chồng chéo về thẩm quyền hoạt động giữa các cơ quan đảng và chính phủ này.

4.2. Hiến pháp

Hiến pháp của Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ là văn bản pháp lý cao nhất, xác định các nguyên tắc cơ bản của nhà nước, cơ cấu chính quyền, và quyền của công dân. Hiến pháp đã trải qua nhiều lần sửa đổi kể từ khi được ban hành lần đầu tiên sau tuyên bố độc lập năm 1976, phản ánh sự phát triển của cuộc đấu tranh và các mục tiêu chính trị của SADR. Phiên bản mới nhất được thông qua tại Đại hội lần thứ 14 của Mặt trận Polisario vào tháng 12 năm 2015.

Các điều khoản chính yếu của Hiến pháp bao gồm:

Bản sắc dân tộc và quốc gia: Hiến pháp xác định người Sahrawi là một dân tộc Hồi giáo, châu Phi và Ả Rập. Hồi giáo là quốc giáo và là một nguồn luật pháp. Tiếng Ả Rập Tiêu chuẩn Hiện đại là ngôn ngữ chính thức duy nhất được hiến pháp công nhận.
Quyền con người: Hiến pháp cam kết tôn trọng các nguyên tắc nhân quyền phổ quát. Một số sửa đổi sau này đã củng cố các quy định về quyền dân sự và chính trị, bao gồm cả việc cấm án tử hình.
Cơ cấu nhà nước: Hiến pháp quy định SADR là một nước cộng hòa, dân chủ, với hệ thống tam quyền phân lập (hành pháp, lập pháp, tư pháp). Tuy nhiên, một số điều khoản đặc biệt áp dụng cho "giai đoạn tiền độc lập", trong đó Mặt trận Polisario đóng vai trò lãnh đạo.
Mục tiêu chính trị: Hiến pháp khẳng định mục tiêu giành độc lập hoàn toàn cho Tây Sahara và thực hiện quyền tự quyết của người dân Sahrawi. Nó cũng bày tỏ cam kết với khái niệm một Đại Maghreb như một biến thể khu vực của Chủ nghĩa Liên Ả Rập.
Định hướng tương lai: Các hướng dẫn rộng rãi được đặt ra trong hiến pháp cho một nhà nước Tây Sahara cuối cùng bao gồm dân chủ đa đảng với kinh tế thị trường. Hiến pháp quy định rằng sau khi giành được độc lập hoàn toàn, Mặt trận Polisario sẽ được giải thể hoặc tách biệt hoàn toàn khỏi cơ cấu chính phủ, và một cuộc cải cách hiến pháp sẽ diễn ra để thiết lập một nhà nước theo các nguyên tắc dân chủ đã định.

Quá trình soạn thảo và sửa đổi Hiến pháp thường diễn ra tại các Đại hội của Mặt trận Polisario, nơi các đại biểu thảo luận và bỏ phiếu thông qua các thay đổi. Các bản sửa đổi phản ánh nỗ lực nhằm điều chỉnh cấu trúc quản lý cho phù hợp với tình hình thực tế và các mục tiêu dài hạn của cuộc đấu tranh giành độc lập.

4.3. Mặt trận Polisario

Mặt trận Polisario (Frente Polisario^Spanish; tên đầy đủ: Frente Popular de Liberación de Saguía el Hamra y Río de Oro_{Mặt trận Nhân dân Giải phóng Saguia el-Hamra và Río de Oro}^Spanish) là một phong trào giải phóng dân tộc và tổ chức chính trị của người Sahrawi. Tổ chức này được thành lập vào ngày 10 tháng 5 năm 1973 với mục tiêu ban đầu là đấu tranh vũ trang chống lại ách thống trị của Tây Ban Nha tại Tây Sahara. Sau khi Tây Ban Nha rút quân và Maroc cùng Mauritanie chiếm đóng Tây Sahara vào năm 1975, Mặt trận Polisario đã trở thành lực lượng lãnh đạo cuộc đấu tranh giành độc lập hoàn toàn cho Tây Sahara và là thực thể chính trị đứng sau việc thành lập Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) vào năm 1976.

Lịch sử hình thành:
Mặt trận Polisario ra đời trong bối cảnh các phong trào dân tộc chủ nghĩa Sahrawi trước đó, như Harakat Tahrir, bị đàn áp bởi chính quyền Tây Ban Nha. Những người sáng lập, bao gồm El-Ouali Mustapha Sayed, đã quyết định rằng đấu tranh vũ trang là con đường duy nhất để đạt được độc lập. Cuộc tấn công vũ trang đầu tiên của Polisario diễn ra vào ngày 20 tháng 5 năm 1973 nhằm vào một đồn quân sự của Tây Ban Nha ở El-Khanga.

Mục tiêu chính trị:
Mục tiêu chính và xuyên suốt của Mặt trận Polisario là giành độc lập hoàn toàn cho Tây Sahara và thành lập một nhà nước Sahrawi có chủ quyền, được quốc tế công nhận. Polisario nhấn mạnh quyền tự quyết của người dân Sahrawi, được thực hiện thông qua một cuộc trưng cầu dân ý tự do và công bằng do Liên Hợp Quốc giám sát, trong đó lựa chọn độc lập phải là một phương án.

Ý thức hệ:
Ban đầu, ý thức hệ của Mặt trận Polisario mang màu sắc chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa dân tộc mạnh mẽ, chịu ảnh hưởng của các phong trào giải phóng dân tộc khác ở châu Phi và thế giới Ả Rập trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Tuy nhiên, theo thời gian, đặc biệt là sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, Polisario đã có những điều chỉnh, hướng tới một hệ thống dân chủ đa đảng và kinh tế thị trường cho một nhà nước Tây Sahara tương lai, như được phản ánh trong Hiến pháp SADR. Dù vậy, cam kết với công bằng xã hội và quyền lợi của người dân vẫn là một phần quan trọng trong cương lĩnh của họ.

Cơ cấu tổ chức:
Mặt trận Polisario có một cơ cấu tổ chức chặt chẽ, bao gồm:

Đại hội Nhân dân Toàn quốc (General Popular Congress): Là cơ quan quyền lực cao nhất, họp định kỳ (thường vài năm một lần) để hoạch định chính sách, sửa đổi hiến chương, và bầu ra Ban Thư ký Quốc gia và Tổng thư ký.
Tổng thư ký: Là người lãnh đạo cao nhất của Mặt trận Polisario, đồng thời là Tổng thống SADR trong giai đoạn hiện tại.
Ban Thư ký Quốc gia (National Secretariat): Là cơ quan lãnh đạo thường trực giữa các kỳ Đại hội.
Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi (SPLA): Là nhánh vũ trang của Mặt trận Polisario.

Ngoài ra, Polisario còn có các tổ chức quần chúng như Liên minh Phụ nữ Quốc gia Sahrawi (UNMS), Liên minh Thanh niên Sahrawi (UJSARIO), và Liên minh Công nhân Sahrawi (UGTSARIO).

Vai trò lãnh đạo:
Mặt trận Polisario được Liên Hợp Quốc công nhận là đại diện hợp pháp của người dân Sahrawi. Trong hệ thống chính trị của SADR, Polisario là đảng chính trị duy nhất được phép hoạt động trong "giai đoạn tiền độc lập", theo quy định của Hiến pháp. Polisario chịu trách nhiệm lãnh đạo cuộc đấu tranh trên các mặt trận quân sự, ngoại giao và chính trị; điều hành các hoạt động của chính quyền SADR, bao gồm quản lý các trại tị nạn ở Tindouf, Algeria, nơi phần lớn cộng đồng người Sahrawi lưu vong sinh sống, và các khu vực thuộc Vùng Tự do ở phía đông Bức tường Maroc.

5. Địa vị pháp lý và Quan hệ quốc tế

Địa vị pháp lý của Tây Sahara và Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) là một vấn đề phức tạp và gây tranh cãi trong luật pháp quốc tế. SADR duy trì quan hệ ngoại giao với một số quốc gia và là thành viên của các tổ chức quốc tế, nhưng vẫn chưa được công nhận rộng rãi trên toàn cầu.

5.1. Địa vị pháp lý của Tây Sahara

Theo Liên Hợp Quốc, Tây Sahara được coi là một lãnh thổ phi tự trị. Điều này có nghĩa là quá trình phi thực dân hóa của vùng lãnh thổ này vẫn chưa hoàn tất và người dân bản địa, người Sahrawi, có quyền tự quyết.

Năm 1975, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc đã yêu cầu Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đưa ra ý kiến tư vấn về tình trạng pháp lý của Tây Sahara. Trong ý kiến tư vấn của mình, ICJ kết luận rằng mặc dù có những mối liên kết pháp lý lịch sử giữa Tây Sahara với Maroc và Mauritanie, những mối liên kết này không đủ để thiết lập chủ quyền lãnh thổ của một trong hai quốc gia đối với Tây Sahara. Quan trọng hơn, ICJ khẳng định rằng các bằng chứng không cho thấy bất kỳ mối quan hệ chủ quyền lãnh thổ nào có thể ảnh hưởng đến việc áp dụng Nghị quyết 1514 (XV) của Đại hội đồng về việc phi thực dân hóa Tây Sahara, và đặc biệt là nguyên tắc tự quyết thông qua việc tự do và chân thực thể hiện ý chí của người dân trong lãnh thổ.

Nhiều nghị quyết của Đại hội đồng và Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc đã tái khẳng định quyền tự quyết của người dân Tây Sahara. Tuy nhiên, việc thực hiện quyền này thông qua một cuộc trưng cầu dân ý tự do và công bằng đã bị trì hoãn trong nhiều thập kỷ do những bất đồng giữa Maroc và Mặt trận Polisario.

Maroc coi Tây Sahara là một phần không thể tách rời của lãnh thổ mình ("Các tỉnh phía Nam"), trong khi Mặt trận Polisario, đại diện cho SADR, khẳng định Tây Sahara là một quốc gia độc lập bị Maroc chiếm đóng bất hợp pháp.

5.2. Tình hình công nhận quốc tế

Tình hình công nhận SADR và lập trường của các quốc gia trên thế giới: {{legend|#000000|Tây Sahara}} {{legend|#FF0000|Ủng hộ đề xuất tự trị của Maroc}} {{legend|#008000|Duy trì quan hệ ngoại giao hoặc công nhận Cộng hòa Sahrawi}} {{legend|#00FFFF|Công nhận quyền tự quyết của người dân Sahrawi, nhưng không công nhận SADR hoặc duy trì quan hệ ngoại giao}} {{legend|#666666|Rút lại hoặc đóng băng công nhận SADR mà không tuyên bố ủng hộ yêu sách của Maroc}} {{legend|#c0c0c0|Chưa tuyên bố lập trường hoặc tuyên bố các ý kiến trái ngược nhau}}

Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) đã được một số lượng đáng kể các quốc gia trên thế giới công nhận, chủ yếu ở châu Phi và Mỹ Latinh. Tính đến năm 2023, SADR được 44 trong số 193 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc công nhận. Ngoài ra, SADR còn được Nam Ossetia, một nhà nước được công nhận hạn chế khác, công nhận.

Việc công nhận SADR thường bị ảnh hưởng bởi các yếu tố chính trị, lịch sử và địa chiến lược. Nhiều quốc gia công nhận SADR dựa trên nguyên tắc ủng hộ quyền tự quyết và các phong trào giải phóng dân tộc, đặc biệt là các quốc gia đã từng trải qua quá trình đấu tranh giành độc lập tương tự. Ngược lại, các quốc gia có quan hệ chặt chẽ với Maroc hoặc chịu ảnh hưởng từ các cường quốc ủng hộ Maroc thường không công nhận SADR.

Trong lịch sử, đã có lúc số lượng quốc gia công nhận SADR lên tới hơn 80. Tuy nhiên, do áp lực ngoại giao từ Maroc và các đồng minh, cũng như những thay đổi trong chính sách đối ngoại của một số nước, một số quốc gia đã "đóng băng" hoặc "rút lại" sự công nhận của mình. Đáng chú ý, Ấn Độ đã từng công nhận SADR vào năm 1985 nhưng sau đó rút lại vào năm 2000. Hoa Kỳ vào tháng 12 năm 2020 đã công nhận chủ quyền của Maroc đối với Tây Sahara như một phần của thỏa thuận bình thường hóa quan hệ giữa Maroc và Israel, một động thái bị SADR và nhiều quốc gia khác lên án.

SADR có đại sứ quán tại 18 quốc gia. Việt Nam là một trong những quốc gia công nhận SADR (năm 1979) và duy trì quan hệ ngoại giao.

5.2.1. Các quốc gia công nhận SADR

Tính đến thời điểm hiện tại, các quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc sau đây chính thức công nhận Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ và/hoặc duy trì quan hệ ngoại교:

Châu Phi: Algeria, Angola, Botswana, Ethiopia, Ghana, Kenya, Lesotho, Liberia, Libya, Mali, Mauritania, Mauritius, Mozambique, Namibia, Nigeria, Rwanda, Sierra Leone, Nam Phi, Tanzania, Uganda, Zimbabwe.
Châu Mỹ: Belize, Bolivia, Colombia, Cuba, Ecuador, Guyana, Honduras, México, Nicaragua, Panama, Peru, Uruguay, Venezuela.
Châu Á: Đông Timor, Iran, Lào, Syria, Việt Nam, Yemen.
Châu Đại Dương: Vanuatu.

Các mối quan hệ ngoại giao này thường thể hiện qua sự ủng hộ chính trị tại các diễn đàn quốc tế, viện trợ nhân đạo cho người tị nạn Sahrawi, và hợp tác trong các lĩnh vực hạn chế. Algeria là quốc gia ủng hộ mạnh mẽ nhất cho SADR, cung cấp nơi trú ẩn cho chính phủ lưu vong và các trại tị nạn, cũng như hỗ trợ vật chất và ngoại giao đáng kể. Nam Phi cũng là một đồng minh quan trọng, thường xuyên lên tiếng ủng hộ quyền tự quyết của người Sahrawi.

5.2.2. Các quốc gia rút lại hoặc đóng băng công nhận

Một số quốc gia đã từng công nhận SADR nhưng sau đó đã rút lại hoặc đóng băng quan hệ. Quyết định này thường do thay đổi chính phủ, áp lực ngoại giao từ Maroc, hoặc các cân nhắc lợi ích kinh tế và chính trị. Dưới đây là một số ví dụ:

Châu Phi: Benin, Burkina Faso, Burundi, Cabo Verde, Cộng hòa Trung Phi, Tchad, Comoros, Cộng hòa Dân chủ Congo, Djibouti, Ai Cập, Guinea Xích Đạo, Eswatini, Gabon, Gambia, Guinea, Guinea-Bissau, Madagascar, Malawi, São Tomé và Príncipe, Sénégal, Seychelles, Somalia, Sudan, Togo, Zambia.
Châu Mỹ: Antigua và Barbuda, Barbados, Costa Rica, Dominica, Cộng hòa Dominica, El Salvador, Grenada, Guatemala, Haiti, Jamaica, Paraguay, Saint Kitts và Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent và Grenadines, Suriname, Trinidad và Tobago.
Châu Á: Afghanistan, Ấn Độ, Campuchia.
Châu Âu: Albania, Serbia (trước đây là Nam Tư).
Châu Đại Dương: Kiribati, Nauru, Papua New Guinea, Quần đảo Solomon, Tuvalu.

Nguyên nhân rút lại hoặc đóng băng công nhận rất đa dạng. Một số quốc gia làm vậy sau khi nhận được các đề nghị viện trợ hoặc đầu tư từ Maroc. Những quốc gia khác thay đổi lập trường sau khi có sự thay đổi trong chính phủ trong nước. Việc này cho thấy sự phức tạp và nhạy cảm của vấn đề Tây Sahara trên trường quốc tế.

5.3. Các tổ chức quốc tế

Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) có vị thế và vai trò khác nhau trong các tổ chức quốc tế.

Liên minh châu Phi (AU): SADR là một thành viên đầy đủ của Liên minh châu Phi kể từ năm 1982 (khi đó là Tổ chức Thống nhất châu Phi, OAU). Việc SADR gia nhập OAU đã dẫn đến việc Maroc phản đối và rút khỏi tổ chức này vào năm 1984. Maroc chỉ tái gia nhập AU vào năm 2017. Với tư cách thành viên AU, SADR tham gia vào các hội nghị thượng đỉnh, các cuộc họp cấp bộ trưởng và các hoạt động khác của liên minh. SADR cũng là một bên ký kết Hiệp định Khu vực Mậu dịch Tự do Lục địa châu Phi (AfCFTA).
Liên Hợp Quốc (LHQ): SADR không phải là thành viên của Liên Hợp Quốc, do tình trạng tranh chấp chủ quyền của Tây Sahara. Tuy nhiên, Mặt trận Polisario, đại diện cho SADR, được LHQ công nhận là đại diện của người dân Sahrawi trong các cuộc đàm phán về tương lai của Tây Sahara. LHQ coi Tây Sahara là một lãnh thổ phi tự trị và có Phái bộ Liên Hợp Quốc về trưng cầu dân ý ở Tây Sahara (MINURSO) hoạt động tại khu vực.
Các tổ chức khác:
- SADR tham gia với tư cách khách mời trong các cuộc họp của Phong trào không liên kết và Quan hệ đối tác chiến lược châu Á-châu Phi mới (NAASP), bất chấp sự phản đối của Maroc.
- SADR cũng đã tham gia vào một hội nghị của Hội nghị Thường trực các Đảng Chính trị Mỹ Latinh và Caribe (COPPPAL) vào năm 2006. Đại sứ SADR tại Nicaragua đã tham dự hội nghị khai mạc của Nghị viện Trung Mỹ năm 2010, và một phái đoàn SADR đã tham gia cuộc họp của COPPPAL và Hội nghị Quốc tế các Đảng Chính trị châu Á (ICAPP) tại Thành phố Mexico năm 2012.
- SADR không phải là thành viên của Liên đoàn Ả Rập hay Liên minh Maghreb Ả Rập, cả hai tổ chức này đều có Maroc là thành viên đầy đủ.

5.4. Vai trò của Liên Hợp Quốc và vấn đề trưng cầu dân ý

Liên Hợp Quốc (LHQ) đóng vai trò trung tâm trong các nỗ lực giải quyết xung đột Tây Sahara và thúc đẩy quyền tự quyết của người dân Sahrawi. Hoạt động chính của LHQ liên quan đến vấn đề này được thực hiện thông qua Phái bộ Liên Hợp Quốc về trưng cầu dân ý ở Tây Sahara (MINURSO).

MINURSO được thành lập theo Nghị quyết 690 của Hội đồng Bảo an LHQ vào ngày 29 tháng 4 năm 1991, dựa trên Kế hoạch Dàn xếp được Maroc và Mặt trận Polisario chấp nhận. Nhiệm vụ ban đầu của MINURSO bao gồm:
1. Giám sát lệnh ngừng bắn giữa Maroc và Mặt trận Polisario, có hiệu lực từ ngày 6 tháng 9 năm 1991.
2. Xác minh việc giảm quân số của Maroc trong lãnh thổ.
3. Giám sát việc giam giữ quân đội của cả hai bên tại các địa điểm được chỉ định.
4. Thực hiện các bước trao đổi tù binh chiến tranh.
5. Thực hiện chương trình hồi hương người tị nạn Sahrawi đủ điều kiện bỏ phiếu.
6. Quan trọng nhất là tổ chức và tiến hành một cuộc trưng cầu dân ý tự do và công bằng, trong đó người dân Tây Sahara sẽ lựa chọn giữa độc lập hoặc hội nhập với Maroc.

Tuy nhiên, việc tổ chức trưng cầu dân ý đã gặp phải những trở ngại và thách thức to lớn, chủ yếu xuất phát từ sự bất đồng sâu sắc giữa Maroc và Mặt trận Polisario về các tiêu chí xác định những người đủ điều kiện bỏ phiếu. Quá trình xác định danh tính cử tri do MINURSO thực hiện rất phức tạp và tốn thời gian, nhưng không đạt được sự đồng thuận cuối cùng từ cả hai phía. Maroc muốn đưa cả những người Maroc đã định cư ở Tây Sahara sau năm 1975 vào danh sách cử tri, trong khi Polisario chỉ chấp nhận những người Sahrawi có tên trong cuộc điều tra dân số của Tây Ban Nha năm 1974 và con cháu trực hệ của họ.

Nhiều kế hoạch hòa bình khác nhau đã được các đặc phái viên của Tổng thư ký LHQ đề xuất nhằm phá vỡ thế bế tắc:

Kế hoạch Houston (1997):** Do James Baker đề xuất, tập trung vào việc hoàn tất quá trình xác định cử tri.
Kế hoạch Baker I (2001):** Đề xuất một giải pháp khung, trao quyền tự trị đáng kể cho Tây Sahara trong Maroc trong 5 năm, sau đó tổ chức trưng cầu dân ý về quy chế cuối cùng. Maroc chấp nhận nhưng Polisario bác bỏ vì không đảm bảo lựa chọn độc lập một cách rõ ràng.
Kế hoạch Baker II (2003):** Đề xuất một Chính quyền Tây Sahara (WSA) với quyền tự quản trong 4-5 năm, sau đó tổ chức trưng cầu dân ý với các lựa chọn độc lập, tự trị trong Maroc, hoặc sáp nhập hoàn toàn vào Maroc. Kế hoạch này được Polisario và Hội đồng Bảo an LHQ ủng hộ (Nghị quyết 1495), nhưng Maroc bác bỏ.

Sau khi Kế hoạch Baker II thất bại và James Baker từ chức (2004), LHQ đã cố gắng thúc đẩy các cuộc đàm phán trực tiếp giữa các bên (ví dụ: Đàm phán Manhasset 2007-2008) nhưng không đạt được tiến triển đáng kể. Maroc sau đó đã đưa ra đề xuất về một kế hoạch tự trị cho Tây Sahara dưới chủ quyền của mình, nhưng Mặt trận Polisario tiếp tục yêu cầu một cuộc trưng cầu dân ý bao gồm lựa chọn độc lập.

Hiện tại, vai trò của MINURSO chủ yếu giới hạn ở việc giám sát lệnh ngừng bắn, vốn đã bị phá vỡ vào tháng 11 năm 2020. Những thách thức trong việc tổ chức trưng cầu dân ý vẫn còn đó, bao gồm thiếu ý chí chính trị từ các bên, sự phức tạp của việc xác định cử tri, và bối cảnh địa chính trị khu vực. LHQ tiếp tục kêu gọi các bên tham gia đàm phán một cách thiện chí để đạt được một giải pháp chính trị công bằng, lâu dài và được cả hai bên chấp nhận, nhằm đảm bảo quyền tự quyết của người dân Tây Sahara.

6. Nhân quyền

Tình hình nhân quyền liên quan đến xung đột Tây Sahara là một vấn đề nghiêm trọng và được nhiều tổ chức quốc tế quan tâm. Các cáo buộc vi phạm nhân quyền xảy ra ở cả các vùng lãnh thổ do Maroc kiểm soát và ở một mức độ nào đó, trong các trại tị nạn của người Sahrawi ở Tindouf, Algeria. Quan điểm tự do xã hội và quyền con người được nhấn mạnh khi đánh giá vấn đề này.

6.1. Tình hình nhân quyền tại các khu vực do Maroc kiểm soát

Tại các vùng lãnh thổ Tây Sahara do Maroc quản lý (mà Maroc gọi là "Các tỉnh phía Nam"), nhiều tổ chức nhân quyền quốc tế và các nhà hoạt động Sahrawi đã ghi nhận các cáo buộc vi phạm nhân quyền nghiêm trọng và có hệ thống. Các vấn đề chính bao gồm:

Hạn chế tự do ngôn luận và biểu đạt: Những người Sahrawi ủng hộ độc lập hoặc chỉ trích chính sách của Maroc thường xuyên phải đối mặt với sự sách nhiễu, đe dọa, và bắt giữ. Việc bày tỏ quan điểm ủng hộ Mặt trận Polisario hoặc quyền tự quyết có thể bị coi là mối đe dọa đối với sự toàn vẹn lãnh thổ của Maroc và bị trừng phạt nặng nề.
Hạn chế tự do hội họp và lập hội: Các cuộc biểu tình ôn hòa của người Sahrawi thường bị lực lượng an ninh Maroc giải tán bằng vũ lực quá mức. Các tổ chức xã hội dân sự Sahrawi hoạt động vì quyền con người hoặc quyền tự quyết gặp nhiều khó khăn trong việc đăng ký và hoạt động hợp pháp.
Bắt giữ và giam cầm tùy tiện: Nhiều nhà hoạt động Sahrawi đã bị bắt giữ và giam cầm mà không có lý do chính đáng hoặc sau các phiên tòa không công bằng. Một số người bị giam giữ trong thời gian dài trước khi xét xử.
Tra tấn và đối xử tàn tệ: Các tổ chức nhân quyền đã ghi nhận nhiều trường hợp cáo buộc tra tấn và đối xử tàn tệ đối với các tù nhân Sahrawi, đặc biệt là những người bị bắt giữ vì các hoạt động chính trị. Các phương pháp tra tấn được báo cáo bao gồm đánh đập, sốc điện, tấn công tình dục và biệt giam kéo dài.
Xét xử không công bằng: Các phiên tòa xét xử các nhà hoạt động Sahrawi thường không đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về xét xử công bằng. Các bằng chứng thu được từ tra tấn đôi khi vẫn được sử dụng, và các bị cáo thường không được tiếp cận đầy đủ với luật sư hoặc có đủ thời gian để chuẩn bị bào chữa.
Đàn áp các nhà báo và nhà bảo vệ nhân quyền: Các nhà báo và nhà bảo vệ nhân quyền cố gắng ghi lại và báo cáo về tình hình nhân quyền ở Tây Sahara thường bị cản trở, sách nhiễu, hoặc trục xuất.

Chính phủ Maroc thường bác bỏ các cáo buộc này, cho rằng họ tôn trọng nhân quyền và các hoạt động của lực lượng an ninh là nhằm duy trì trật tự công cộng và chống lại các mối đe dọa đối với an ninh quốc gia.

6.2. Tình hình nhân quyền tại các trại tị nạn

Phòng cấp cứu tại một trại tị nạn Sahrawi.

Một giáo viên và các học sinh trong một lớp học tại trại tị nạn Sahrawi.

Khoảng 90.000 đến 165.000 người tị nạn Sahrawi (con số chính xác còn tranh cãi) đã sống trong các trại tị nạn ở vùng Tindouf, tây nam Algeria, trong hơn bốn thập kỷ qua. Các trại này được quản lý bởi Mặt trận Polisario với sự hỗ trợ của Algeria và các tổ chức nhân đạo quốc tế. Điều kiện sống trong các trại rất khắc nghiệt do khí hậu sa mạc khắc nghiệt và sự phụ thuộc vào viện trợ quốc tế.

Các vấn đề nhân quyền và nhân đạo chính tại các trại tị nạn bao gồm:

Quyền tiếp cận các nhu yếu phẩm cơ bản: Người tị nạn phải đối mặt với tình trạng thiếu thốn lương thực, nước sạch, dịch vụ y tế và cơ sở hạ tầng giáo dục đầy đủ. Viện trợ quốc tế rất quan trọng nhưng đôi khi không đủ hoặc bị gián đoạn. Suy dinh dưỡng và các vấn đề sức khỏe liên quan đến điều kiện sống khó khăn là phổ biến.
Quyền tự do đi lại: Mặc dù người tị nạn có thể di chuyển trong các trại, khả năng rời khỏi khu vực trại và tái định cư ở nơi khác rất hạn chế.
Tự do ngôn luận và lập hội: Mặt trận Polisario là lực lượng chính trị duy nhất hoạt động trong các trại. Mặc dù có các diễn đàn để bày tỏ ý kiến, không gian cho các quan điểm chính trị đối lập hoặc chỉ trích sự lãnh đạo của Polisario có thể bị hạn chế. Tuy nhiên, so với tình hình tại các vùng do Maroc kiểm soát, các báo cáo về đàn áp chính trị nghiêm trọng trong trại ít hơn.
An ninh con người: Các trại nằm ở một khu vực biên giới bất ổn, và có những lo ngại về an ninh, mặc dù các sự cố lớn hiếm khi xảy ra.
Sự phụ thuộc kéo dài vào viện trợ: Tình trạng tị nạn kéo dài hàng thập kỷ đã tạo ra một thế hệ sinh ra và lớn lên trong các trại, với ít cơ hội kinh tế và triển vọng tương lai không chắc chắn. Điều này gây ra những thách thức tâm lý xã hội đáng kể.

Maroc thường xuyên cáo buộc Mặt trận Polisario vi phạm nhân quyền trong các trại tị nạn, bao gồm việc giam giữ người bất đồng chính kiến và chuyển hướng viện trợ nhân đạo. Polisario bác bỏ các cáo buộc này.

6.3. Mối quan ngại và báo cáo của cộng đồng quốc tế

Nhiều tổ chức nhân quyền quốc tế uy tín và các cơ quan của Liên Hợp Quốc đã liên tục bày tỏ quan ngại và công bố các báo cáo về tình hình nhân quyền liên quan đến xung đột Tây Sahara.

Ân xá Quốc tế (Amnesty International) và Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (Human Rights Watch) thường xuyên công bố các báo cáo chi tiết về các vụ bắt giữ tùy tiện, tra tấn, xét xử không công bằng, và hạn chế quyền tự do ngôn luận, hội họp đối với người Sahrawi ở các vùng do Maroc kiểm soát. Các tổ chức này cũng đã ghi nhận những khó khăn và thách thức nhân đạo trong các trại tị nạn.
Các cơ quan chuyên trách của Liên Hợp Quốc:
- Cao ủy Nhân quyền Liên Hợp Quốc (OHCHR) đã nhiều lần bày tỏ quan ngại về tình hình nhân quyền ở Tây Sahara.
- Các Báo cáo viên Đặc biệt của LHQ (ví dụ, về tra tấn, về tự do ngôn luận, về nhà bảo vệ nhân quyền) đã đưa ra các khuyến nghị cho Maroc và Mặt trận Polisario.
- Cao ủy Liên Hợp Quốc về người tị nạn (UNHCR) đóng vai trò chính trong việc cung cấp viện trợ nhân đạo và bảo vệ người tị nạn Sahrawi tại các trại ở Tindouf.
Nghị viện châu Âu cũng đã thông qua nhiều nghị quyết bày tỏ quan ngại về tình hình nhân quyền ở Tây Sahara và kêu gọi tôn trọng quyền tự quyết của người dân Sahrawi.

Các báo cáo này thường kêu gọi:

Maroc chấm dứt các hành vi vi phạm nhân quyền, điều tra các cáo buộc tra tấn và đối xử tàn tệ, đảm bảo các phiên tòa công bằng, và tôn trọng quyền tự do ngôn luận, hội họp của người Sahrawi.
Mở rộng nhiệm vụ của MINURSO để bao gồm cả việc giám sát nhân quyền (điều mà Maroc phản đối).
Cải thiện điều kiện sống và đảm bảo quyền của người tị nạn trong các trại ở Tindouf.
Tất cả các bên hợp tác với các cơ chế nhân quyền quốc tế và cho phép các quan sát viên độc lập tiếp cận không hạn chế vào cả các vùng lãnh thổ do Maroc kiểm soát và các trại tị nạn.

7. Địa lý

Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) tuyên bố chủ quyền đối với toàn bộ lãnh thổ Tây Sahara, một vùng đất nằm ở phía tây bắc châu Phi, thuộc khu vực Maghreb. Vùng lãnh thổ này giáp Maroc ở phía bắc, Algeria ở phía đông bắc, Mauritanie ở phía đông và nam, và Đại Tây Dương ở phía tây. Tổng diện tích của Tây Sahara là khoảng 266.00 K km².

7.1. Địa hình và khí hậu

Mỏ phosphat Bou Craa nhìn từ không gian.

Địa hình Tây Sahara chủ yếu là sa mạc và bán sa mạc thấp, bằng phẳng, xen kẽ với các vùng đất đá rộng lớn hoặc các cao nguyên nhỏ.

Đồng bằng ven biển: Một dải đồng bằng hẹp chạy dọc theo bờ Đại Tây Dương.
Nội địa: Phần lớn lãnh thổ là các đồng bằng đá (hamada) và các biển cát (erg), với một số wadi (lòng sông cạn) chỉ có nước sau những trận mưa hiếm hoi. Dãy núi đáng kể duy nhất là một phần của Dãy núi Atlas ở cực bắc. Các dãy núi thấp và cao nguyên đá cũng xuất hiện rải rác.
Độ cao: Độ cao trung bình khoảng 256 mét so với mực nước biển. Điểm cao nhất có thể lên tới khoảng 701 mét.

Khí hậu Tây Sahara là khí hậu sa mạc nóng (phân loại khí hậu Köppen: BWh) đặc trưng bởi:

Nhiệt độ: Biên độ nhiệt ngày đêm lớn. Mùa hè rất nóng, nhiệt độ ban ngày có thể vượt quá 45 °C ở các vùng nội địa. Dọc bờ biển, nhiệt độ ôn hòa hơn do ảnh hưởng của Dòng biển Canary lạnh. Mùa đông ôn hòa, nhưng nhiệt độ ban đêm ở sa mạc có thể xuống khá thấp.
Lượng mưa: Rất thấp và không đều, thường dưới 50 mm mỗi năm ở hầu hết các khu vực. Một số vùng ven biển có thể nhận được nhiều mưa hơn một chút và thường xuyên có sương mù và sương do không khí ẩm từ đại dương.
Gió: Gió mạnh và thường xuyên, đặc biệt là gió Harmattan thổi từ sa mạc Sahara, mang theo bụi và cát.

7.2. Khu vực kiểm soát trên thực tế

Bản đồ Tây Sahara. Đường màu đỏ là Bức tường Maroc. Phần phía đông bức tường là Vùng Tự do do SADR kiểm soát.

Lãnh thổ Tây Sahara hiện bị chia cắt bởi Bức tường Maroc (còn gọi là "Berm"), một hệ thống tường cát, công sự, bãi mìn và thiết bị giám sát điện tử do Maroc xây dựng từ những năm 1980. Bức tường này kéo dài hơn 2.70 K km.

Vùng do Maroc quản lý: Nằm ở phía tây Bức tường Maroc, chiếm khoảng 80% lãnh thổ Tây Sahara, bao gồm hầu hết các thành phố lớn, các mỏ phosphat quan trọng và toàn bộ bờ biển Đại Tây Dương. Maroc coi đây là "Các tỉnh phía Nam" của mình và đã đầu tư đáng kể vào cơ sở hạ tầng cũng như khuyến khích người Maroc đến định cư.
Vùng Tự do (Liberated Territories): Nằm ở phía đông và nam Bức tường Maroc, chiếm khoảng 20% lãnh thổ. Khu vực này do Mặt trận Polisario (SADR) kiểm soát. Đây là vùng đất sa mạc cằn cỗi, dân cư thưa thớt, chủ yếu là người du mục và các đơn vị của Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi (SPLA). Một số cơ sở hạ tầng hạn chế và các khu định cư nhỏ như Tifariti và Bir Lehlou nằm trong khu vực này.

Bức tường Maroc có tác động lớn đến đời sống của người Sahrawi, chia cắt các gia đình và hạn chế việc đi lại của người dân cũng như các hoạt động chăn nuôi du mục truyền thống. Nó cũng là một rào cản thực tế đối với bất kỳ giải pháp quân sự nào và là biểu tượng của sự chia cắt lãnh thổ.

7.3. Các thành phố chính và thủ đô tạm thời

Laayoune (El Aaiún): Là thành phố lớn nhất và đông dân nhất ở Tây Sahara. Được SADR tuyên bố là thủ đô hợp hiến. Hiện tại, Laayoune nằm trong vùng lãnh thổ do Maroc kiểm soát và là trung tâm hành chính của Maroc tại khu vực.
Dakhla (Villa Cisneros): Thành phố lớn thứ hai, nằm trên một bán đảo ở bờ biển Đại Tây Dương. Cũng nằm trong vùng kiểm soát của Maroc và là một trung tâm nghề cá quan trọng.
Smara (Semara): Một thành phố quan trọng trong nội địa, có ý nghĩa lịch sử và tôn giáo. Nằm trong vùng kiểm soát của Maroc.
Tifariti: Nằm trong Vùng Tự do do SADR kiểm soát. Kể từ năm 2008, Tifariti được coi là thủ đô tạm thời của SADR, nơi diễn ra một số sự kiện chính thức và có một số cơ sở hạ tầng hành chính, quân sự và dân sự hạn chế, bao gồm một bệnh viện và trường học. Trước đó, Bir Lehlou giữ vai trò này.
Bir Lehlou: Một địa điểm lịch sử quan trọng khác trong Vùng Tự do. Đây là nơi SADR được tuyên bố thành lập vào năm 1976 và từng là thủ đô tạm thời cho đến khi vai trò này được chuyển giao cho Tifariti. Vẫn là một trung tâm thông tin liên lạc quan trọng của SADR.
Các trại tị nạn Sahrawi ở Tindouf, Algeria: Mặc dù không nằm trên lãnh thổ Tây Sahara, các trại tị nạn này (chủ yếu là Rabouni, Awserd, Smara, Laayoune, Dakhla) là nơi đặt trụ sở chính của chính phủ SADR lưu vong và là nơi sinh sống của phần lớn cộng đồng người Sahrawi ủng hộ độc lập. Hầu hết các hoạt động hành chính, giáo dục và y tế của SADR được điều phối từ đây.

8. Quân sự

Các lực lượng vũ trang của Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) chủ yếu là Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi (SPLA), đóng vai trò là quân đội quốc gia và là nhánh vũ trang của Mặt trận Polisario.

8.1. Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi

Nữ chiến binh Sahrawi của Mặt trận Polisario.

Một đơn vị xe tăng của Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi, 2010.

Quân Giải phóng Nhân dân Sahrawi (Ejército de Liberación Popular Saharaui^Spanish, ELPS; جيش التحرير الشعبي الصحراوي_{Jaysh al-Taḥrīr al-Shaʿbī al-Ṣaḥrāwī}^Arabic) được thành lập ngay sau khi Mặt trận Polisario ra đời vào năm 1973, ban đầu để chống lại sự cai trị của Tây Ban Nha và sau đó là chống lại Maroc và Mauritanie sau khi hai nước này chiếm đóng Tây Sahara vào năm 1975.

Lịch sử thành lập và hoạt động:
SPLA đã tiến hành một cuộc chiến tranh du kích kéo dài và hiệu quả chống lại quân đội Maroc và Mauritanie từ năm 1975 đến năm 1991. Các chiến thuật chính bao gồm các cuộc đột kích chớp nhoáng, phục kích và tấn công vào các tiền đồn và đoàn xe của đối phương, tận dụng sự hiểu biết về địa hình sa mạc. SPLA đã gây nhiều thiệt hại cho quân đội Mauritanie, góp phần dẫn đến việc Mauritanie rút khỏi cuộc xung đột vào năm 1979. Cuộc chiến với Maroc kéo dài hơn và khốc liệt hơn, đặc biệt là sau khi Maroc xây dựng Bức tường Maroc. Sau lệnh ngừng bắn năm 1991 do Liên Hợp Quốc làm trung gian, SPLA duy trì các vị trí của mình ở Vùng Tự do, phía đông Bức tường Maroc. Xung đột tái bùng phát ở mức độ thấp hơn kể từ tháng 11 năm 2020 sau khi lệnh ngừng bắn bị phá vỡ.

Cơ cấu tổ chức và quy mô:
Cơ cấu tổ chức của SPLA bao gồm các quân khu, các đơn vị bộ binh cơ giới, pháo binh, và các đơn vị đặc nhiệm. Tổng Tư lệnh SPLA là Tổng thống SADR. Quy mô ước tính của SPLA có sự khác biệt giữa các nguồn, nhưng thường dao động từ vài nghìn đến khoảng 10.000-12.000 binh sĩ thường trực và một số lượng lớn hơn các quân dự bị hoặc dân quân.

Trang bị vũ khí:
Trang bị của SPLA chủ yếu có nguồn gốc từ Liên Xô (cũ) và Nga, được cung cấp bởi các nước ủng hộ như Algeria và Libya (trong quá khứ). Một số trang bị đáng chú ý bao gồm:

Xe tăng: T-55, T-62
Xe chiến đấu bộ binh và xe bọc thép chở quân: BMP-1, BTR-60, xe bọc thép EE-9 Cascavel, BRDM-2.
Pháo binh: Pháo phản lực phóng loạt BM-21 Grad, BM-30, các loại lựu pháo và súng cối.
Vũ khí chống tăng: Tên lửa điều khiển chống tăng, súng không giật.
Hệ thống phòng không: Tên lửa phòng không vác vai như SA-7, SA-9, và các hệ thống lớn hơn như SA-6, SA-8. Các hệ thống này đã từng bắn hạ một số máy bay chiến đấu F-5 của Maroc.

Ngoài ra, SPLA cũng sử dụng một số vũ khí và phương tiện thu được từ quân đội Maroc hoặc Mauritanie, có nguồn gốc từ Pháp, Hoa Kỳ, Nam Phi, Áo hoặc Anh (ví dụ: xe Panhard AML, Eland Mk7, Ratel IFV, AMX-13, SK-105 Kürassier).

Hoạt động và chiến thuật:
Chiến thuật truyền thống của SPLA là chiến tranh du kích, dựa vào tính cơ động cao, khả năng ẩn mình trong địa hình sa mạc, và các cuộc tấn công bất ngờ. Kể từ khi Bức tường Maroc được xây dựng, hoạt động của SPLA bị hạn chế hơn, tập trung vào các cuộc pháo kích tầm xa và các cuộc đột nhập quy mô nhỏ. Sau khi xung đột tái diễn vào năm 2020, SPLA được cho là đã sử dụng các cuộc tấn công bằng pháo và máy bay không người lái.

Ngày 3 tháng 11 năm 2005, Mặt trận Polisario đã ký Geneva Call, cam kết cấm hoàn toàn mìn sát thương và sau đó bắt đầu phá hủy kho dự trữ mìn của mình dưới sự giám sát quốc tế. Cả hai bên đã sử dụng mìn rộng rãi trong cuộc xung đột, và một số hoạt động rà phá bom mìn đã được thực hiện dưới sự giám sát của MINURSO kể từ thỏa thuận ngừng bắn.

9. Kinh tế

Kinh tế của Tây Sahara bị ảnh hưởng sâu sắc bởi tình trạng tranh chấp lãnh thổ và sự phân chia kiểm soát trên thực tế. Các hoạt động kinh tế diễn ra khác nhau ở vùng do Maroc quản lý và vùng do Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) kiểm soát (Vùng Tự do), cũng như trong các trại tị nạn Sahrawi.

9.1. Tiền tệ và các hoạt động kinh tế chủ yếu

Tiền tệ:

Tại các vùng lãnh thổ do Maroc kiểm soát, đơn vị tiền tệ chính thức và được sử dụng rộng rãi là Dirham Maroc (MAD).
Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ có đơn vị tiền tệ chính thức là Peseta Sahrawi (EHP), tuy nhiên, đồng tiền này chủ yếu mang tính biểu tượng và không được lưu hành rộng rãi. Trong thực tế, tại Vùng Tự do do SADR kiểm soát và trong các trại tị nạn Sahrawi ở Algeria, các loại tiền tệ phổ biến là Dinar Algeria (DZD) và Ouguiya Mauritanie (MRU). Dirham Maroc cũng có thể được chấp nhận ở một số nơi.

Các hoạt động kinh tế chủ yếu:

Khai thác phosphat: Tây Sahara sở hữu một trong những trữ lượng phosphat lớn nhất thế giới, tập trung chủ yếu tại mỏ Bou Craa. Việc khai thác và xuất khẩu phosphat từ Bou Craa do một công ty nhà nước của Maroc (OCP Group) kiểm soát và là một nguồn thu nhập quan trọng. Mặt trận Polisario và các tổ chức ủng hộ quyền tự quyết của người Sahrawi coi việc Maroc khai thác tài nguyên này là bất hợp pháp theo luật pháp quốc tế, vì nó không mang lại lợi ích cho người dân bản địa Sahrawi và diễn ra trên một lãnh thổ đang tranh chấp.
Tài nguyên biển (ngư nghiệp): Vùng biển Tây Sahara giàu tài nguyên cá. Hoạt động đánh bắt cá quy mô lớn được thực hiện bởi các đội tàu của Maroc và các tàu nước ngoài (đặc biệt là từ Liên minh châu Âu) theo các thỏa thuận nghề cá với Maroc. Tương tự như phosphat, các thỏa thuận này cũng gây tranh cãi vì liên quan đến lãnh thổ đang tranh chấp và lợi ích của người Sahrawi.
Chăn nuôi du mục: Đây là hoạt động kinh tế truyền thống của người Sahrawi, chủ yếu là chăn nuôi lạc đà, dê và cừu. Hoạt động này vẫn diễn ra ở Vùng Tự do và ở một mức độ hạn chế hơn tại các vùng do Maroc kiểm soát, cũng như trong các trại tị nạn (dù bị giới hạn bởi không gian và nguồn lực).
Nông nghiệp hạn chế: Do điều kiện khí hậu sa mạc khắc nghiệt và khan hiếm nước, nông nghiệp chỉ phát triển ở một số ốc đảo nhỏ, nơi có thể trồng chà là, rau và một số loại ngũ cốc như lúa mạch.
Thương mại: Một số hoạt động thương mại xuyên biên giới diễn ra, đặc biệt là giữa Vùng Tự do và các nước láng giềng như Mauritania và Algeria.
Du lịch: Tại các vùng do Maroc kiểm soát, đặc biệt là các thành phố ven biển như Dakhla, ngành du lịch đang được Maroc thúc đẩy phát triển, tập trung vào các hoạt động như lướt ván buồm và du lịch sinh thái sa mạc.
Viện trợ quốc tế: Kinh tế tại các trại tị nạn Sahrawi ở Tindouf phụ thuộc gần như hoàn toàn vào viện trợ nhân đạo quốc tế từ Liên Hợp Quốc (chủ yếu là UNHCR và WFP), các tổ chức phi chính phủ và các quốc gia tài trợ.
Tiềm năng dầu khí: Có một số dấu hiệu cho thấy tiềm năng dầu khí ngoài khơi Tây Sahara. Mặt trận Polisario đã ký một số hợp đồng thăm dò dầu khí với các công ty nhỏ, nhưng không có hoạt động thực địa nào diễn ra do tình trạng tranh chấp. Maroc cũng đã cấp phép thăm dò trong khu vực.

Triển vọng phát triển kinh tế:
Triển vọng phát triển kinh tế của Tây Sahara phụ thuộc rất lớn vào việc giải quyết cuộc xung đột chính trị. Nếu một giải pháp hòa bình được đạt tới và quyền tự quyết của người dân Sahrawi được thực hiện, tiềm năng khai thác tài nguyên thiên nhiên (phosphat, cá, năng lượng tái tạo như mặt trời và gió, và có thể cả dầu khí) một cách bền vững và mang lại lợi ích cho toàn dân sẽ rất lớn. Tuy nhiên, trong bối cảnh xung đột kéo dài, các hoạt động kinh tế vẫn bị hạn chế và gây tranh cãi.

10. Xã hội

Xã hội Sahrawi có những đặc điểm riêng biệt, được hình thành từ lịch sử du mục, văn hóa Hồi giáo, ảnh hưởng của thời kỳ thuộc địa Tây Ban Nha và cuộc đấu tranh giành độc lập kéo dài.

10.1. Dân cư

Biểu đồ dân số Tây Sahara theo dữ liệu của FAO.

Việc xác định chính xác số liệu dân số ở Tây Sahara rất khó khăn do tình trạng tranh chấp và sự di cư.

Người Sahrawi bản địa: Là những cư dân gốc của Tây Sahara, thuộc các bộ lạc nói tiếng Ả Rập phương ngữ Hassaniya. Ước tính có khoảng vài trăm nghìn người Sahrawi.
Người định cư Maroc: Kể từ năm 1975, chính phủ Maroc đã khuyến khích người Maroc đến định cư tại các vùng lãnh thổ Tây Sahara do Maroc kiểm soát. Hiện nay, người định cư Maroc được cho là chiếm đa số dân cư tại các vùng này, có thể lên tới hai phần ba trong tổng số khoảng 500.000 đến 600.000 người sống ở đó. Việc định cư này bị Mặt trận Polisario và nhiều tổ chức quốc tế coi là vi phạm Công ước Geneva lần thứ tư, nhằm thay đổi cơ cấu nhân khẩu học của lãnh thổ.
Người tị nạn Sahrawi: Một bộ phận đáng kể người Sahrawi (ước tính từ 90.000 đến hơn 165.000 người) đã phải sống tị nạn trong các trại tị nạn Sahrawi ở vùng Tindouf, tây nam Algeria, kể từ năm 1975-1976. Các trại này được quản lý bởi Mặt trận Polisario.
Biến động nhân khẩu học và di cư: Xung đột đã gây ra sự di cư lớn của người Sahrawi. Ngoài những người tị nạn ở Algeria, còn có một cộng đồng người Sahrawi đáng kể sống ở Mauritania, Tây Ban Nha (đặc biệt là Quần đảo Canary) và các nơi khác trên thế giới.

Tổng dân số của toàn bộ lãnh thổ Tây Sahara (bao gồm cả vùng do Maroc kiểm soát và Vùng Tự do) ước tính khoảng 500.000 đến hơn 600.000 người. Đây là một trong những vùng lãnh thổ thưa dân nhất thế giới.

10.2. Ngôn ngữ

Tiếng Ả Rập (phương ngữ Hassaniya): Là ngôn ngữ mẹ đẻ của người Sahrawi bản địa. Đây là một phương ngữ của tiếng Ả Rập cũng được nói ở Mauritania và một phần của Mali, Maroc và Algeria.
Tiếng Ả Rập Tiêu chuẩn Hiện đại: Là ngôn ngữ chính thức duy nhất được Hiến pháp SADR công nhận. Nó được sử dụng trong giáo dục, hành chính và truyền thông chính thức. Tại các vùng do Maroc kiểm soát, tiếng Ả Rập Tiêu chuẩn cũng là ngôn ngữ chính thức.
Tiếng Tây Ban Nha: Do lịch sử thuộc địa, tiếng Tây Ban Nha vẫn được một bộ phận đáng kể người Sahrawi sử dụng như một ngôn ngữ thứ hai, đặc biệt là thế hệ lớn tuổi và trong các trại tị nạn, nơi nó được dạy trong trường học. Tiếng Tây Ban Nha cũng có vị thế là "ngôn ngữ làm việc" trên thực tế của SADR. Năm 2018, Tổng thống Brahim Ghali tuyên bố rằng SADR là quốc gia Ả Rập duy nhất trên thế giới nơi tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ chính thức. Viện Cervantes ước tính có khoảng 20.000 người Sahrawi có năng lực hạn chế về tiếng Tây Ban Nha.
Các ngôn ngữ khác: Tiếng Pháp cũng được sử dụng ở một mức độ nào đó, đặc biệt tại các vùng do Maroc kiểm soát do ảnh hưởng của Maroc.

10.3. Tôn giáo

Một nhà thờ Hồi giáo ở Dakhla, một thành phố do Maroc kiểm soát.

Hồi giáo là tôn giáo chủ yếu và gần như duy nhất của người Sahrawi.

Hồi giáo Sunni: Đại đa số người Sahrawi theo dòng Hồi giáo Sunni, thuộc trường phái luật học Maliki. Hồi giáo đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa, xã hội và các giá trị đạo đức của người Sahrawi. Hiến pháp SADR công nhận Hồi giáo là quốc giáo và là một nguồn luật pháp. Theo CIA World Factbook, hầu như tất cả người Sahrawi đều là người Hồi giáo, khiến quốc gia này trở thành một trong những quốc gia đồng nhất về tôn giáo nhất trên thế giới.
Thiên Chúa giáo: Giáo hội Công giáo có sự hiện diện quan trọng trong thời kỳ cai trị của Tây Ban Nha, với khoảng 20.000 người Công giáo Tây Ban Nha có mặt trước khi Tây Ban Nha rời khỏi lãnh thổ (chiếm 30% dân số). Ngày nay, khoảng 300 người ở các khu vực do Maroc kiểm soát là người Công giáo (chủ yếu gốc Tây Ban Nha), có thể tham dự Nhà thờ Thánh Phanxicô Assisi ở El Aaiún và Nhà thờ Đức Mẹ Núi Carmel ở Dakhla.

Không có ghi nhận đáng kể về sự tồn tại của các cộng đồng tôn giáo thiểu số khác.

10.4. Đời sống tại các trại tị nạn

Trường học Jose Ramon Diego Aguirre tại Bir Lehlou.

Cuộc sống hàng ngày của hàng chục ngàn người tị nạn Sahrawi tại các trại ở vùng Tindouf, Algeria, đã kéo dài hơn bốn thập kỷ trong điều kiện vô cùng khó khăn. Các trại này (được đặt tên theo các thành phố ở Tây Sahara như Laayoune, Smara, Awserd, Dakhla và trại hành chính Rabouni) được quản lý bởi Mặt trận Polisario với sự hỗ trợ của chính phủ Algeria và cộng đồng quốc tế.

Điều kiện sống: Các trại nằm trong một khu vực sa mạc khắc nghiệt, với nhiệt độ cực cao vào mùa hè và lạnh vào mùa đông, thường xuyên có bão cát. Nhà ở chủ yếu là lều và những ngôi nhà bằng gạch bùn đơn sơ.
Cơ sở hạ tầng: Cơ sở hạ tầng rất hạn chế. Nguồn cung cấp nước sạch, điện và vệ sinh không đầy đủ.
Giáo dục: Mặc dù gặp nhiều khó khăn, Mặt trận Polisario đã nỗ lực xây dựng một hệ thống giáo dục trong các trại, với các trường tiểu học và trung học cơ sở. Tỷ lệ biết chữ khá cao. Tiếng Ả Rập và tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ giảng dạy chính. Một số học sinh xuất sắc có cơ hội đi du học ở Algeria, Cuba và các nước khác. Đại học Tifariti được thành lập tại Vùng Tự do vào năm 2012.
Chăm sóc y tế: Dịch vụ y tế cơ bản được cung cấp thông qua các trạm y tế và bệnh viện nhỏ trong trại, với sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ và các quốc gia như Cuba. Tuy nhiên, thuốc men và trang thiết bị y tế thường thiếu thốn. Suy dinh dưỡng, thiếu máu và các bệnh liên quan đến điều kiện vệ sinh kém là những vấn đề phổ biến.
Viện trợ nhân đạo: Cộng đồng người tị nạn phụ thuộc nặng nề vào viện trợ lương thực, thuốc men và các nhu yếu phẩm khác từ các cơ quan của Liên Hợp Quốc (như UNHCR, WFP), các tổ chức phi chính phủ quốc tế và các quốc gia tài trợ. Sự cắt giảm viện trợ trong những năm gần đây đã làm trầm trọng thêm tình hình khó khăn.
Thách thức xã hội và kinh tế: Tỷ lệ thất nghiệp cao, đặc biệt là ở giới trẻ. Cơ hội việc làm và phát triển kinh tế rất hạn chế. Sự phụ thuộc kéo dài vào viện trợ và cuộc sống bị cô lập trong các trại đã tạo ra những thách thức tâm lý xã hội, sự thất vọng và cảm giác bị lãng quên, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ sinh ra và lớn lên trong các trại. Tuy nhiên, người Sahrawi trong các trại vẫn duy trì một ý thức cộng đồng mạnh mẽ, tinh thần đoàn kết và quyết tâm đấu tranh cho quyền tự quyết.

11. Văn hóa

Văn hóa Sahrawi là sự pha trộn độc đáo giữa các yếu tố Berber, Ả Rập và châu Phi Hạ Sahara, được định hình bởi lối sống du mục truyền thống trên sa mạc, các giá trị Hồi giáo và ảnh hưởng từ thời kỳ thuộc địa Tây Ban Nha. Cuộc đấu tranh giành độc lập kéo dài cũng đã tạo ra những biểu hiện văn hóa đương đại riêng biệt.

11.1. Các ngày lễ quốc gia

Cộng hòa Ả Rập Sahrawi Dân chủ (SADR) có một số ngày lễ quốc gia và sự kiện kỷ niệm quan trọng, phản ánh lịch sử đấu tranh và bản sắc dân tộc:

Ngày	Tên tiếng Việt	Tên gốc / Ghi chú
27 tháng 2	Ngày Độc lập	Kỷ niệm ngày tuyên bố thành lập SADR tại Bir Lehlou năm 1976.
8 tháng 3	Ngày Liệt sĩ Đầu tiên	Kỷ niệm người hy sinh đầu tiên trong cuộc đấu tranh năm 1974.
10 tháng 5	Ngày thành lập Mặt trận Polisario	Kỷ niệm ngày thành lập Mặt trận Polisario năm 1973.
20 tháng 5	Cách mạng 20 tháng 5	Đánh dấu sự khởi đầu của cuộc đấu tranh vũ trang chống lại Tây Ban Nha năm 1973.
9 tháng 6	Ngày Liệt sĩ	Tưởng niệm ngày El-Ouali Mustapha Sayed, người sáng lập Polisario và tổng thống đầu tiên của SADR, hy sinh năm 1976.
17 tháng 6	Zemla Intifada	Kỷ niệm cuộc nổi dậy của Harakat Tahrir tại El Aaiún năm 1970 chống lại sự cai trị của Tây Ban Nha.
12 tháng 10	Ngày Đoàn kết Dân tộc	Kỷ niệm Hội nghị Ain Ben Tili năm 1975, nơi các bộ lạc Sahrawi thống nhất dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Polisario.

Ngoài ra, các ngày lễ Hồi giáo cũng được tuân thủ theo lịch âm Hồi giáo:

Ngày (theo lịch Hồi giáo)	Tên tiếng Việt	Tên gốc
1 Muharram	Năm mới Hồi giáo	Al-Hijra
10 Dhu al-Hijjah	Eid al-Adha (Lễ Hiến sinh)	Eid al-Adha
1 Shawwal	Eid al-Fitr (Lễ kết thúc Ramadan)	Eid al-Fitr
12 Rabi' al-awwal	Mawlid (Sinh nhật Nhà tiên tri Muhammad)	Mawlid

11.2. Thể thao

Các hoạt động thể thao trong cộng đồng người Sahrawi, đặc biệt là tại các trại tị nạn, được coi là một phần quan trọng của đời sống xã hội và giáo dục, giúp duy trì tinh thần và sức khỏe.

Bóng đá: Là môn thể thao phổ biến nhất. Đội tuyển bóng đá quốc gia Tây Sahara được thành lập và thi đấu không chính thức với các đội bóng khác. Liên đoàn bóng đá Sahrawi không phải là thành viên của FIFA hay Liên đoàn bóng đá châu Phi (CAF). Tuy nhiên, đội tuyển đã tham gia một số giải đấu không chính thức và các trận giao hữu.
Các môn thể thao khác: Các môn thể thao khác như điền kinh, bóng chuyền và các trò chơi truyền thống cũng được chơi.
Sahara Marathon: Một sự kiện chạy marathon quốc tế được tổ chức hàng năm tại các trại tị nạn Sahrawi nhằm nâng cao nhận thức về vấn đề Tây Sahara và thể hiện tình đoàn kết với người dân Sahrawi.

Năm 2015, SADR được mời tham gia Đại hội Thể thao châu Phi 2015 tại Brazzaville, đây lẽ ra là lần đầu tiên quốc gia này tham dự một sự kiện thể thao quốc tế lớn. Tuy nhiên, 13 vận động viên của họ không được phép thi đấu bởi ủy ban tổ chức Congo.

11.3. Truyền thông

Chính phủ SADR và Mặt trận Polisario điều hành một số cơ quan truyền thông để thông tin về cuộc đấu tranh, tình hình tại các trại tị nạn và các vấn đề quốc tế liên quan.

Sahara Press Service (SPS): Là hãng thông tấn chính thức của SADR, cung cấp tin tức bằng nhiều ngôn ngữ (Ả Rập, Tây Ban Nha, Anh, Pháp).
RASD TV: Kênh truyền hình chính thức, phát sóng các chương trình tin tức, văn hóa và giáo dục.
Đài Phát thanh Quốc gia SADR (Radio Nacional de la R.A.S.D.): Đài phát thanh chính thức, phát các chương trình bằng tiếng Ả Rập Hassaniya và tiếng Tây Ban Nha.
Báo chí: Có một số tờ báo và tạp chí được xuất bản, ví dụ như Esahra Elhora (Sahara Tự do), một tờ báo quốc gia được lưu hành từ năm 1975.
Truyền thông cộng đồng và độc lập: Một số sáng kiến truyền thông độc lập hoặc cộng đồng cũng tồn tại, đặc biệt là trên nền tảng trực tuyến, nhằm cung cấp các góc nhìn đa dạng hơn. Liên minh Nhà báo và Nhà văn Sahrawi tập hợp các nhà báo và nhà văn từ nhiều khu vực khác nhau.

Tại các vùng do Maroc kiểm soát, truyền thông chủ yếu do nhà nước Maroc kiểm soát, ví dụ như Laayoune TV và RTM Laayoune (đài phát thanh).

11.4. Điện ảnh

Nữ diễn viên Tây Ban Nha Verónica Forqué tại Liên hoan phim FiSahara.

Điện ảnh đã trở thành một công cụ quan trọng để người Sahrawi kể câu chuyện của mình, phản ánh cuộc đấu tranh giành độc lập, cuộc sống trong các trại tị nạn và bảo tồn văn hóa.

Phim tài liệu: Nhiều bộ phim tài liệu đã được sản xuất bởi các nhà làm phim Sahrawi và quốc tế, ghi lại các khía cạnh khác nhau của cuộc xung đột và đời sống người tị nạn. Các phim này thường được chiếu tại các liên hoan phim quốc tế để nâng cao nhận thức.
Phim truyện: Số lượng phim truyện ít hơn nhưng cũng có những tác phẩm đáng chú ý.
Liên hoan phim FiSahara (Festival Internacional de Cine del Sahara): Đây là một sự kiện văn hóa điện ảnh quốc tế quan trọng, được tổ chức hàng năm tại các trại tị nạn Sahrawi ở Tindouf. Liên hoan phim này không chỉ chiếu phim mà còn tổ chức các hội thảo, buổi gặp gỡ với các nhà làm phim và các hoạt động văn hóa khác, thu hút sự tham gia của nhiều nghệ sĩ và nhà hoạt động quốc tế. FiSahara được coi là một biểu hiện mạnh mẽ của sự phản kháng văn hóa và nỗ lực sử dụng nghệ thuật để đấu tranh cho quyền con người và quyền tự quyết.
Trường Điện ảnh Abidin Kaid Saleh (EFA Abidin Kaid Saleh): Một trường đào tạo về nghe nhìn được thành lập tại các trại tị nạn, nhằm đào tạo các nhà làm phim trẻ Sahrawi.

Nhiều tác phẩm điện ảnh tập trung vào các chủ đề như sự chia cắt gia đình do Bức tường Maroc, những khó khăn của cuộc sống lưu vong, khát vọng trở về quê hương và sự kiên cường của người dân Sahrawi.