Haiti

2.1. Thời kỳ tiền Colombo

Đảo Hispaniola, nơi Haiti chiếm ba phần tám phía tây, đã có người sinh sống từ khoảng 6.000 năm trước bởi những người Mỹ bản địa được cho là đến từ Trung Mỹ hoặc phía bắc Nam Mỹ. Những người thuộc Thời kỳ Cổ xưa này được cho là chủ yếu sống bằng săn bắt hái lượm. Trong thiên niên kỷ 1 TCN, tổ tiên nói tiếng Arawak của người Taíno bắt đầu di cư vào vùng Caribe. Không giống như các dân tộc Thời kỳ Cổ xưa, họ đã thực hành sản xuất đồ gốm và nông nghiệp chuyên sâu. Bằng chứng sớm nhất về tổ tiên của người Taíno trên đảo Hispaniola là văn hóa Ostionoid, có niên đại khoảng năm 600 sau Công nguyên.

Trong xã hội Taíno, đơn vị tổ chức chính trị lớn nhất do một cacique (tù trưởng) lãnh đạo, theo cách hiểu của người châu Âu. Vào thời điểm tiếp xúc với người châu Âu, đảo Hispaniola được chia thành năm 'caciquedom' (lãnh địa của tù trưởng): Magua ở phía đông bắc, Marien ở phía tây bắc, Jaragua ở phía tây nam, Maguana ở vùng trung tâm Cibao, và Higüey ở phía đông nam.

Các hiện vật văn hóa Taíno bao gồm các tranh hang động ở một số địa điểm trong nước. Những bức tranh này đã trở thành biểu tượng quốc gia của Haiti và là điểm thu hút khách du lịch. Thành phố Léogâne ngày nay, khởi đầu là một thị trấn thuộc địa của Pháp ở phía tây nam, nằm bên cạnh kinh đô cũ của caciquedom Xaragua.

2.2. Thời kỳ thuộc địa

Thời kỳ thuộc địa của Haiti được đánh dấu bằng sự cai trị của Tây Ban Nha, bắt đầu từ khi Christopher Columbus đến vào năm 1492, và sau đó là sự thống trị của Pháp từ năm 1625. Cả hai cường quốc châu Âu này đã định hình sâu sắc lịch sử, kinh tế và xã hội của hòn đảo.

2.2.1. Thời kỳ Tây Ban Nha cai trị (1492 - 1625)

Nhà hàng hải Christopher Columbus đổ bộ lên Haiti vào ngày 6 tháng 12 năm 1492, tại một khu vực mà ông đặt tên là Môle-Saint-Nicolas, và tuyên bố chủ quyền hòn đảo cho Vương quyền Castilla. Mười chín ngày sau, con tàu của ông là Santa María bị mắc cạn gần địa điểm Cap-Haïtien ngày nay. Columbus để lại 39 người trên đảo, họ thành lập khu định cư La Navidad vào ngày 25 tháng 12 năm 1492. Quan hệ với người bản địa, ban đầu tốt đẹp, đã đổ vỡ và những người định cư sau đó đã bị người Taíno giết chết.

Các thủy thủ mang theo các bệnh truyền nhiễm đặc hữu của Cựu Thế giới, gây ra các đại dịch giết chết một số lượng lớn người bản địa. Đại dịch đậu mùa đầu tiên được ghi nhận ở châu Mỹ bùng phát trên đảo Hispaniola vào năm 1507. Số lượng người bản địa càng giảm sút do sự khắc nghiệt của hệ thống encomienda_{en-cô-mi-en-đa}^Spanish, trong đó người Tây Ban Nha buộc người bản địa làm việc trong các mỏ vàng và đồn điền.

Người Tây Ban Nha đã thông qua Luật Burgos (1512-1513), cấm ngược đãi người bản địa, tán thành việc cải đạo họ sang Công giáo La Mã, và tạo khuôn khổ pháp lý cho encomiendas_{en-cô-mi-en-đas}^Spanish. Người bản địa được đưa đến những địa điểm này để làm việc trong các đồn điền hoặc ngành công nghiệp cụ thể.

Khi người Tây Ban Nha tập trung nỗ lực thuộc địa hóa vào những vùng đất giàu có hơn ở Trung Mỹ và Nam Mỹ đại lục, Hispaniola phần lớn bị thu hẹp thành một trạm giao thương và tiếp tế. Kết quả là nạn cướp biển trở nên phổ biến, được khuyến khích bởi các cường quốc châu Âu thù địch với Tây Ban Nha như Pháp (đặt căn cứ tại Île de la Tortue) và Anh. Người Tây Ban Nha phần lớn từ bỏ một phần ba phía tây của hòn đảo, tập trung nỗ lực thuộc địa hóa vào hai phần ba phía đông. Do đó, phần phía tây của hòn đảo dần dần được định cư bởi những tên cướp biển Pháp; trong số đó có Bertrand d'Ogeron, người đã thành công trong việc trồng thuốc lá và tuyển mộ nhiều gia đình thuộc địa Pháp từ Martinique và Guadeloupe. Năm 1697, Pháp và Tây Ban Nha giải quyết xung đột trên đảo bằng Hiệp ước Ryswick năm 1697, chia Hispaniola giữa họ.

2.2.2. Thời kỳ Pháp cai trị (1625 - 1804)

Pháp nhận được một phần ba phía tây và sau đó đặt tên là Saint-Domingue, tương đương tiếng Pháp của Santo Domingo, thuộc địa của Tây Ban Nha trên đảo Hispaniola. Người Pháp bắt đầu thành lập các đồn điền đường và cà phê, sử dụng một số lượng lớn nô lệ được nhập khẩu từ châu Phi, và Saint-Domingue đã phát triển thành thuộc địa giàu có nhất của họ, tạo ra 40% ngoại thương của Pháp và gấp đôi sản lượng của tất cả các thuộc địa của Anh cộng lại.

Số người định cư Pháp ít hơn nô lệ gần 10 lần. Theo Điều tra dân số năm 1788, dân số Haiti bao gồm gần 25.000 người châu Âu, 22.000 người da màu tự do và 700.000 người châu Phi làm nô lệ. Ngược lại, đến năm 1763, dân số da trắng của Canada thuộc Pháp, một lãnh thổ rộng lớn hơn nhiều, chỉ có 65.000 người. Ở phía bắc hòn đảo, những người nô lệ đã có thể giữ lại nhiều mối liên hệ với văn hóa, tôn giáo và ngôn ngữ châu Phi; những mối liên hệ này liên tục được làm mới bởi những người châu Phi mới nhập khẩu. Một số người Tây Phi bị bắt làm nô lệ đã giữ vững tín ngưỡng Vodou truyền thống của họ bằng cách bí mật đồng bộ hóa nó với Công giáo La Mã.

Người Pháp đã ban hành Code Noir ("Bộ luật Đen"), do Jean-Baptiste Colbert chuẩn bị và được Louis XIV phê chuẩn, trong đó thiết lập các quy tắc về đối xử với nô lệ và các quyền tự do được phép. Saint-Domingue được mô tả là một trong những thuộc địa nô lệ hiệu quả nhất một cách tàn bạo; vào cuối thế kỷ 18, nó cung cấp hai phần ba sản phẩm nhiệt đới của châu Âu trong khi một phần ba số người châu Phi mới nhập khẩu chết trong vòng vài năm. Nhiều người nô lệ chết vì các bệnh như đậu mùa và thương hàn. Họ có tỷ suất sinh thấp, và có bằng chứng cho thấy một số phụ nữ đã phá thai thay vì sinh con trong cảnh nô lệ. Môi trường của thuộc địa cũng bị ảnh hưởng, khi rừng bị chặt phá để nhường chỗ cho các đồn điền và đất đai bị khai thác quá mức để thu lợi nhuận tối đa cho các chủ đồn điền Pháp.

Giống như ở thuộc địa Louisiana của mình, chính quyền thuộc địa Pháp cho phép một số quyền đối với người da màu tự do (gens de couleur_{giăng đờ cu-lơ}^French), những người người lai hậu duệ của những người đàn ông châu Âu và phụ nữ nô lệ châu Phi (và sau này là phụ nữ lai). Theo thời gian, nhiều người được giải phóng khỏi ách nô lệ và họ đã thiết lập một tầng lớp xã hội riêng biệt. Những người cha Creole da trắng Pháp thường gửi những người con lai của họ đến Pháp để học tập. Một số người da màu được nhận vào quân đội. Nhiều người da màu tự do sống ở phía nam hòn đảo, gần Port-au-Prince, và nhiều người kết hôn trong cộng đồng của họ. Họ thường làm thợ thủ công và thương nhân, và bắt đầu sở hữu một số tài sản, bao gồm cả nô lệ của riêng họ. Những người da màu tự do đã kiến nghị chính quyền thuộc địa mở rộng quyền của họ.

Sự tàn bạo của cuộc sống nô lệ đã khiến nhiều người bị giam cầm phải trốn lên các vùng núi, nơi họ thành lập các cộng đồng tự trị của riêng mình và được gọi là maroon. Một thủ lĩnh maroon, François Mackandal, đã lãnh đạo một cuộc nổi dậy vào những năm 1750; tuy nhiên, sau đó ông bị người Pháp bắt và hành quyết.

2.3. Cách mạng Haiti (1791 - 1804)

Lấy cảm hứng từ Cách mạng Pháp năm 1789 và các nguyên tắc về quyền con người, những người định cư Pháp và người da màu tự do đã đòi hỏi tự do chính trị và quyền công dân nhiều hơn. Căng thẳng giữa hai nhóm này đã dẫn đến xung đột, khi một đội dân quân người da màu tự do được thành lập vào năm 1790 bởi Vincent Ogé, dẫn đến việc ông bị bắt, tra tấn và hành quyết. Nhận thấy cơ hội, vào tháng 8 năm 1791, đội quân nô lệ đầu tiên được thành lập ở miền bắc Haiti dưới sự lãnh đạo của Toussaint Louverture, lấy cảm hứng từ houngan (thầy tế) Vodou Boukman, và được sự hậu thuẫn của người Tây Ban Nha ở Santo Domingo - chẳng bao lâu sau, một cuộc nổi dậy của nô lệ toàn diện đã nổ ra trên toàn thuộc địa.

Năm 1792, chính phủ Pháp cử ba ủy viên cùng quân đội đến để tái lập quyền kiểm soát; để xây dựng liên minh với gens de couleur_{giăng đờ cu-lơ}^French và những người nô lệ, các ủy viên Léger-Félicité Sonthonax và Étienne Polverel đã bãi bỏ chế độ nô lệ trong thuộc địa. Sáu tháng sau, Công ước Quốc gia, do Maximilien de Robespierre và những người Jacobin lãnh đạo, đã tán thành việc bãi bỏ và mở rộng nó ra tất cả các thuộc địa của Pháp.

Hoa Kỳ, bản thân là một nước cộng hòa non trẻ, đã dao động giữa việc ủng hộ hoặc không ủng hộ Toussaint Louverture và quốc gia Haiti mới nổi, tùy thuộc vào việc ai là Tổng thống Hoa Kỳ. Washington, một chủ nô và người theo chủ nghĩa biệt lập, đã giữ cho Hoa Kỳ trung lập, mặc dù các công dân tư nhân của Hoa Kỳ đôi khi đã viện trợ cho các chủ đồn điền Pháp đang cố gắng dập tắt cuộc nổi dậy. John Adams, một người phản đối chế độ nô lệ mạnh mẽ, đã hoàn toàn ủng hộ cuộc nổi dậy của nô lệ bằng cách cung cấp sự công nhận ngoại giao, hỗ trợ tài chính, đạn dược và tàu chiến (bao gồm cả USS Constitution) bắt đầu từ năm 1798. Sự hỗ trợ này kết thúc vào năm 1801 khi Jefferson, một tổng thống chủ nô khác, nhậm chức và triệu hồi Hải quân Hoa Kỳ.

Với việc bãi bỏ chế độ nô lệ, Toussaint Louverture đã tuyên thệ trung thành với Pháp, và ông đã chiến đấu chống lại các lực lượng Anh và Tây Ban Nha đã lợi dụng tình hình và xâm chiếm Saint-Domingue. Người Tây Ban Nha sau đó buộc phải nhượng lại phần đảo của họ cho Pháp theo các điều khoản của Hòa ước Basel năm 1795, thống nhất hòn đảo dưới một chính phủ. Tuy nhiên, một cuộc nổi dậy chống lại sự cai trị của Pháp đã nổ ra ở phía đông, và ở phía tây đã có giao tranh giữa lực lượng của Louverture và những người da màu tự do do André Rigaud lãnh đạo trong Chiến tranh Dao găm (1799-1800). Sự hỗ trợ của Hoa Kỳ cho người da đen trong cuộc chiến đã góp phần vào chiến thắng của họ trước người mulatto. Hơn 25.000 người da trắng và người da đen tự do đã rời đảo như những người tị nạn.

Sau khi Louverture tạo ra một hiến pháp ly khai và tự xưng là tổng đốc trọn đời, Napoléon Bonaparte vào năm 1802 đã cử một cuộc viễn chinh gồm 20.000 binh sĩ và nhiều thủy thủ dưới sự chỉ huy của anh rể mình, Charles Leclerc, để tái khẳng định quyền kiểm soát của Pháp. Quân Pháp đã giành được một số chiến thắng, nhưng trong vòng vài tháng, hầu hết quân đội của họ đã chết vì sốt vàng da. Cuối cùng, hơn 50.000 quân Pháp đã chết trong nỗ lực chiếm lại thuộc địa, bao gồm 18 tướng lĩnh. Người Pháp đã bắt được Louverture, đưa ông đến Pháp để xét xử. Ông bị giam cầm tại Pháo đài Joux, nơi ông qua đời vào năm 1803 vì phơi nhiễm và có thể là bệnh lao.

Những người nô lệ, cùng với những người da màu tự do (gens de couleur_{giăng đờ cu-lơ}^French) và các đồng minh, tiếp tục cuộc đấu tranh giành độc lập, do các tướng Jean-Jacques Dessalines, Alexandre Pétion và Henry Christophe lãnh đạo. Cuối cùng, quân nổi dậy đã đánh bại quyết định quân đội Pháp tại Trận Vertières vào ngày 18 tháng 11 năm 1803, thành lập nhà nước đầu tiên giành được độc lập thành công thông qua một cuộc nổi dậy của nô lệ. Dưới sự chỉ huy chung của Dessalines, quân đội Haiti tránh giao chiến công khai, thay vào đó tiến hành một chiến dịch chiến tranh du kích thành công chống lại lực lượng Napoléon, lợi dụng các bệnh như sốt vàng da để làm giảm số lượng binh lính Pháp. Cuối năm đó, Pháp rút 7.000 quân còn lại khỏi đảo và Napoléon từ bỏ ý định tái lập một đế chế Bắc Mỹ, bán Louisiana cho Hoa Kỳ trong Thương vụ Louisiana.

Trong suốt cuộc cách mạng, ước tính có 20.000 quân Pháp đã chết vì sốt vàng da, trong khi 37.000 người khác hy sinh trong chiến đấu. Con số này vượt quá tổng số binh sĩ Pháp hy sinh trong các chiến dịch thuộc địa khác nhau của thế kỷ 19 ở Algeria, Mexico, Đông Dương, Tunisia và Tây Phi, với tổng cộng khoảng 10.000 binh sĩ Pháp hy sinh. Quân Anh mất 45.000 người. Ngoài ra, 350.000 người Haiti từng là nô lệ đã chết. Trong quá trình này, Dessalines được cho là chỉ huy quân sự thành công nhất trong cuộc đấu tranh chống lại Napoléon Pháp.

2.4. Thời kỳ đầu độc lập (1804 - 1915)

Thời kỳ đầu độc lập của Haiti, kéo dài từ năm 1804 đến năm 1915, là một giai đoạn đầy biến động và thử thách. Sau khi giành được độc lập từ Pháp, quốc gia non trẻ này đã phải đối mặt với nhiều vấn đề nội bộ và áp lực từ bên ngoài. Các sự kiện chính trong giai đoạn này bao gồm việc thành lập đế chế, sự chia cắt và thống nhất đất nước, vấn đề bồi thường chiến phí cho Pháp, quan hệ phức tạp với các nước láng giềng, đặc biệt là Cộng hòa Dominica, và tình trạng bất ổn chính trị kéo dài.

2.4.1. Đế quốc Thứ nhất (1804 - 1806)

Nền độc lập của Saint-Domingue được Jean-Jacques Dessalines tuyên bố dưới tên bản địa 'Haiti' vào ngày 1 tháng 1 năm 1804 tại Gonaïves. Ông được quân đội của mình tôn làm "Hoàng đế trọn đời" với danh hiệu Hoàng đế Jacques I. Ban đầu, Dessalines đề nghị bảo vệ các chủ đồn điền da trắng và những người khác. Tuy nhiên, sau khi lên nắm quyền, ông đã ra lệnh diệt chủng gần như toàn bộ những người da trắng còn lại; từ tháng 1 đến tháng 4 năm 1804, có từ 3.000 đến 5.000 người da trắng bị giết, bao gồm cả những người đã thân thiện và thông cảm với người da đen. Chỉ có ba nhóm người da trắng được chọn làm ngoại lệ và được tha mạng: những người lính Ba Lan, một số người đã đào ngũ khỏi quân đội Pháp và chiến đấu cùng quân nổi dậy Haiti; một nhóm nhỏ những người định cư Đức được mời đến vùng Tây Bắc; và một nhóm bác sĩ và chuyên gia. Được biết, những người có quan hệ với các sĩ quan trong quân đội Haiti cũng được tha mạng, cũng như những phụ nữ đồng ý kết hôn với đàn ông không phải da trắng.

Lo sợ về tác động tiềm tàng mà cuộc nổi dậy của nô lệ có thể gây ra ở các bang nô lệ, Tổng thống Hoa Kỳ Thomas Jefferson đã từ chối công nhận nước cộng hòa mới. Các chính trị gia miền Nam, một khối bỏ phiếu hùng mạnh trong Quốc hội Hoa Kỳ, đã ngăn cản sự công nhận của Hoa Kỳ trong nhiều thập kỷ cho đến khi họ rút lui vào năm 1861 để thành lập Liên minh miền Nam.

Cuộc cách mạng đã dẫn đến một làn sóng di cư. Năm 1809, 9.000 người tị nạn từ Saint-Domingue, cả chủ đồn điền da trắng và người da màu, đã định cư hàng loạt tại New Orleans, làm tăng gấp đôi dân số thành phố, sau khi bị chính quyền Tây Ban Nha trục xuất khỏi nơi ẩn náu ban đầu ở Cuba. Ngoài ra, những người nô lệ mới đến đã làm tăng thêm dân số gốc Phi của thành phố.

Hệ thống đồn điền được tái lập ở Haiti, mặc dù có trả lương; tuy nhiên, nhiều người Haiti bị gạt ra ngoài lề và bất bình với cách thức nặng tay mà điều này được thực thi trong chính trị của quốc gia non trẻ. Phong trào nổi dậy bị chia rẽ, và Dessalines bị các đối thủ ám sát vào ngày 17 tháng 10 năm 1806.

2.4.2. Chia cắt và thống nhất đất nước (1806 - 1844)

Sau cái chết của Dessalines, Haiti bị chia thành hai: Vương quốc Haiti ở phía bắc do Henri Christophe lãnh đạo, người sau này tự xưng là Henri I, và một nước cộng hòa ở phía nam tập trung tại Port-au-Prince, do Alexandre Pétion, một homme de couleur (người da màu), lãnh đạo. Nước cộng hòa của Pétion ít chuyên quyền hơn, và ông đã khởi xướng một loạt cải cách ruộng đất mang lại lợi ích cho tầng lớp nông dân. Tổng thống Pétion cũng đã viện trợ quân sự và tài chính cho nhà lãnh đạo cách mạng Simón Bolívar, điều này rất quan trọng trong việc giúp ông giải phóng Phó vương quốc Tân Granada. Trong khi đó, người Pháp, những người đã cố gắng duy trì quyền kiểm soát mong manh ở phía đông Hispaniola, đã bị quân nổi dậy do Juan Sánchez Ramírez lãnh đạo đánh bại, khu vực này trở lại sự cai trị của Tây Ban Nha vào năm 1809 sau Trận Palo Hincado.

Bắt đầu từ năm 1821, Tổng thống Jean-Pierre Boyer, cũng là một homme de couleur và là người kế nhiệm Pétion, đã thống nhất hòn đảo sau khi Henry Christophe tự sát. Sau khi Santo Domingo tuyên bố độc lập khỏi Tây Ban Nha vào ngày 30 tháng 11 năm 1821, Boyer đã xâm lược, tìm cách thống nhất toàn bộ hòn đảo bằng vũ lực và chấm dứt chế độ nô lệ ở Santo Domingo.

Vật lộn để phục hồi nền kinh tế nông nghiệp để sản xuất cây công nghiệp, Boyer đã thông qua Bộ luật Nông thôn, tước quyền của nông dân lao động rời bỏ ruộng đất, vào thành thị, hoặc tự mình mở trang trại hoặc cửa hàng, gây ra nhiều sự bất bình vì hầu hết nông dân muốn có trang trại riêng thay vì làm việc trong các đồn điền.

Bắt đầu từ tháng 9 năm 1824, hơn 6.000 người Mỹ gốc Phi đã di cư đến Haiti, với chi phí vận chuyển do một nhóm từ thiện của Mỹ tài trợ, tương tự như chức năng của Hiệp hội Thuộc địa hóa Hoa Kỳ và những nỗ lực của họ ở Liberia. Nhiều người thấy điều kiện quá khắc nghiệt và đã trở về Hoa Kỳ.

Vào tháng 7 năm 1825, Vua Charles X của Pháp, trong thời kỳ phục hồi Nền quân chủ Pháp, đã cử một hạm đội đến tái chiếm Haiti. Dưới áp lực, Tổng thống Boyer đã đồng ý một hiệp ước theo đó Pháp chính thức công nhận nền độc lập của nhà nước để đổi lấy một khoản thanh toán 150 triệu franc. Theo một lệnh ngày 17 tháng 4 năm 1826, Vua Pháp từ bỏ quyền chủ quyền của mình và chính thức công nhận nền độc lập của Haiti. Các khoản thanh toán bắt buộc cho Pháp đã cản trở sự tăng trưởng kinh tế của Haiti trong nhiều năm, càng trở nên trầm trọng hơn bởi thực tế là nhiều quốc gia phương Tây tiếp tục từ chối công nhận ngoại giao chính thức với Haiti; Anh công nhận độc lập của Haiti vào năm 1833, và Hoa Kỳ mãi đến năm 1862 mới công nhận. Haiti đã vay nặng lãi từ các ngân hàng phương Tây với lãi suất cực cao để trả nợ. Mặc dù số tiền bồi thường đã được giảm xuống còn 90 triệu vào năm 1838, nhưng đến năm 1900, 80% chi tiêu của chính phủ Haiti là để trả nợ và đất nước này đã không hoàn thành việc trả nợ cho đến năm 1947.

2.4.4. Cuối thế kỷ 19 - đầu thế kỷ 20

Vào ngày 27 tháng 2 năm 1847, Tổng thống Riché qua đời chỉ sau một năm cầm quyền và được thay thế bởi một sĩ quan ít tên tuổi, Tướng Faustin Soulouque. Trong hai năm đầu tiên của chính quyền Soulouque, các âm mưu và sự chống đối mà ông phải đối mặt để duy trì quyền lực nhiều đến mức người Dominica có thêm thời gian để củng cố nền độc lập của họ. Nhưng, khi vào năm 1848, Pháp cuối cùng đã công nhận Cộng hòa Dominica là một nhà nước tự do và độc lập và tạm thời ký một hiệp ước hòa bình, hữu nghị, thương mại và hàng hải, Haiti ngay lập tức phản đối, cho rằng hiệp ước này là một cuộc tấn công vào an ninh của chính họ. Soulouque quyết định xâm lược Cộng hòa mới trước khi Chính phủ Pháp có thể phê chuẩn hiệp ước.

Vào ngày 21 tháng 3 năm 1849, binh lính Haiti tấn công đồn trú Dominica tại Las Matas. Những người phòng thủ mất tinh thần gần như không kháng cự trước khi từ bỏ vũ khí. Soulouque tiếp tục tiến công, chiếm San Juan. Điều này chỉ còn lại thị trấn Azua là thành trì duy nhất còn lại của Dominica giữa quân đội Haiti và thủ đô. Vào ngày 6 tháng 4, Azua rơi vào tay quân đội Haiti gồm 18.000 người, với một cuộc phản công của 5.000 quân Dominica không thể đánh bật họ. Con đường đến Santo Domingo giờ đã rộng mở. Nhưng tin tức về sự bất mãn tồn tại ở Port-au-Prince, đến tai Soulouque, đã chặn đứng bước tiến của ông và khiến ông phải cùng quân đội trở về thủ đô.

Được khích lệ bởi sự rút lui đột ngột của quân đội Haiti, người Dominica phản công. Hạm đội nhỏ của họ đã đi xa đến tận Dame-Marie trên bờ biển phía tây Haiti, nơi họ cướp phá và đốt cháy. Sau một chiến dịch khác của Haiti vào năm 1855, Anh và Pháp đã can thiệp và đạt được một thỏa thuận đình chiến thay mặt cho người Dominica, những người đã tuyên bố độc lập với tên gọi Cộng hòa Dominica.

Những đau khổ mà binh lính phải chịu đựng trong chiến dịch năm 1855, cùng những tổn thất và hy sinh mà đất nước phải gánh chịu mà không mang lại bất kỳ sự đền bù hay kết quả thực tế nào đã gây ra sự bất mãn lớn. Năm 1858, một cuộc cách mạng bắt đầu, do Tướng Fabre Geffrard, Công tước Tabara, lãnh đạo. Vào tháng 12 năm đó, Geffrard đánh bại Quân đội Hoàng gia và chiếm quyền kiểm soát phần lớn đất nước. Kết quả là, Hoàng đế thoái vị vào ngày 15 tháng 1 năm 1859. Faustin bị đưa đi lưu vong và Tướng Geffrard kế nhiệm ông làm tổng thống.

Giai đoạn sau khi Soulouque bị lật đổ cho đến đầu thế kỷ là một thời kỳ hỗn loạn đối với Haiti, với những đợt bất ổn chính trị lặp đi lặp lại. Tổng thống Geffrard bị lật đổ trong một cuộc đảo chính năm 1867, cũng như người kế nhiệm ông, Sylvain Salnave, vào năm 1869. Dưới thời Tổng thống Michel Domingue (1874-76), quan hệ với Cộng hòa Dominica đã được cải thiện đáng kể bằng việc ký kết một hiệp ước, trong đó cả hai bên thừa nhận nền độc lập của nhau. Một số hiện đại hóa kinh tế và cơ sở hạ tầng cũng diễn ra trong giai đoạn này, đặc biệt là dưới thời Tổng thống Lysius Salomon (1879-1888) và Florvil Hyppolite (1889-1896).

Quan hệ của Haiti với các cường quốc bên ngoài thường xuyên căng thẳng. Năm 1889, Hoa Kỳ cố gắng buộc Haiti cho phép xây dựng một căn cứ hải quân tại Môle Saint-Nicolas, điều này đã bị Tổng thống Hyppolite kiên quyết chống lại. Năm 1892, chính phủ Đức ủng hộ việc đàn áp phong trào cải cách của Anténor Firmin, và vào năm 1897, người Đức đã sử dụng ngoại giao pháo hạm để đe dọa và sau đó làm bẽ mặt chính phủ Haiti của Tổng thống Tirésias Simon Sam (1896-1902) trong Sự kiện Lüders.

Trong những thập kỷ đầu của thế kỷ 20, Haiti trải qua bất ổn chính trị lớn và nợ nần chồng chất với Pháp, Đức và Hoa Kỳ. Một loạt các nhiệm kỳ tổng thống ngắn ngủi đến rồi đi: Tổng thống Pierre Nord Alexis bị buộc rời khỏi quyền lực vào năm 1908, cũng như người kế nhiệm ông François C. Antoine Simon vào năm 1911; Tổng thống Cincinnatus Leconte (1911-12) bị giết trong một vụ nổ (có thể là cố ý) tại Dinh Quốc gia; Michel Oreste (1913-14) bị lật đổ trong một cuộc đảo chính, cũng như người kế nhiệm ông Oreste Zamor vào năm 1914.

2.5. Thời kỳ Hoa Kỳ chiếm đóng (1915 - 1934)

Đức đã tăng cường ảnh hưởng của mình ở Haiti trong giai đoạn này, với một cộng đồng nhỏ người Đức định cư có ảnh hưởng không tương xứng trong nền kinh tế Haiti. Ảnh hưởng của Đức đã gây ra những lo ngại ở Hoa Kỳ, quốc gia cũng đã đầu tư mạnh vào đất nước này và chính phủ của họ bảo vệ quyền phản đối sự can thiệp của nước ngoài vào châu Mỹ theo Học thuyết Monroe. Vào tháng 12 năm 1914, người Mỹ đã rút 500.000 đô la từ Ngân hàng Quốc gia Haiti, nhưng thay vì chiếm giữ để giúp trả nợ, số tiền này được chuyển đến New York để giữ an toàn, qua đó trao cho Hoa Kỳ quyền kiểm soát ngân hàng và ngăn chặn các cường quốc khác làm như vậy. Điều này đã tạo ra một cơ sở tài chính ổn định để xây dựng nền kinh tế và cho phép trả nợ.

Năm 1915, Tổng thống mới của Haiti, Vilbrun Guillaume Sam, đã tìm cách củng cố sự cai trị yếu ớt của mình bằng một vụ hành quyết hàng loạt 167 tù nhân chính trị. Sự phẫn nộ trước các vụ giết người đã dẫn đến bạo loạn, và Sam bị một đám đông quá khích bắt và giết. Lo sợ sự can thiệp có thể có của nước ngoài, hoặc sự xuất hiện của một chính phủ mới do chính trị gia Haiti chống Mỹ Rosalvo Bobo lãnh đạo, Tổng thống Woodrow Wilson đã cử Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ đến Haiti vào tháng 7 năm 1915. Tàu USS Washington (ACR-11), dưới sự chỉ huy của Chuẩn Đô đốc Caperton, đã đến Port-au-Prince trong nỗ lực khôi phục trật tự và bảo vệ lợi ích của Hoa Kỳ. Trong vòng vài ngày, Thủy quân lục chiến đã kiểm soát thủ đô, các ngân hàng và hải quan của thành phố. Thủy quân lục chiến tuyên bố thiết quân luật và kiểm duyệt báo chí nghiêm ngặt. Trong vòng vài tuần, một tổng thống Haiti mới thân Mỹ, Philippe Sudré Dartiguenave, đã được bổ nhiệm và một hiến pháp mới được soạn thảo có lợi cho lợi ích của Hoa Kỳ. Hiến pháp (do Tổng thống Hoa Kỳ tương lai Franklin D. Roosevelt soạn thảo) bao gồm một điều khoản cho phép, lần đầu tiên, người nước ngoài sở hữu đất đai ở Haiti, điều này đã bị cơ quan lập pháp và công dân Haiti phản đối kịch liệt.

Cuộc chiếm đóng đã cải thiện một số cơ sở hạ tầng của Haiti và tập trung quyền lực ở Port-au-Prince. {{Cvt|1700|km}} đường đã được làm cho có thể sử dụng được, 189 cây cầu được xây dựng, nhiều kênh tưới tiêu được phục hồi, bệnh viện, trường học và các tòa nhà công cộng được xây dựng, và nước uống được đưa đến các thành phố chính. Giáo dục nông nghiệp được tổ chức, với một trường nông nghiệp trung ương và 69 trang trại trong cả nước. Tuy nhiên, nhiều dự án cơ sở hạ tầng được xây dựng bằng hệ thống lao dịch cho phép chính phủ/lực lượng chiếm đóng bắt người dân từ nhà và trang trại của họ, bằng súng nếu cần, để xây dựng đường sá, cầu cống, v.v. bằng vũ lực, một quá trình bị người dân Haiti bình thường cực kỳ căm phẫn. Cây thùa sợi cũng được đưa vào Haiti, và mía đường và bông vải trở thành các mặt hàng xuất khẩu quan trọng, thúc đẩy sự thịnh vượng. Những người theo chủ nghĩa truyền thống Haiti, sống ở các vùng nông thôn, đã chống lại mạnh mẽ những thay đổi do Hoa Kỳ hậu thuẫn, trong khi giới tinh hoa đô thị, thường là người lai, hoan nghênh nền kinh tế đang phát triển, nhưng muốn có nhiều quyền kiểm soát chính trị hơn. Cùng nhau, họ đã giúp đảm bảo chấm dứt sự chiếm đóng vào năm 1934, dưới thời Tổng thống Sténio Vincent (1930-1941). Các khoản nợ vẫn còn tồn đọng, mặc dù ít hơn do sự thịnh vượng gia tăng, và cố vấn tài chính-tổng thu ngân của Hoa Kỳ đã quản lý ngân sách cho đến năm 1941.

Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ đã thấm nhuần một loại chủ nghĩa gia trưởng đặc biệt đối với người Haiti "được thể hiện qua phép ẩn dụ về mối quan hệ của người cha với con cái." Sự phản kháng vũ trang đối với sự hiện diện của Hoa Kỳ do Cacos lãnh đạo dưới sự chỉ huy của Charlemagne Péralte; việc ông bị bắt và hành quyết vào năm 1919 đã mang lại cho ông vị thế của một liệt sĩ quốc gia. Trong các phiên điều trần của Thượng viện năm 1921, chỉ huy trưởng Thủy quân lục chiến báo cáo rằng, trong 20 tháng bất ổn tích cực, 2.250 người Haiti đã bị giết. Tuy nhiên, trong một báo cáo gửi cho Bộ trưởng Hải quân, ông báo cáo số người chết là 3.250. Các nhà sử học Haiti đã tuyên bố con số thực tế cao hơn nhiều, nhưng điều này không được hầu hết các nhà sử học bên ngoài Haiti ủng hộ.

2.6. Thời kỳ sau chiếm đóng (1934 - 1957)

Sau khi quân đội Hoa Kỳ rút đi vào năm 1934, nhà độc tài Dominica Rafael Trujillo đã sử dụng tình cảm chống Haiti như một công cụ dân tộc chủ nghĩa. Năm 1937, trong một sự kiện được gọi là Vụ thảm sát Mùi tây, ông đã ra lệnh cho quân đội của mình giết những người Haiti sống ở phía biên giới Dominica. Ít viên đạn được sử dụng; thay vào đó, 20.000-30.000 người Haiti đã bị đánh đập bằng dùi cui và lưỡi lê, sau đó bị lùa xuống biển, nơi cá mập hoàn thành những gì Trujillo đã bắt đầu. Vụ thảm sát bừa bãi này xảy ra trong khoảng thời gian năm ngày.

Tổng thống Haiti Vincent, dưới áp lực của Hoa Kỳ do các hành động ngày càng độc tài của mình, đã từ chức vào năm 1941 và được Élie Lescot (1941-46) thay thế. Năm 1941, trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Lescot tuyên chiến với Nhật Bản (8 tháng 12), Đức (12 tháng 12), Ý (12 tháng 12), Bulgaria (24 tháng 12), Hungary (24 tháng 12) và Romania (24 tháng 12). Trong số sáu quốc gia Trục này, chỉ có Romania đáp trả, tuyên chiến với Haiti cùng ngày (24 tháng 12 năm 1941). Vào ngày 27 tháng 9 năm 1945, Haiti trở thành một thành viên sáng lập của Liên Hợp Quốc (kế thừa của Liên minh các Quốc gia, mà Haiti cũng là một thành viên sáng lập).

Năm 1946, Lescot bị quân đội lật đổ, Dumarsais Estimé sau đó trở thành tổng thống mới (1946-50). Estimé tìm cách cải thiện kinh tế và giáo dục, và tăng cường vai trò của người Haiti da đen; tuy nhiên, khi ông tìm cách củng cố quyền lực của mình, ông cũng bị lật đổ trong một cuộc đảo chính do Paul Magloire lãnh đạo, người đã thay thế ông làm tổng thống (1950-56). Là người chống Cộng kiên quyết, ông được Hoa Kỳ ủng hộ; với sự ổn định chính trị lớn hơn, khách du lịch bắt đầu đến thăm Haiti. Khu vực bờ sông của Port-au-Prince đã được tái phát triển để cho phép hành khách tàu du lịch đi bộ đến các điểm tham quan văn hóa.

2.7. Chế độ Duvalier (1957 - 1986)

Trong những năm 1956-57, Haiti trải qua những biến động chính trị nghiêm trọng; Magloire bị buộc phải từ chức và rời khỏi đất nước vào năm 1956, theo sau là bốn nhiệm kỳ tổng thống ngắn ngủi. Trong cuộc bầu cử tháng 9 năm 1957, François Duvalier được bầu làm Tổng thống Haiti. Được biết đến với biệt danh 'Papa Doc' và ban đầu được lòng dân, Duvalier giữ chức Tổng thống cho đến khi qua đời vào năm 1971. Ông đã thúc đẩy lợi ích của người da đen trong khu vực công, nơi mà theo thời gian, người da màu đã chiếm ưu thế với tư cách là giới tinh hoa đô thị có học thức. Không tin tưởng quân đội, mặc dù thường xuyên thanh trừng các sĩ quan bị coi là không trung thành, Duvalier đã thành lập một đội dân quân tư nhân được gọi là Tontons Macoutes ("Ông Kẹ"), duy trì trật tự bằng cách khủng bố dân chúng và các đối thủ chính trị. Năm 1964, Duvalier tự xưng là 'Tổng thống trọn đời'; một cuộc nổi dậy chống lại sự cai trị của ông vào năm đó ở Jérémie (Jérémie Vespers) đã bị đàn áp dã man, những kẻ cầm đầu bị hành quyết công khai và hàng trăm công dân lai ở thị trấn bị giết. Phần lớn tầng lớp trí thức và chuyên nghiệp bắt đầu rời bỏ đất nước, và tham nhũng trở nên phổ biến. Duvalier tìm cách tạo ra một sự sùng bái cá nhân, tự đồng nhất mình với Baron Samedi, một trong những loa (hoặc lwa), hay linh hồn, của Vodou Haiti. Bất chấp những hành vi lạm dụng được công khai rộng rãi dưới sự cai trị của mình, lập trường chống Cộng vững chắc của Duvalier đã mang lại cho ông sự ủng hộ của người Mỹ, những người đã cung cấp viện trợ cho đất nước.

Năm 1971, Duvalier qua đời, và con trai ông là Jean-Claude Duvalier, biệt danh 'Baby Doc', kế vị, cai trị cho đến năm 1986. Ông phần lớn tiếp tục các chính sách của cha mình, mặc dù đã hạn chế một số hành vi thái quá tồi tệ nhất để tranh thủ sự tôn trọng của quốc tế. Du lịch, vốn đã suy giảm nghiêm trọng dưới thời Papa Doc, lại trở thành một ngành công nghiệp phát triển. Tuy nhiên, khi nền kinh tế tiếp tục suy giảm, quyền lực của Baby Doc bắt đầu suy yếu. Đàn lợn của Haiti bị giết thịt sau một đợt bùng phát dịch tả lợn vào cuối những năm 1970, gây khó khăn cho các cộng đồng nông thôn sử dụng chúng như một khoản đầu tư. Phe đối lập trở nên mạnh mẽ hơn, được củng cố bởi chuyến thăm đất nước của Giáo hoàng Gioan Phaolô II vào năm 1983, người đã công khai chỉ trích tổng thống. Các cuộc biểu tình diễn ra ở Gonaïves vào năm 1985 sau đó lan rộng khắp đất nước; dưới áp lực của Hoa Kỳ, Duvalier rời đất nước sang Pháp vào tháng 2 năm 1986.

Tổng cộng, ước tính có khoảng 40.000 đến 60.000 người Haiti đã bị giết trong thời kỳ cai trị của cha con Duvalier. Thông qua việc sử dụng các chiến thuật đe dọa và hành quyết, nhiều trí thức Haiti đã bỏ trốn, để lại đất nước với một sự chảy máu chất xám lớn mà đến nay vẫn chưa phục hồi được.

2.8. Thời kỳ hậu Duvalier (1986 - nay)

Thời kỳ hậu Duvalier ở Haiti, bắt đầu từ năm 1986, được đánh dấu bằng những nỗ lực dân chủ hóa đầy gian truân, sự bất ổn chính trị tái diễn, những thảm họa thiên tai tàn khốc, sự can thiệp của cộng đồng quốc tế và một cuộc khủng hoảng quốc gia sâu sắc kéo dài cho đến ngày nay.

2.8.1. Chính phủ Aristide và các cuộc đảo chính (1986 - 2004)

Sau khi Duvalier rời đi, lãnh đạo quân đội Tướng Henri Namphy đứng đầu một Hội đồng Chính phủ Quốc gia mới. Các cuộc bầu cử dự kiến vào tháng 11 năm 1987 đã bị hủy bỏ sau khi hàng chục người dân bị bắn ở thủ đô bởi binh lính và Tontons Macoutes. Các cuộc bầu cử gian lận diễn ra vào năm 1988, trong đó chỉ có 4% công dân đi bỏ phiếu. Tổng thống mới đắc cử, Leslie Manigat, sau đó bị lật đổ vài tháng sau đó trong cuộc đảo chính tháng 6 năm 1988.

Một cuộc đảo chính khác diễn ra vào tháng 9 năm 1988, sau Vụ thảm sát St. Jean Bosco trong đó khoảng 13 đến 50 người tham dự một buổi lễ do nhà phê bình chính phủ nổi tiếng và linh mục Công giáo Jean-Bertrand Aristide chủ trì đã bị giết. Tướng Prosper Avril sau đó lãnh đạo một chế độ quân sự cho đến tháng 3 năm 1990.

Avril chuyển giao quyền lực cho tổng tham mưu trưởng quân đội, Tướng Hérard Abraham, vào ngày 10 tháng 3 năm 1990. Abraham từ bỏ quyền lực ba ngày sau đó, trở thành nhà lãnh đạo quân sự duy nhất ở Haiti trong thế kỷ XX tự nguyện từ bỏ quyền lực. Abraham sau đó đã giúp đảm bảo cuộc tổng tuyển cử năm 1990-91.

Vào tháng 12 năm 1990, Jean-Bertrand Aristide được bầu làm tổng thống trong cuộc tổng tuyển cử Haiti. Tuy nhiên, chương trình cải cách đầy tham vọng của ông đã khiến giới tinh hoa lo lắng, và vào tháng 9 năm sau, ông bị quân đội, do Raoul Cédras lãnh đạo, lật đổ trong cuộc đảo chính năm 1991. Giữa tình trạng hỗn loạn tiếp diễn, nhiều người Haiti đã cố gắng chạy trốn khỏi đất nước.

Vào tháng 9 năm 1994, Hoa Kỳ đã đàm phán việc các nhà lãnh đạo quân sự Haiti rời đi và sự xâm nhập hòa bình của 20.000 lính Mỹ theo Chiến dịch Uphold Democracy. Điều này cho phép phục hồi tổng thống dân cử Jean-Bertrand Aristide, người đã trở về Haiti vào tháng 10 để hoàn thành nhiệm kỳ của mình. Là một phần của thỏa thuận, Aristide phải thực hiện các cải cách thị trường tự do nhằm cải thiện nền kinh tế Haiti, với kết quả trái chiều. Vào tháng 11 năm 1994, Bão Gordon quét qua Haiti, gây mưa lớn và tạo ra lũ quét gây sạt lở đất. Gordon đã giết chết khoảng 1.122 người, mặc dù một số ước tính lên tới 2.200 người.

Các cuộc bầu cử được tổ chức vào năm 1995 mà René Préval đã giành chiến thắng, giành được 88% số phiếu phổ thông, mặc dù tỷ lệ cử tri đi bỏ phiếu thấp. Aristide sau đó thành lập đảng riêng của mình, Fanmi Lavalas, và tình trạng bế tắc chính trị xảy ra sau đó; cuộc bầu cử tháng 11 năm 2000 đã đưa Aristide trở lại ghế tổng thống với 92% số phiếu. Cuộc bầu cử đã bị phe đối lập, sau đó được tổ chức thành Convergence Démocratique, tẩy chay vì tranh chấp trong cuộc bầu cử lập pháp tháng 5. Trong những năm tiếp theo, bạo lực gia tăng giữa các phe phái chính trị đối địch và các vi phạm nhân quyền. Aristide đã dành nhiều năm đàm phán với Convergence Démocratique về các cuộc bầu cử mới, nhưng việc Convergence không thể phát triển một cơ sở cử tri đủ mạnh đã khiến các cuộc bầu cử trở nên không hấp dẫn.

2.8.2. Bất ổn và thảm họa từ năm 2004

Giữa tình trạng hỗn loạn chính trị tiếp diễn, một loạt thảm họa thiên nhiên đã tấn công Haiti. Năm 2004, Bão nhiệt đới Jeanne quét qua bờ biển phía bắc, khiến 3.006 người thiệt mạng do lũ lụt và sạt lở đất, chủ yếu ở thành phố Gonaïves. Năm 2008, Haiti lại bị tấn công bởi các cơn bão nhiệt đới; Bão nhiệt đới Fay, Bão Gustav, Bão Hanna và Bão Ike đều gây ra gió lớn và mưa to, dẫn đến 331 người chết và khoảng 800.000 người cần viện trợ nhân đạo. Tình hình do những cơn bão này gây ra càng trở nên trầm trọng hơn bởi giá lương thực và nhiên liệu vốn đã cao, gây ra một cuộc khủng hoảng lương thực và bất ổn chính trị vào tháng 4 năm 2008.

Vào ngày 12 tháng 1 năm 2010, lúc 4:53 chiều giờ địa phương, Haiti bị một trận độ lớn-7.0 động đất. Đây là trận động đất nghiêm trọng nhất của đất nước trong hơn 200 năm. Trận động đất được báo cáo đã khiến từ 160.000 đến 300.000 người thiệt mạng và tới 1,6 triệu người mất nhà cửa, khiến nó trở thành một trong những thảm họa tự nhiên gây chết người nhiều nhất từng được ghi nhận. Đây cũng là một trong những trận động đất gây chết người nhiều nhất từng được ghi nhận. Tình hình càng trở nên trầm trọng hơn bởi một đợt bùng phát dịch tả lớn sau đó, được kích hoạt khi chất thải nhiễm dịch tả từ một trạm gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc làm ô nhiễm con sông chính của đất nước, sông Artibonite. Năm 2017, có báo cáo rằng khoảng 10.000 người Haiti đã chết và gần một triệu người bị bệnh. Sau nhiều năm phủ nhận, Liên Hợp Quốc đã xin lỗi vào năm 2016, nhưng tính đến năm 2017, họ đã từ chối thừa nhận lỗi, do đó tránh được trách nhiệm tài chính.

Các cuộc tổng tuyển cử đã được lên kế hoạch vào tháng 1 năm 2010 nhưng đã bị hoãn lại do trận động đất. Các cuộc bầu cử đã được tổ chức vào ngày 28 tháng 11 năm 2010 cho thượng viện, quốc hội và vòng đầu tiên của cuộc bầu cử tổng thống. Cuộc bỏ phiếu vòng hai giữa Michel Martelly và Mirlande Manigat diễn ra vào ngày 20 tháng 3 năm 2011, và kết quả sơ bộ, được công bố vào ngày 4 tháng 4, đã gọi tên Michel Martelly là người chiến thắng. Năm 2011, cả cựu độc tài Jean-Claude Duvalier và Jean-Bertrand Aristide đều trở về Haiti; những nỗ lực xét xử Duvalier vì những tội ác đã gây ra dưới thời ông cai trị đã bị gác lại sau khi ông qua đời vào năm 2014. Năm 2013, chính phủ Haiti đã kêu gọi các chính phủ châu Âu trả bồi thường cho chế độ nô lệ và thành lập một ủy ban chính thức để giải quyết những sai lầm trong quá khứ. Trong khi đó, sau những tranh cãi chính trị tiếp diễn với phe đối lập và các cáo buộc gian lận bầu cử, Martelly đã đồng ý từ chức vào năm 2016 mà không có người kế nhiệm. Sau nhiều lần trì hoãn, một phần do ảnh hưởng của Bão Matthew tàn khốc, các cuộc bầu cử đã được tổ chức vào tháng 11 năm 2016. Người chiến thắng, Jovenel Moïse của Đảng Tèt Kale Haiti, đã tuyên thệ nhậm chức tổng thống vào năm 2017. Các cuộc biểu tình bắt đầu vào ngày 7 tháng 7 năm 2018, để phản ứng với việc tăng giá nhiên liệu. Theo thời gian, các cuộc biểu tình này đã phát triển thành yêu cầu từ chức của tổng thống Moïse.

Vào ngày 7 tháng 7 năm 2021, Tổng thống Moïse bị ám sát trong một cuộc tấn công vào dinh thự riêng của ông, và Đệ nhất Phu nhân Martine Moïse phải nhập viện. Giữa cuộc khủng hoảng chính trị, chính phủ Haiti đã bổ nhiệm Ariel Henry làm thủ tướng lâm thời vào ngày 20 tháng 7 năm 2021. Vào ngày 14 tháng 8 năm 2021, Haiti hứng chịu một trận động đất lớn khác, với nhiều thương vong. Trận động đất cũng đã làm tổn hại đến điều kiện kinh tế của Haiti và dẫn đến sự gia tăng bạo lực băng đảng, đến tháng 9 năm 2021 đã leo thang thành một cuộc chiến băng đảng kéo dài và các tội phạm bạo lực khác trong nước. Tính đến tháng 3 năm 2022, Haiti vẫn chưa có tổng thống, không có đủ số đại biểu quốc hội và một tòa án tối cao hoạt động không hiệu quả do thiếu thẩm phán. Năm 2022, các cuộc biểu tình chống chính phủ và giá nhiên liệu tăng đã trở nên gay gắt hơn.

Năm 2023, các vụ bắt cóc đã tăng 72% so với quý đầu tiên của năm trước. Các bác sĩ, luật sư và các thành viên giàu có khác trong xã hội đã bị bắt cóc và đòi tiền chuộc. Nhiều nạn nhân đã bị giết khi yêu cầu tiền chuộc không được đáp ứng, khiến những người có điều kiện phải rời khỏi đất nước, càng cản trở những nỗ lực đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng. Ước tính trong cuộc khủng hoảng, có tới 20% nhân viên y tế có trình độ đã rời Haiti vào cuối năm 2023.

Vào tháng 3 năm 2024, Ariel Henry bị các băng đảng ngăn cản trở về Haiti, sau chuyến thăm Kenya. Henry đã đồng ý từ chức sau khi một chính phủ chuyển tiếp được thành lập. Tính đến tháng đó, gần một nửa dân số Haiti đang sống trong tình trạng mất an ninh lương thực nghiêm trọng, theo Chương trình Lương thực Thế giới. Vào ngày 25 tháng 4 năm 2024, Hội đồng Tổng thống Chuyển tiếp đã tiếp quản Chính phủ Haiti và dự kiến sẽ nắm quyền cho đến năm 2026. Michel Patrick Boisvert được bổ nhiệm làm thủ tướng lâm thời. Vào ngày 3 tháng 6 năm 2024, hội đồng đã tuyên thệ nhậm chức cho Garry Conille làm thủ tướng lâm thời. Vào ngày 10 tháng 11 năm 2024, Alix Didier Fils-Aimé thay thế Conille làm thủ tướng lâm thời.

3.1. Địa hình và khí hậu

Khu vực phía bắc hay Vùng Marien bao gồm Massif du Nord (Khối núi phía Bắc) và Plaine du Nord (Đồng bằng phía Bắc). Massif du Nord là một phần mở rộng của Cordillera Central ở Cộng hòa Dominica. Nó bắt đầu từ biên giới phía đông của Haiti, phía bắc sông Guayamouc, và kéo dài về phía tây bắc qua bán đảo phía bắc. Vùng đất thấp của Plaine du Nord nằm dọc theo biên giới phía bắc với Cộng hòa Dominica, giữa Massif du Nord và Bắc Đại Tây Dương.

Khu vực trung tâm hay Vùng Artibonite bao gồm hai đồng bằng và hai dãy núi. Plateau Central (Cao nguyên Trung phần) kéo dài dọc hai bên sông Guayamouc, phía nam Massif du Nord. Nó chạy từ đông nam sang tây bắc. Về phía tây nam của Plateau Central là Montagnes Noires, phần tây bắc nhất của nó hợp nhất với Massif du Nord. Thung lũng quan trọng nhất của Haiti về mặt cây trồng là Plaine de l'Artibonite, nằm giữa Montagnes Noires và Chaîne des Matheux. Khu vực này hỗ trợ con sông dài nhất của đất nước, Riviere l'Artibonite, bắt nguồn từ khu vực phía tây của Cộng hòa Dominica và tiếp tục chảy qua phần lớn chiều dài của nó qua miền trung Haiti, nơi nó sau đó đổ vào Golfe de la Gonâve. Cũng trong thung lũng này có hồ lớn thứ hai của Haiti, Hồ Péligre, được hình thành do việc xây dựng Đập Péligre vào giữa những năm 1950.

Khu vực phía nam hay Vùng Xaragua bao gồm Plaine du Cul-de-Sac (phía đông nam) và bán đảo núi non phía nam (Bán đảo Tiburon, Haiti). Plaine du Cul-de-Sac là một vùng trũng tự nhiên chứa các hồ nước mặn của đất nước, chẳng hạn như Trou Caïman và hồ lớn nhất của Haiti, Étang Saumatre. Dãy núi Chaîne de la Selle - một phần mở rộng của dãy núi phía nam của Cộng hòa Dominica (Sierra de Baoruco) - kéo dài từ Massif de la Selle ở phía đông đến Massif de la Hotte ở phía tây.

Khí hậu Haiti là nhiệt đới, có một số thay đổi tùy thuộc vào độ cao. Port-au-Prince vào tháng 1 có nhiệt độ trung bình thấp nhất là 23 °C và cao nhất là 31 °C; vào tháng 7, nhiệt độ dao động từ 25 °C đến 35 °C. Lượng mưa thay đổi, mưa nhiều hơn ở một số vùng đất thấp và các sườn núi phía bắc và phía đông. Mùa khô của Haiti diễn ra từ tháng 11 đến tháng 1.

Port-au-Prince nhận lượng mưa trung bình hàng năm là 1.37 K mm. Có hai mùa mưa, từ tháng 4 đến tháng 6 và từ tháng 10 đến tháng 11. Haiti thường xuyên phải hứng chịu hạn hán và lũ lụt, tình trạng này càng trở nên nghiêm trọng hơn do nạn phá rừng. Bão là một mối đe dọa, và đất nước này cũng dễ bị lũ lụt và động đất.

3.2. Địa chất

Có các đứt gãy chờm ẩn liên quan đến hệ thống đứt gãy Enriquillo-Plantain Garden mà Haiti nằm trên đó. Sau trận động đất năm 2010, không có bằng chứng về đứt gãy bề mặt và các phát hiện của các nhà địa chất dựa trên dữ liệu địa chấn, địa chất và biến dạng mặt đất.

Ranh giới phía bắc của đứt gãy là nơi mảng kiến tạo Caribe dịch chuyển về phía đông khoảng 20 mm mỗi năm so với Mảng Bắc Mỹ. Hệ thống đứt gãy trượt ngang trong khu vực có hai nhánh ở Haiti, đứt gãy Septentrional-Oriente ở phía bắc và đứt gãy Enriquillo-Plantain Garden ở phía nam.

Một nghiên cứu về nguy cơ động đất năm 2007 ghi nhận rằng đới đứt gãy Enriquillo-Plantain Garden có thể đang ở cuối chu kỳ địa chấn và kết luận rằng dự báo trường hợp xấu nhất sẽ liên quan đến một trận động đất 7,2 M_w, tương tự về kích thước với trận động đất Jamaica năm 1692. Một nhóm nghiên cứu thực hiện đánh giá nguy cơ của hệ thống đứt gãy đã khuyến nghị các nghiên cứu về đứt gãy địa chất lịch sử "ưu tiên cao", vì đứt gãy này đã bị khóa hoàn toàn và ghi nhận rất ít trận động đất trong 40 năm trước đó. Trận động đất Haiti năm 2010 mạnh 7,0 độ Richter đã xảy ra trên đới đứt gãy này vào ngày 12 tháng 1 năm 2010.

Haiti cũng có các nguyên tố hiếm như vàng, có thể được tìm thấy tại mỏ vàng Mont Organisé.

Haiti hiện không có núi lửa nào đang hoạt động. "Tại Dãy núi Terre-Neuve, cách Eaux Boynes khoảng 12 km, được biết có các khối xâm nhập nhỏ ít nhất là từ Thế Oligocen và có lẽ là từ Thế Miocen. Không có hoạt động núi lửa nào muộn hơn được biết đến gần bất kỳ suối nước nóng nào khác."

3.3. Môi trường

Xói mòn đất từ các lưu vực thượng nguồn và nạn phá rừng đã gây ra lũ lụt định kỳ và nghiêm trọng, ví dụ như trận lụt ngày 17 tháng 9 năm 2004. Trước đó vào tháng 5 cùng năm, lũ lụt đã giết chết hơn 3.000 người ở biên giới phía nam Haiti với Cộng hòa Dominica.

Rừng của Haiti chiếm 60% diện tích đất nước cách đây 50 năm, nhưng con số đó đã giảm một nửa xuống còn khoảng 30% độ che phủ rừng hiện nay. Ước tính này tạo ra sự khác biệt rõ rệt so với con số sai lầm 2% thường được trích dẫn trong các cuộc thảo luận về tình trạng môi trường của đất nước. Haiti có điểm trung bình Chỉ số Toàn vẹn Cảnh quan Rừng năm 2019 là 4,01/10, xếp thứ 137 trên toàn cầu trong số 172 quốc gia.

Các nhà khoa học tại Trung tâm Mạng Thông tin Khoa học Trái Đất Quốc tế của Đại học Columbia và Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc đang thực hiện Sáng kiến Tái tạo Haiti, một sáng kiến nhằm giảm nghèo và tính dễ bị tổn thương trước thiên tai thông qua phục hồi hệ sinh thái và quản lý tài nguyên bền vững.

3.3.1. Đa dạng sinh học

{{main|Động vật hoang dã Haiti}}

Haiti là nơi sinh sống của bốn vùng sinh thái: Rừng ẩm Hispaniola, Rừng khô Hispaniola, Rừng thông Hispaniola, và Rừng ngập mặn Đại Antilles.

Mặc dù có diện tích nhỏ, địa hình núi non của Haiti và các đới khí hậu đa dạng resultante đã tạo ra một thảm thực vật phong phú. Các loài cây đáng chú ý bao gồm cây sa kê, cây xoài, keo, gỗ gụ, dừa, cọ hoàng gia và tuyết tùng Tây Ấn. Rừng trước đây rộng lớn hơn nhiều, nhưng đã bị phá rừng nghiêm trọng.

Hầu hết các loài động vật có vú không phải là loài bản địa, chúng được đưa đến đảo từ thời thuộc địa. Tuy nhiên, có nhiều loài dơi bản địa, cũng như loài chuột hutia Hispaniola và chuột chù răng khía Hispaniola đặc hữu. Các loài cá voi và cá heo cũng có thể được tìm thấy ngoài khơi bờ biển Haiti.

Có hơn 260 loài chim, trong đó 31 loài đặc hữu của Hispaniola. Các loài đặc hữu đáng chú ý bao gồm trogon Hispaniola, vẹt Hispaniola, tanager đầu xám và amazon Hispaniola. Ngoài ra còn có một số loài chim săn mồi, cũng như bồ nông, cò quăm, chim ruồi và vịt.

Các loài bò sát rất phổ biến, với các loài như cự đà tê giác, trăn boa Haiti, cá sấu Mỹ và tắc kè.

4.1. Cơ cấu chính phủ

Haiti là một nước cộng hòa bán tổng thống, trong đó tổng thống Haiti là nguyên thủ quốc gia và được bầu trực tiếp thông qua các cuộc bầu cử phổ thông được tổ chức 5 năm một lần. Thủ tướng Haiti giữ vai trò là người đứng đầu chính phủ và được tổng thống bổ nhiệm, được chọn từ đảng chiếm đa số trong Quốc hội. Quyền hành pháp được thực thi bởi tổng thống và thủ tướng, những người cùng nhau tạo thành chính phủ.

Quyền lập pháp được trao cho cả chính phủ và hai viện của Quốc hội Haiti: Thượng viện (Sénat) và Hạ viện (Chambre des Députés). Thượng viện có 30 ghế, với nhiệm kỳ 6 năm, và một phần ba số ghế được bầu lại sau mỗi 2 năm. Hạ viện có 119 ghế, với nhiệm kỳ 4 năm.

Chính phủ được tổ chức theo mô hình đơn nhất, nghĩa là chính phủ trung ương ủy quyền cho các tỉnh mà không cần sự đồng ý theo hiến pháp. Hệ thống tư pháp của Haiti dựa trên luật dân sự và bao gồm Tòa án Tối cao (Cour de Cassation), các tòa phúc thẩm và các tòa sơ thẩm.

Cơ cấu hiện tại của hệ thống chính trị Haiti được quy định trong Hiến pháp Haiti, được thông qua vào ngày 29 tháng 3 năm 1987. Tuy nhiên, do bất ổn chính trị kéo dài, việc thực thi đầy đủ hiến pháp và hoạt động hiệu quả của các nhánh chính phủ thường xuyên gặp thách thức. Kể từ vụ ám sát Tổng thống Jovenel Moïse vào năm 2021 và sự gia tăng bạo lực băng đảng, các thể chế chính phủ đã trở nên cực kỳ mong manh, và đất nước đang trong quá trình tìm kiếm một giải pháp chính trị ổn định thông qua một hội đồng tổng thống chuyển tiếp được thành lập vào năm 2024.

4.2. Quân đội

Haiti có một lịch sử quân sự mạnh mẽ từ cuộc đấu tranh giành độc lập. Quân đội Bản địa đóng vai trò thiết yếu trong việc xây dựng nhà nước, quản lý đất đai và tài chính công. Cho đến thế kỷ 20, mọi tổng thống Haiti đều là một sĩ quan quân đội. Trong thời kỳ Hoa Kỳ can thiệp, quân đội được tái tổ chức thành Hiến binh Haiti (Gendarmerie d'Haiti) và sau đó là Lực lượng Vũ trang Haiti (Force Armée d'Haiti - FAdH). Đầu những năm 1990, quân đội đã bị giải tán một cách vi hiến và được thay thế bằng Cảnh sát Quốc gia Haiti (PNH). Năm 2018, Tổng thống Jovenel Moise đã tái kích hoạt FAdH.

Bộ Quốc phòng Haiti là cơ quan chính của các lực lượng vũ trang. Lực lượng Vũ trang Haiti trước đây đã bị giải tán vào năm 1995; tuy nhiên, các nỗ lực tái lập hiện đang được tiến hành. Lực lượng phòng vệ hiện tại của Haiti là Cảnh sát Quốc gia Haiti, có một đội SWAT được huấn luyện chuyên nghiệp và hoạt động cùng với Tuần duyên Haiti. Năm 2010, lực lượng Cảnh sát Quốc gia Haiti có 7.000 người.

Tính đến năm 2023, quân đội Haiti bao gồm một tiểu đoàn bộ binh đang trong quá trình thành lập, với 700 quân nhân.

4.3. An ninh và tội phạm

Hệ thống pháp luật dựa trên một phiên bản sửa đổi của Bộ luật Napoléon.

Haiti luôn được xếp hạng trong số các quốc gia tham nhũng nhất thế giới trên Chỉ số Nhận thức Tham nhũng. Theo một báo cáo năm 2006 của Chỉ số Nhận thức Tham nhũng, có một mối tương quan mạnh mẽ giữa tham nhũng và nghèo đói ở Haiti. Nước cộng hòa này đứng đầu trong tất cả các quốc gia được khảo sát về mức độ tham nhũng trong nước được nhận thức. Ước tính rằng Tổng thống "Baby Doc" Duvalier, vợ ông Michele, và các tay sai của họ đã đánh cắp 504 triệu đô la Mỹ từ ngân khố trong khoảng thời gian từ 1971 đến 1986. Tương tự, sau khi Quân đội Haiti giải thể vào năm 1995, Cảnh sát Quốc gia Haiti (HNP) đã giành được toàn bộ quyền lực đối với công dân Haiti. Nhiều người Haiti cũng như các nhà quan sát tin rằng quyền lực độc quyền này có thể đã tạo điều kiện cho một lực lượng cảnh sát tham nhũng. Một số phương tiện truyền thông cáo buộc rằng hàng triệu đô la đã bị cựu tổng thống Jean-Bertrand Aristide đánh cắp. BBC cũng mô tả các kế hoạch kim tự tháp, trong đó người Haiti mất hàng trăm triệu đô la vào năm 2002, là "sáng kiến kinh tế thực sự duy nhất" trong những năm Aristide cầm quyền.

Ngược lại, theo báo cáo năm 2013 của Văn phòng Liên Hợp Quốc về Ma túy và Tội phạm (UNODC), tỷ lệ giết người (10,2 trên 100.000 dân) thấp hơn nhiều so với mức trung bình của khu vực (26 trên 100.000 dân); thấp hơn 1/4 so với Jamaica (39,3 trên 100.000 dân) và gần 1/2 so với Cộng hòa Dominica (22,1 trên 100.000 dân), khiến Haiti trở thành một trong những quốc gia an toàn hơn trong khu vực. Phần lớn, điều này là do khả năng của đất nước trong việc thực hiện cam kết tăng cường lực lượng cảnh sát quốc gia hàng năm thêm 50%, một sáng kiến kéo dài bốn năm được bắt đầu vào năm 2012. Ngoài việc tuyển dụng hàng năm, Cảnh sát Quốc gia Haiti (HNP) đã sử dụng các công nghệ tiên tiến để trấn áp tội phạm. Một vụ bắt giữ đáng chú ý trong những năm gần đây đã dẫn đến việc triệt phá đường dây bắt cóc lớn nhất nước này bằng cách sử dụng một chương trình phần mềm tiên tiến do một quan chức Haiti được đào tạo tại West Point phát triển, chương trình này tỏ ra hiệu quả đến mức đã khiến các cố vấn nước ngoài phải tìm hiểu.

Năm 2010, Sở Cảnh sát Thành phố New York (NYPD) đã cử một đội sĩ quan đến Haiti để hỗ trợ xây dựng lại lực lượng cảnh sát với việc đào tạo đặc biệt về kỹ thuật điều tra, chiến lược chống bắt cóc và tiếp cận cộng đồng. Họ cũng đã giúp HNP thành lập một đơn vị cảnh sát ở Delmas, một khu phố của Port-au-Prince.

Năm 2012 và 2013, 150 sĩ quan HNP đã được đào tạo chuyên biệt do chính phủ Hoa Kỳ tài trợ, điều này cũng góp phần hỗ trợ cơ sở hạ tầng và thông tin liên lạc bằng cách nâng cấp năng lực vô tuyến và xây dựng các đồn cảnh sát mới từ các khu phố dễ xảy ra bạo lực nhất là Cité Soleil và Grande Ravine ở Port-au-Prince đến khu công nghiệp mới phía bắc tại Caracol.

Theo Liên Hợp Quốc, Haiti đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng ngày càng tồi tệ, đặc trưng bởi bạo lực cực đoan, bất ổn chính trị và tình trạng khẩn cấp nhân đạo ngày càng sâu sắc. Đại diện Đặc biệt của Liên Hợp Quốc Virginia Gamba đã lên án việc các băng đảng vũ trang sử dụng trẻ em, nhấn mạnh bạo lực tình dục như một vũ khí chiến tranh. Việc cách chức Thủ tướng lâm thời Garry Conille đã làm bất ổn thêm tình hình quản trị. Các nhóm vũ trang đã nhắm mục tiêu vào trường học và bệnh viện, khiến hàng ngàn người phải di dời và 300.000 trẻ em không được đến trường. Liên Hợp Quốc kêu gọi viện trợ nhân đạo khẩn cấp, tăng cường các nỗ lực an ninh và đoàn kết chính trị để giải quyết cuộc khủng hoảng, vì hơn 2,7 triệu người đang sống dưới sự kiểm soát của các băng đảng.

4.4. Hệ thống nhà tù

Nhà tù Port-au-Prince là nơi giam giữ một nửa số tù nhân của Haiti. Nhà tù có sức chứa 1.200 tù nhân nhưng vào tháng 11 năm 2017, nhà tù này buộc phải giam giữ 4.359 tù nhân, tức là quá tải 363%. Việc không nhận đủ kinh phí đã gây ra các trường hợp suy dinh dưỡng gây tử vong, kết hợp với điều kiện sống chật chội, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm như bệnh lao.

Luật Haiti quy định rằng sau khi bị bắt, một người phải ra trình diện thẩm phán trong vòng 48 giờ; tuy nhiên, điều này rất hiếm khi xảy ra. Trừ khi gia đình có thể cung cấp đủ kinh phí cần thiết để tù nhân ra trình diện thẩm phán, nếu không thì khả năng tù nhân được xét xử là rất mong manh, trung bình trong vòng 10 năm.

Trong không gian sống chật hẹp suốt 22-23 giờ mỗi ngày, tù nhân không được cung cấp nhà vệ sinh và buộc phải đi vệ sinh vào túi nhựa. Những điều kiện này đã bị Tòa án Nhân quyền Liên Mỹ coi là vô nhân đạo vào năm 2008.

Vào ngày 3 tháng 3 năm 2024, các băng đảng vũ trang đã xông vào nhà tù chính ở Port-au-Prince và khoảng 3.700 tù nhân đã trốn thoát, trong khi 12 người thiệt mạng.

5.1. Các thành phố chính

Các thành phố chính của Haiti đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế, văn hóa và hành chính của đất nước.

• Port-au-Prince: Là thủ đô và thành phố lớn nhất Haiti, nằm ở tỉnh Ouest. Đây là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa của quốc gia. Dân số vùng đô thị Port-au-Prince ước tính khoảng 2,8 triệu người (năm 2020). Thành phố này là một cảng biển quan trọng, tập trung phần lớn hoạt động thương mại và công nghiệp của Haiti. Tuy nhiên, Port-au-Prince cũng phải đối mặt với nhiều thách thức như quá tải dân số, cơ sở hạ tầng yếu kém và tình trạng bất ổn xã hội.
• Cap-Haïtien: Nằm ở tỉnh Nord, là thành phố lớn thứ hai của Haiti với dân số khoảng 274.000 người (năm 2015). Cap-Haïtien có một lịch sử phong phú, từng là thủ đô của thuộc địa Saint-Domingue thuộc Pháp và sau đó là Vương quốc Haiti. Thành phố này là một trung tâm du lịch và văn hóa quan trọng, nổi tiếng với các công trình kiến trúc thuộc địa và các di sản thế giới như Thành Citadelle Laferrière và Cung điện Sans-Souci gần đó.
• Gonaïves: Là thủ phủ của tỉnh Artibonite, với dân số khoảng 356.000 người (năm 2015). Gonaïves có một vị trí lịch sử quan trọng, là nơi Haiti tuyên bố độc lập vào năm 1804. Thành phố này là một trung tâm nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa gạo, nhờ vào thung lũng sông Artibonite màu mỡ.
• Carrefour: Nằm trong vùng đô thị Port-au-Prince, tỉnh Ouest. Đây là một trong những xã đông dân nhất Haiti, với dân số ước tính trên 500.000 người (năm 2015). Carrefour là một trung tâm dân cư và thương mại sầm uất, nhưng cũng phải đối mặt với các vấn đề về quy hoạch đô thị và cơ sở hạ tầng.
• Delmas: Cũng là một xã thuộc vùng đô thị Port-au-Prince, tỉnh Ouest, với dân số khoảng 400.000 người (năm 2015). Delmas là một khu vực đô thị phát triển nhanh chóng, tập trung nhiều hoạt động thương mại và dịch vụ.
• Pétion-Ville: Một xã khác trong vùng đô thị Port-au-Prince, tỉnh Ouest, với dân số khoảng 377.000 người (năm 2015). Pétion-Ville được coi là một khu vực giàu có hơn so với các khu vực khác của thủ đô, tập trung nhiều khách sạn, nhà hàng và cửa hàng cao cấp.
• Les Cayes: Thủ phủ của tỉnh Sud, với dân số khoảng 87.000 người (năm 2015). Les Cayes là một thành phố cảng quan trọng ở phía nam Haiti, đóng vai trò là trung tâm thương mại và nông nghiệp cho khu vực.
• Jacmel: Thủ phủ của tỉnh Sud-Est, với dân số khoảng 40.000 người (năm 2015). Jacmel nổi tiếng với kiến trúc thuộc địa được bảo tồn tốt, các lễ hội văn hóa sôi động (đặc biệt là lễ hội Carnival) và ngành thủ công mỹ nghệ phát triển.

6.1. Cơ cấu và hiện trạng kinh tế

Haiti là một trong những quốc gia nghèo nhất và kém phát triển nhất thế giới. Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Haiti vào năm 2017 ước tính là 19.97 B USD, với GDP bình quân đầu người là 1.80 K USD. Nền kinh tế Haiti chủ yếu dựa vào nông nghiệp tự cung tự cấp, chiếm khoảng 28% GDP và sử dụng khoảng hai phần ba lực lượng lao động. Các sản phẩm nông nghiệp chính bao gồm xoài, cà phê, ca cao, đu đủ, hạt dẻ, rau bina và cải xoong.

Ngành công nghiệp chỉ chiếm 20% GDP, chủ yếu là các ngành công nghiệp nhẹ như dệt may, lắp ráp và chế biến thực phẩm. Ngành dịch vụ đóng góp 52% GDP, trong đó du lịch từng là một nguồn thu quan trọng nhưng đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi bất ổn chính trị và thiên tai.

Tỷ lệ thất nghiệp ở Haiti rất cao, và phần lớn lực lượng lao động làm việc trong khu vực kinh tế phi chính thức. Khoảng 80% dân số sống dưới mức nghèo khổ, và hơn một nửa dân số sống với dưới 2 USD mỗi ngày. Bất bình đẳng thu nhập rất nghiêm trọng, với 1% dân số giàu nhất sở hữu gần một nửa tài sản của đất nước.

Nguyên nhân của những khó khăn kinh tế mang tính cơ cấu bao gồm:

• Bất ổn chính trị kéo dài: Các cuộc đảo chính, bạo lực và tham nhũng đã cản trở sự phát triển kinh tế bền vững.
• Cơ sở hạ tầng yếu kém: Thiếu đường sá, điện, nước sạch và hệ thống thông tin liên lạc hiện đại.
• Thiên tai thường xuyên: Động đất, bão, lũ lụt gây thiệt hại nặng nề về người và của, làm gián đoạn các hoạt động kinh tế.
• Nợ nước ngoài: Khoản bồi thường khổng lồ cho Pháp sau khi giành độc lập và các khoản vay sau này đã tạo gánh nặng tài chính lớn.
• Phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài: Nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào viện trợ quốc tế, điều này có thể làm suy yếu năng lực tự chủ và phát triển bền vững.
• Nạn phá rừng và suy thoái môi trường: Gây xói mòn đất, giảm năng suất nông nghiệp và tăng tính dễ bị tổn thương trước thiên tai.

Tình hình kinh tế hiện tại của Haiti rất khó khăn, đặc biệt sau vụ ám sát Tổng thống Jovenel Moïse năm 2021 và sự leo thang của bạo lực băng đảng. Lạm phát cao, đồng nội tệ mất giá, và tình trạng mất an ninh lương thực ngày càng trầm trọng.

6.2. Viện trợ nước ngoài

Haiti phụ thuộc rất nhiều vào viện trợ nước ngoài, chiếm một phần đáng kể trong ngân sách quốc gia và các hoạt động phát triển. Từ năm 1990 đến 2003, Haiti đã nhận được hơn 4.00 B USD viện trợ, trong đó 1.50 B USD từ Hoa Kỳ. Các nhà tài trợ lớn nhất bao gồm Hoa Kỳ, Canada và Liên minh châu Âu. Sau trận động đất năm 2010, cộng đồng quốc tế đã cam kết viện trợ hàng tỷ đô la Mỹ cho công tác tái thiết. Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama đã cam kết 1.15 B USD, và Liên minh châu Âu cam kết hơn 400.00 M EUR (616.00 M USD). Cộng hòa Dominica, nước láng giềng, cũng đã cung cấp viện trợ nhân đạo đáng kể, bao gồm tài trợ và xây dựng một trường đại học công, cung cấp nhân lực, dịch vụ y tế miễn phí ở vùng biên giới và hỗ trợ hậu cần sau trận động đất năm 2010.

Liên Hợp Quốc cho biết 13.34 B USD đã được dành cho việc tái thiết sau động đất cho đến năm 2020, mặc dù hai năm sau trận động đất năm 2010, chưa đến một nửa số tiền đó thực sự được giải ngân. Tính đến năm 2015, chính phủ Hoa Kỳ đã phân bổ 4.00 B USD, 3.00 B USD đã được chi tiêu, và phần còn lại được dành cho các dự án dài hạn hơn.

Tuy nhiên, hiệu quả và tính bền vững của viện trợ nước ngoài ở Haiti thường xuyên bị đặt câu hỏi. Các vấn đề như tham nhũng, thiếu năng lực quản lý của chính phủ, sự phối hợp kém giữa các nhà tài trợ và các tổ chức phi chính phủ, cũng như việc không giải quyết được các vấn đề cơ cấu của nền kinh tế đã hạn chế tác động tích cực của viện trợ. Nhiều nhà phân tích cho rằng viện trợ thường tập trung vào các giải pháp ngắn hạn mà không giải quyết được các nguyên nhân gốc rễ của nghèo đói và bất ổn.

Năm 2015, hơn 90% ngân sách của chính phủ Haiti đến từ một thỏa thuận với Petrocaribe, một liên minh dầu mỏ do Venezuela dẫn đầu, điều này cho thấy sự phụ thuộc lớn vào một nguồn viện trợ cụ thể. Sự sụp đổ của thỏa thuận Petrocaribe sau đó đã gây ra một cuộc khủng hoảng kinh tế và chính trị nghiêm trọng ở Haiti.

6.3. Thương mại

Haiti có một nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp và ngành dệt may xuất khẩu. Tuy nhiên, quốc gia này phải đối mặt với tình trạng thâm hụt thương mại kéo dài do nhập khẩu vượt xa xuất khẩu.

Các mặt hàng xuất khẩu chính của Haiti bao gồm:

• Hàng may mặc: Đây là mặt hàng xuất khẩu lớn nhất, chiếm phần lớn kim ngạch xuất khẩu. Haiti được hưởng lợi từ các thỏa thuận thương mại ưu đãi với Hoa Kỳ (như Đạo luật HOPE/HELP) cho phép hàng may mặc sản xuất tại Haiti được miễn thuế vào thị trường Mỹ.
• Nông sản: Bao gồm xoài, cà phê, ca cao, và tinh dầu vetiver (một loại rễ cây được sử dụng trong ngành công nghiệp nước hoa cao cấp, Haiti là nhà sản xuất hàng đầu thế giới).
• Các mặt hàng khác: Đồ thủ công mỹ nghệ.

Các mặt hàng nhập khẩu chính của Haiti bao gồm:

• Lương thực: Gạo, lúa mì, dầu ăn và các thực phẩm chế biến khác do sản xuất trong nước không đáp ứng đủ nhu cầu.
• Nhiên liệu: Xăng dầu và các sản phẩm năng lượng khác.
• Máy móc và thiết bị vận tải.
• Hàng tiêu dùng.

Các đối tác thương mại chính của Haiti:

• Hoa Kỳ: Là đối tác thương mại lớn nhất của Haiti, chiếm phần lớn cả kim ngạch xuất khẩu và nhập khẩu.
• Cộng hòa Dominica: Là một đối tác thương mại quan trọng, đặc biệt về nhập khẩu hàng hóa qua biên giới đường bộ.
• Liên minh châu Âu.
• Canada.
• Trung Quốc: Ngày càng trở thành một nguồn cung cấp hàng nhập khẩu quan trọng.

Vấn đề thâm hụt thương mại là một thách thức lớn đối với kinh tế Haiti. Năm 2011, thâm hụt thương mại của Haiti là 3.00 B USD, tương đương 41% GDP. Sự phụ thuộc vào nhập khẩu, đặc biệt là lương thực và nhiên liệu, khiến Haiti dễ bị tổn thương trước biến động giá cả thế giới và các cú sốc ngoại thương. Năng lực sản xuất trong nước yếu, cơ sở hạ tầng kém và chi phí vận tải cao cũng góp phần vào tình trạng thâm hụt thương mại.

6.4. Năng lượng

Tình hình cung cấp năng lượng ở Haiti gặp rất nhiều khó khăn và là một trong những rào cản lớn đối với sự phát triển kinh tế và xã hội của đất nước.

Hiện trạng cung cấp năng lượng:

• Haiti là quốc gia sản xuất ít năng lượng nhất trong số các nước châu Mỹ (tính đến năm 2017).
• Chưa đến một phần tư dân số được tiếp cận với điện lưới.
• Hầu hết các vùng có điện đều dựa vào máy phát điện cá nhân hoặc của các công ty tư nhân. Các máy phát này thường tốn kém và gây ô nhiễm môi trường.
• Ngay cả những khu vực có điện cũng thường xuyên bị cắt điện hàng ngày, một số nơi chỉ có điện 12 giờ mỗi ngày.
• Không có lưới điện quốc gia thống nhất. Điện được cung cấp bởi một số ít công ty độc lập như Sogener, E-power, và Haytrac. Cơ quan năng lượng quốc gia, l'Électricité d'Haïti (Ed'H), chỉ có thể đáp ứng khoảng 62% tổng nhu cầu điện.

Các nguồn năng lượng chính:

• Nhiên liệu sinh khối (Gỗ và than củi): Đây là nguồn năng lượng phổ biến nhất, đặc biệt ở các vùng nông thôn và cho các hộ gia đình nghèo. Khoảng 4 triệu tấn sản phẩm gỗ được tiêu thụ hàng năm. Việc phụ thuộc quá nhiều vào gỗ và than củi đã dẫn đến nạn phá rừng nghiêm trọng.
• Nhiên liệu hóa thạch (Dầu mỏ): Dầu mỏ cũng là một nguồn năng lượng quan trọng, được sử dụng cho máy phát điện và giao thông vận tải. Haiti không thể tự sản xuất nhiên liệu nên phải nhập khẩu toàn bộ, khoảng 691.000 tấn dầu mỗi năm. Haiti phụ thuộc nhiều vào liên minh dầu mỏ với Petrocaribe (do Venezuela dẫn đầu) để đáp ứng phần lớn nhu cầu năng lượng của mình, tuy nhiên sự sụp đổ của thỏa thuận này đã gây ra khủng hoảng.
• Thủy điện: Có một số tiềm năng về thủy điện, nhưng chưa được khai thác hiệu quả do thiếu đầu tư và cơ sở hạ tầng. Đập Péligre là một nguồn thủy điện chính.

Vấn đề thiếu điện kinh niên:
Thiếu điện là một vấn đề cố hữu ở Haiti, ảnh hưởng đến mọi mặt của đời sống, từ sản xuất kinh doanh, y tế, giáo dục đến sinh hoạt hàng ngày của người dân. Nguyên nhân chính là do cơ sở hạ tầng sản xuất và truyền tải điện yếu kém, quản lý không hiệu quả, thiếu đầu tư và tình trạng bất ổn chính trị.

Nỗ lực phát triển năng lượng tái tạo:
Trong những năm gần đây, thủy điện, năng lượng mặt trời và năng lượng gió đã được khám phá như những nguồn năng lượng bền vững tiềm năng.

• Năm 2018, một dự án điện 24 giờ đã được công bố, với mục tiêu lắp đặt 236 MW ở Port-au-Prince và 75 MW ở các vùng khác.
• Các tổ chức quốc tế và quỹ từ thiện đã hỗ trợ các dự án năng lượng mặt trời quy mô nhỏ và lớn, ví dụ như Bệnh viện Đại học Mirebalais, bệnh viện chạy bằng năng lượng mặt trời lớn nhất thế giới.
• Tiềm năng năng lượng gió cũng đang được nghiên cứu.

Tuy nhiên, việc phát triển năng lượng tái tạo ở Haiti vẫn còn gặp nhiều thách thức do chi phí đầu tư ban đầu cao, thiếu chính sách hỗ trợ và môi trường đầu tư không ổn định.

6.5. Các ngành kinh tế chính

Nền kinh tế Haiti dựa trên một số ngành chính, tuy nhiên hầu hết đều đối mặt với nhiều thách thức và hoạt động dưới tiềm năng.

6.5.1. Nông nghiệp

Nông nghiệp là một ngành kinh tế quan trọng ở Haiti, sử dụng khoảng 40-50% lực lượng lao động. Tuy nhiên, ngành này phải đối mặt với nhiều khó khăn và năng suất thấp.

Đặc điểm nông nghiệp Haiti:

• Chủ yếu là nông nghiệp quy mô nhỏ, tự cung tự cấp.
• Kỹ thuật canh tác truyền thống, thiếu đầu tư vào công nghệ và giống mới.
• Đất đai bị xói mòn nghiêm trọng do nạn phá rừng và canh tác không bền vững. Theo khảo sát của Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ vào đầu những năm 1980, chỉ 11,3% đất đai ở Haiti là rất thích hợp cho trồng trọt.
• Dễ bị tổn thương bởi thiên tai như bão, lũ lụt và hạn hán.

Các loại cây trồng chính:

• Cây lương thực: Ngô, đậu, sắn, khoai lang, lạc, kê, đậu răng ngựa, mía, lúa, lúa miến. Haiti phụ thuộc vào nhập khẩu một nửa nhu cầu lương thực và 80% nhu cầu gạo.
• Cây công nghiệp và xuất khẩu: Cà phê, xoài, ca cao, đu đủ, hạt điều, rau bina, cải xoong nước. Haiti là nhà sản xuất hàng đầu thế giới về cỏ vetiver (Chrysopogon zizanioides_{Chrysopogon zizanioides}^Latin), một loại rễ cây được sử dụng để sản xuất nước hoa cao cấp, tinh dầu và hương liệu, cung cấp một nửa nguồn cung của thế giới. Sản phẩm nông nghiệp chiếm 6% tổng kim ngạch xuất khẩu.

Năng suất thấp và vấn đề an ninh lương thực:
Do các yếu tố nêu trên, năng suất nông nghiệp ở Haiti rất thấp. Điều này dẫn đến tình trạng mất an ninh lương thực nghiêm trọng, với phần lớn dân số không đủ lương thực để đáp ứng nhu cầu hàng ngày.

Các giải pháp thúc đẩy kinh tế nông thôn:

• Đầu tư vào cải tạo đất, hệ thống thủy lợi và kỹ thuật canh tác bền vững.
• Cung cấp giống cây trồng và vật nuôi có năng suất cao, kháng bệnh tốt.
• Hỗ trợ nông dân tiếp cận tín dụng, thị trường và kiến thức kỹ thuật.
• Phát triển các chuỗi giá trị nông sản, tăng cường chế biến và bảo quản sau thu hoạch.
• Khuyến khích đa dạng hóa cây trồng và vật nuôi.
• Giải quyết vấn đề sở hữu đất đai và nạn phá rừng.

6.5.2. Du lịch

Ngành du lịch Haiti sở hữu nhiều tiềm năng nhưng chưa được phát triển tương xứng do nhiều yếu tố cản trở.

Tài nguyên du lịch:

• Tự nhiên: Haiti có các bãi biển cát trắng, phong cảnh núi non hùng vĩ và khí hậu ấm áp quanh năm, những yếu tố thu hút khách du lịch tương tự các điểm đến khác ở Caribe. Các hòn đảo như Île-à-Vache được quy hoạch để phát triển du lịch.
• Văn hóa và Lịch sử: Haiti có một di sản văn hóa độc đáo, pha trộn giữa ảnh hưởng châu Phi, Pháp và bản địa. Các điểm tham quan lịch sử bao gồm Thành Citadelle Laferrière và Cung điện Sans-Souci (Di sản Thế giới của UNESCO), thành phố thuộc địa Jacmel. Nghệ thuật, âm nhạc và lễ hội Haiti (như Carnival) cũng là những điểm hấp dẫn.

Tiềm năng của ngành du lịch:
Du lịch có tiềm năng trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn, tạo việc làm, thu ngoại tệ và thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương. Thị trường du lịch Haiti từng có những giai đoạn phát triển, đặc biệt là du lịch tàu biển đến các khu nghỉ dưỡng tư nhân như Labadee.

Các yếu tố cản trở sự phát triển:

• An ninh bất ổn: Tình trạng bất ổn chính trị, bạo lực băng đảng và tội phạm là rào cản lớn nhất đối với du lịch. Hình ảnh tiêu cực của Haiti trên truyền thông quốc tế cũng ảnh hưởng đến quyết định của du khách.
• Thiếu cơ sở hạ tầng: Đường sá kém, nguồn cung cấp điện và nước không ổn định, thiếu khách sạn đạt tiêu chuẩn quốc tế và các dịch vụ du lịch hỗ trợ.
• Môi trường: Nạn phá rừng, ô nhiễm và quản lý chất thải kém ảnh hưởng đến vẻ đẹp tự nhiên và sức hấp dẫn của các điểm du lịch.
• Thiên tai: Haiti thường xuyên hứng chịu động đất và bão, gây thiệt hại cho cơ sở hạ tầng và làm gián đoạn hoạt động du lịch.

Chính sách phát triển của chính phủ:
Chính phủ Haiti đã có những nỗ lực quảng bá ngành du lịch và thu hút đầu tư. Năm 2014, Haiti đón 1.250.000 khách du lịch (chủ yếu từ tàu biển) và ngành này tạo ra 200.00 M USD. Một số khách sạn mới đã được mở cửa vào năm 2014, bao gồm Best Western Premier, khách sạn năm sao Royal Oasis ở Pétion-Ville, khách sạn bốn sao Marriott Hotel ở Port-au-Prince, và các dự án phát triển khách sạn mới ở Port-au-Prince, Les Cayes, Cap-Haïtien và Jacmel. Kế hoạch phát triển sân bay quốc tế trên đảo Île-à-Vache cũng đã được giới thiệu. Tuy nhiên, những nỗ lực này thường bị cản trở bởi các vấn đề cố hữu của đất nước.

6.6. Tiền tệ

Đơn vị tiền tệ chính thức của Haiti là gourde Haiti (mã ISO 4217: HTG). Một gourde được chia thành 100 centimes. Đồng gourde được giới thiệu lần đầu tiên vào năm 1813, thay thế cho đồng livre thuộc địa.

Trong lịch sử, tỷ giá hối đoái của đồng gourde đã trải qua nhiều biến động đáng kể, phản ánh tình hình kinh tế và chính trị bất ổn của đất nước. Ban đầu, gourde được neo giá với đồng franc Pháp, sau đó là đồng đô la Mỹ. Tuy nhiên, do lạm phát cao và bất ổn kinh tế, đồng gourde đã mất giá đáng kể so với các ngoại tệ mạnh.

Trong đời sống kinh tế hàng ngày, mặc dù gourde là tiền tệ chính thức, đồng đô la Mỹ (USD) cũng được chấp nhận rộng rãi, đặc biệt trong các giao dịch lớn, tại các doanh nghiệp và trong lĩnh vực du lịch. Người dân địa phương có thể gọi USD là "dollar américain" (dola ameriken_{đô-la A-mê-ri-ken}^Haitian) hoặc "dollar US" (phát âm là oo-es). Hiện tượng "đô la hóa" này phản ánh sự thiếu tin tưởng vào đồng nội tệ và nhu cầu về một phương tiện lưu trữ giá trị ổn định hơn. Hầu hết các khu chợ ngoài trời và các giao dịch nhỏ lẻ thường ưu tiên sử dụng gourde. "Đô la Haiti" là một thuật ngữ không chính thức, thường dùng để chỉ 5 gourdes.

Sự biến động tỷ giá và tình trạng sử dụng song song hai loại tiền tệ (gourde và USD) tạo ra những thách thức nhất định cho việc quản lý chính sách tiền tệ và đời sống kinh tế của người dân.

6.7. Cơ sở hạ tầng

Cơ sở hạ tầng của Haiti nhìn chung rất yếu kém và thiếu thốn, đây là một trong những trở ngại lớn nhất cho sự phát triển kinh tế và cải thiện đời sống người dân. Tình trạng này càng trở nên trầm trọng hơn sau các thảm họa thiên tai, đặc biệt là trận động đất năm 2010.

Giao thông:

• Mạng lưới đường bộ hạn chế và trong tình trạng tồi tệ, nhiều con đường bị ổ gà và trở nên không thể lưu thông được khi thời tiết xấu. Hai tuyến đường quốc lộ chính là Quốc lộ 1 (nối Port-au-Prince với Cap-Haïtien) và Quốc lộ 2 (nối Port-au-Prince với Les Cayes).
• Cảng biển chính là Cảng quốc tế Port-au-Prince, nhưng cơ sở vật chất (cần cẩu, bến bãi, nhà kho) xuống cấp và phí cảng cao khiến cảng hoạt động dưới công suất. Cảng Saint-Marc hiện là cảng ưa thích cho hàng tiêu dùng.
• Trước đây Haiti có đường sắt, nhưng cơ sở hạ tầng đường sắt không được bảo trì và chi phí phục hồi vượt quá khả năng của nền kinh tế.
• Sân bay quốc tế chính là Sân bay quốc tế Toussaint Louverture gần Port-au-Prince, cùng với Sân bay quốc tế Cap-Haïtien xử lý phần lớn các chuyến bay quốc tế. Các thành phố khác có sân bay nhỏ hơn.

Truyền thông:

• Dịch vụ viễn thông cố định và di động còn hạn chế, đặc biệt ở các vùng nông thôn.
• Khả năng tiếp cận internet thấp, mặc dù đang dần cải thiện ở các khu vực đô thị.
• Trình độ phát triển công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) còn thấp.

Năng lượng:

• Tình trạng thiếu điện kinh niên, chỉ một phần nhỏ dân số được tiếp cận điện lưới.
• Phụ thuộc nhiều vào máy phát điện cá nhân (chạy bằng dầu diesel nhập khẩu) và nhiên liệu sinh khối (gỗ, than củi), gây ô nhiễm và nạn phá rừng.
• Nỗ lực phát triển năng lượng tái tạo (mặt trời, gió) còn hạn chế.

Cấp thoát nước và vệ sinh:

• Tỷ lệ người dân được tiếp cận nước sạch và các công trình vệ sinh đạt chuẩn rất thấp, đặc biệt ở các khu ổ chuột và vùng nông thôn.
• Nguồn nước không an toàn là nguyên nhân chính gây ra nhiều bệnh tật.
• Hệ thống thoát nước kém, thường xuyên gây ngập lụt ở các đô thị khi có mưa lớn.

Ảnh hưởng của cơ sở hạ tầng yếu kém đến sự phát triển quốc gia là rất lớn: cản trở sản xuất và thương mại, làm tăng chi phí vận tải, hạn chế khả năng thu hút đầu tư, ảnh hưởng đến chất lượng y tế và giáo dục, và làm tăng tính dễ bị tổn thương của người dân trước thiên tai và dịch bệnh.

6.7.1. Giao thông

Haiti có hai tuyến đường quốc lộ chính chạy từ đầu này đến đầu kia của đất nước. Tuyến đường phía bắc, Quốc lộ số 1 (Route Nationale No. 1), bắt nguồn từ Port-au-Prince, uốn lượn qua các thị trấn ven biển Montrouis và Gonaïves, trước khi đến điểm cuối tại cảng phía bắc Cap-Haïtien. Tuyến đường phía nam, Quốc lộ số 2, nối Port-au-Prince với Les Cayes qua Léogâne và Petit-Goâve. Tình trạng đường sá ở Haiti nhìn chung rất kém, nhiều đoạn bị ổ gà và trở nên không thể lưu thông được khi thời tiết xấu.

Cảng tại Port-au-Prince, Cảng quốc tế Port-au-Prince, có lượng tàu thuyền đăng ký nhiều hơn bất kỳ cảng nào khác trong số hàng chục cảng của đất nước. Cơ sở vật chất của cảng bao gồm cần cẩu, các bến lớn và nhà kho, nhưng những cơ sở này không ở trong tình trạng tốt. Cảng bị khai thác dưới công suất, có thể là do phí cảng quá cao. Cảng Saint-Marc hiện là cảng nhập cảnh ưa thích cho hàng tiêu dùng.

Trước đây, Haiti sử dụng vận tải đường sắt; tuy nhiên, cơ sở hạ tầng đường sắt được bảo trì kém khi còn sử dụng và chi phí phục hồi vượt quá khả năng của nền kinh tế Haiti. Năm 2018, Hội đồng Phát triển Khu vực của Cộng hòa Dominica đã đề xuất một tuyến đường sắt "xuyên Hispaniola" giữa hai nước.

Sân bay

Sân bay quốc tế Toussaint Louverture, nằm cách trung tâm Port-au-Prince 10 km về phía bắc-đông bắc trong xã Tabarre, là trung tâm chính cho việc ra vào đất nước. Đây là sân bay có đường băng chính của Haiti, và cùng với Sân bay quốc tế Cap-Haïtien xử lý phần lớn các chuyến bay quốc tế của đất nước. Các thành phố như Jacmel, Jérémie, Les Cayes, và Port-de-Paix có các sân bay nhỏ hơn, ít thuận tiện hơn, được phục vụ bởi các hãng hàng không khu vực và máy bay tư nhân.

Năm 2013, kế hoạch phát triển một sân bay quốc tế trên đảo Île-à-Vache đã được thủ tướng giới thiệu.

Vào tháng 5 năm 2024, sân bay đã mở cửa trở lại sau ba tháng đóng cửa do bạo lực, và dự kiến sẽ giúp giảm bớt tình trạng thiếu thuốc men và các nhu yếu phẩm cơ bản.

Dịch vụ xe buýt

Xe buýt Tap tap là những chiếc xe buýt hoặc xe bán tải được sơn màu sặc sỡ, phục vụ như taxi chung. Tên "tap tap" bắt nguồn từ âm thanh hành khách gõ vào thân xe bằng kim loại để báo hiệu họ muốn xuống xe. Những phương tiện cho thuê này thường thuộc sở hữu tư nhân và được trang trí công phu. Chúng chạy theo các tuyến cố định, không khởi hành cho đến khi đầy hành khách, và hành khách thường có thể xuống xe ở bất kỳ điểm nào. Các đồ trang trí là một hình thức nghệ thuật đặc trưng của Haiti.

7.1. Nhân khẩu học

Năm 2018, dân số Haiti ước tính khoảng 10.788.000 người. Năm 2006, một nửa dân số dưới 20 tuổi. Năm 1950, cuộc điều tra dân số chính thức đầu tiên cho tổng dân số là 3,1 triệu người. Haiti có mật độ dân số trung bình khoảng 350 người/km2, với dân số tập trung đông nhất ở các khu vực đô thị, đồng bằng ven biển và thung lũng.

Hàng triệu người gốc Haiti sống ở nước ngoài tại Hoa Kỳ, Cộng hòa Dominica, Cuba, Canada (chủ yếu là Montreal), Bahamas, Pháp, Antilles thuộc Pháp, Quần đảo Turks và Caicos, Jamaica, Puerto Rico, Venezuela, Brasil, Suriname và Guiana thuộc Pháp. Ước tính có khoảng 881.500 người gốc Haiti ở Hoa Kỳ vào năm 2015, trong khi ở Cộng hòa Dominica có khoảng 800.000 người vào năm 2007. Có 300.000 người ở Cuba vào năm 2013, 100.000 người ở Canada vào năm 2006, 80.000 người ở Pháp lục địa (2010), và lên đến 80.000 người ở Bahamas (2009).

Năm 2018, tuổi thọ trung bình khi sinh là 63,66 tuổi.

7.2. Thành phần dân tộc

Dân số Haiti chủ yếu là người gốc Phi, hậu duệ của những người nô lệ bị đưa đến từ châu Phi trong thời kỳ thuộc địa. Theo CIA World Factbook, khoảng 95% dân số là người da đen.

Nhóm thiểu số lớn nhất là người mulatto (người lai giữa châu Âu và châu Phi), chiếm khoảng 5% dân số. Trong lịch sử, người mulatto thường có vị thế xã hội và kinh tế cao hơn so với đa số người da đen, và sự phân biệt đối xử dựa trên màu da vẫn là một vấn đề nhạy cảm trong xã hội Haiti. Nhiều nhà lãnh đạo trong lịch sử Haiti là người mulatto.

Ngoài ra, còn có một số lượng nhỏ người gốc Âu (chủ yếu là người Pháp, Đức, Ba Lan), người gốc Levant (Syria, Liban, Palestine - thường được gọi chung là người Ả Rập) và người gốc Hoa. Những nhóm này thường tham gia vào các hoạt động thương mại và kinh doanh.

Mối quan hệ kinh tế xã hội giữa các nhóm dân tộc ở Haiti khá phức tạp. Tầng lớp thượng lưu và trung lưu thường bao gồm nhiều người mulatto và các nhóm thiểu số khác, trong khi đa số người da đen sống trong cảnh nghèo đói. Sự phân chia này có nguồn gốc từ thời thuộc địa, khi người mulatto được ưu ái hơn người da đen, mặc dù họ vẫn có ít quyền hơn người da trắng. Sau khi độc lập, người mulatto trở thành tầng lớp tinh hoa xã hội. Cấu trúc xã hội này, với sự chênh lệch giàu nghèo và địa vị xã hội giữa các nhóm, vẫn còn là một di sản cho đến ngày nay.

Sự phân biệt đối xử dựa trên màu da (colorism) vẫn tồn tại, ảnh hưởng đến cơ hội việc làm, giáo dục và các khía cạnh khác của đời sống xã hội.

7.3. Ngôn ngữ

Hai ngôn ngữ chính thức của Haiti là tiếng Pháp và tiếng Creole Haiti. Tiếng Pháp là ngôn ngữ chính được sử dụng trong văn bản và hành chính (cũng như ngôn ngữ chính của báo chí) và được 42% người Haiti sử dụng. Nó được tất cả những người Haiti có học thức sử dụng, là phương tiện giảng dạy trong hầu hết các trường học và được sử dụng trong lĩnh vực kinh doanh. Nó cũng được sử dụng trong các sự kiện nghi lễ như đám cưới, lễ tốt nghiệp và các buổi lễ nhà thờ. Haiti là một trong hai quốc gia độc lập ở châu Mỹ (cùng với Canada) chỉ định tiếng Pháp là ngôn ngữ chính thức; các khu vực nói tiếng Pháp khác đều là các khu hải ngoại départements, hoặc collectivités, của Pháp, chẳng hạn như Guiana thuộc Pháp. Tiếng Creole Haiti được gần như toàn bộ dân số Haiti sử dụng. Tiếng Pháp, ngôn ngữ cơ sở cho tiếng Creole Haiti, phổ biến trong giới thượng lưu và tầng lớp trên của Haiti. Tiếng Pháp cũng phổ biến trong lĩnh vực kinh doanh, và ở một mức độ thấp hơn nhiều là tiếng Anh do ảnh hưởng của Mỹ. Tiếng Tây Ban Nha được một số người Haiti sống dọc theo biên giới Haiti-Dominica sử dụng. Tiếng Anh và tiếng Tây Ban Nha cũng có thể được sử dụng bởi những người Haiti bị trục xuất từ Hoa Kỳ và các quốc gia Mỹ Latinh khác nhau. Nhìn chung, khoảng 90-95% người Haiti chỉ nói thông thạo tiếng Creole Haiti và tiếng Pháp, với hơn một nửa chỉ biết tiếng Creole.

Tiếng Creole Haiti, tại địa phương gọi là Kreyòl, gần đây đã được tiêu chuẩn hóa và được gần như toàn bộ dân số sử dụng. Là một trong những ngôn ngữ Creole dựa trên tiếng Pháp, tiếng Creole Haiti có vốn từ vựng chủ yếu bắt nguồn từ tiếng Pháp, nhưng ngữ pháp của nó giống với một số ngôn ngữ Tây Phi. Nó cũng có ảnh hưởng từ Taino, Tây Ban Nha, và Bồ Đào Nha. Tiếng Creole Haiti có liên quan đến các ngôn ngữ Creole Pháp khác, và đặc biệt là các biến thể Antilles và Louisiana Creole.

7.4. Tôn giáo

CIA World Factbook năm 2018 báo cáo rằng 55% người Haiti là Công giáo và 29% là Tin Lành (Baptist 15,4%, Ngũ Tuần 7,9%, Giáo hội Cơ Đốc Phục Lâm 3%, Methodist 1,5%, khác 0,7%). Các nguồn khác cho rằng dân số Tin Lành cao hơn, cho thấy rằng nó có thể chiếm một phần ba dân số vào năm 2001. Giống như các quốc gia khác ở Mỹ Latinh, Haiti đã chứng kiến sự mở rộng chung của Tin Lành, chủ yếu là Phúc âm và Ngũ Tuần.

Hồng y Haiti Chibly Langlois là chủ tịch Hội đồng Giám mục Quốc gia của Giáo hội Công giáo.

Vodou, một tôn giáo có nguồn gốc Tây Phi tương tự như Santería của Cuba và Candomblé của Brasil, được 2,1% dân số thực hành chính thức; tuy nhiên, ước tính có khoảng 50-80% người Haiti kết hợp một số yếu tố tín ngưỡng hoặc thực hành Vodou vào tôn giáo của họ, đặc biệt là với Công giáo. Điều này phản ánh nguồn gốc thuộc địa của Vodou, khi những người nô lệ buộc phải ngụy trang các loa (lwa), hay các linh hồn, truyền thống của họ thành các thánh Công giáo, như một phần của quá trình gọi là đồng hóa. Do đó, rất khó để ước tính số lượng người theo Vodou ở Haiti, đặc biệt là do di sản của sự đàn áp lịch sử và sự xuyên tạc trong truyền thông và văn hóa đại chúng, cũng như sự kỳ thị hiện đại trong các bộ phận dân số Tin Lành đang phát triển. Tuy nhiên, Vodou đã được chính phủ Haiti chính thức công nhận vào năm 2003.

Phản ánh sự phổ biến của văn hóa và tín ngưỡng Vodou, trong khi nhiều người Công giáo và Tin Lành ở Haiti lên án Vodou là thờ quỷ, họ không phủ nhận sức mạnh hay sự tồn tại của các linh hồn của nó; thay vào đó, chúng được coi là những kẻ thù "ác quỷ" và "ma quỷ" cần sự can thiệp thông qua lời cầu nguyện Kitô giáo. Những người Tin Lành coi việc tôn kính các thánh của Công giáo là thờ hình tượng, và một số người Tin Lành thường phá hủy các bức tượng và các vật dụng Công giáo khác.

Các tôn giáo thiểu số ở Haiti bao gồm Hồi giáo, Tôn giáo Bahá'í, Do Thái giáo, và Phật giáo.

7.5. Giáo dục

Hệ thống giáo dục của Haiti dựa trên hệ thống của Pháp. Giáo dục đại học, thuộc trách nhiệm của Bộ Giáo dục, được cung cấp bởi các trường đại học và các cơ sở công lập và tư thục khác.

Hơn 80% trường tiểu học được quản lý tư nhân bởi các tổ chức phi chính phủ, nhà thờ, cộng đồng và các nhà điều hành vì lợi nhuận, với sự giám sát tối thiểu của chính phủ. Theo Báo cáo Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ năm 2013, Haiti đã liên tục tăng tỷ lệ nhập học ròng ở bậc tiểu học từ 47% năm 1993 lên 88% năm 2011, đạt được sự tham gia bình đẳng của nam và nữ trong giáo dục. Các tổ chức từ thiện, bao gồm Food for the Poor và Haitian Health Foundation, đang xây dựng trường học cho trẻ em và cung cấp đồ dùng học tập cần thiết.

Theo World Factbook năm 2015, tỷ lệ biết chữ của Haiti là 60,7%.

Nhiều nhà cải cách đã ủng hộ việc thành lập một hệ thống giáo dục miễn phí, công lập và phổ cập cho tất cả học sinh tiểu học ở Haiti. Ngân hàng Phát triển Liên Mỹ ước tính rằng chính phủ sẽ cần ít nhất 3.00 B USD để tạo ra một hệ thống được tài trợ đầy đủ.

Sau khi tốt nghiệp trung học thành công, học sinh có thể tiếp tục học giáo dục đại học. Các trường đại học ở Haiti bao gồm Đại học Haiti. Ngoài ra còn có các trường y và trường luật được cung cấp tại cả Đại học Haiti và ở nước ngoài. Đại học Brown đang hợp tác với L'Hôpital Saint-Damien ở Haiti để điều phối một chương trình giảng dạy chăm sóc sức khỏe nhi khoa.

7.6. Y tế

Vào năm 2012, 60% trẻ em ở Haiti dưới 10 tuổi đã được tiêm chủng, so với 93-95% ở các nước khác. Gần đây đã có các chiến dịch tiêm chủng hàng loạt tuyên bố đã tiêm chủng cho tới 91% dân số mục tiêu chống lại các bệnh cụ thể (trong trường hợp này là sởi và rubella). Hầu hết người dân không có phương tiện đi lại hoặc không được tiếp cận với các bệnh viện Haiti.

Tổ chức Y tế Thế giới cho biết các bệnh tiêu chảy, HIV/AIDS, viêm màng não, và nhiễm trùng đường hô hấp là những nguyên nhân gây tử vong phổ biến ở Haiti. Chín mươi phần trăm trẻ em Haiti mắc các bệnh do nước và ký sinh trùng đường ruột. Nhiễm HIV được tìm thấy ở 1,71% dân số Haiti (ước tính năm 2015). Theo một báo cáo năm 2017, tỷ lệ mắc bệnh lao (TB) ở Haiti là cao nhất trong khu vực với ước tính 200 ca trên 100.000 người. Khoảng 30.000 người Haiti mắc sốt rét mỗi năm.

Khoảng 75% hộ gia đình Haiti thiếu nước sinh hoạt. Nước không an toàn, cùng với nhà ở không đầy đủ và điều kiện sống mất vệ sinh, góp phần vào tỷ lệ mắc bệnh truyền nhiễm cao. Tình trạng thiếu hụt nhân viên y tế kinh niên và các bệnh viện thiếu nguồn lực, một tình huống trở nên rõ ràng sau trận động đất tháng 1 năm 2010. Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh ở Haiti năm 2019 là 48,2 ca tử vong trên 1.000 ca sinh sống, so với 5,6 trên 1.000 ở Hoa Kỳ.

Sau trận động đất năm 2010, Partners In Health đã thành lập Bệnh viện Đại học Mirebalais, bệnh viện chạy bằng năng lượng mặt trời lớn nhất thế giới.

7.7. Các vấn đề xã hội

Haiti phải đối mặt với hàng loạt các vấn đề xã hội nghiêm trọng và đan xen, bắt nguồn từ lịch sử phức tạp, bất ổn chính trị kéo dài, và các thảm họa thiên tai.

8.1. Nghệ thuật

Nghệ thuật Haiti rất đặc trưng, đặc biệt qua các tác phẩm hội họa và điêu khắc. Màu sắc rực rỡ, phối cảnh ngây thơ và sự hài hước tinh tế là những đặc điểm của nghệ thuật Haiti. Các chủ đề thường gặp trong nghệ thuật Haiti bao gồm thực phẩm lớn, phong cảnh, hoạt động chợ búa, động vật rừng, nghi lễ, vũ điệu và các vị thần. Do lịch sử sâu sắc và mối liên kết chặt chẽ với châu Phi, các biểu tượng mang ý nghĩa lớn trong xã hội Haiti. Nhiều nghệ sĩ tập trung thành các 'trường phái' hội họa, chẳng hạn như trường phái Cap-Haïtien, chuyên miêu tả cuộc sống hàng ngày trong thành phố; trường phái Jacmel, phản ánh những ngọn núi dốc và vịnh của thị trấn ven biển đó; hoặc trường phái Saint-Soleil, đặc trưng bởi các hình dạng con người trừu tượng và chịu ảnh hưởng nặng nề của biểu tượng Vodou.

Vào những năm 1920, phong trào indigéniste đã giành được sự hoan nghênh quốc tế, với những bức tranh theo trường phái biểu hiện lấy cảm hứng từ văn hóa và nguồn gốc châu Phi của Haiti. Các họa sĩ nổi tiếng của phong trào này bao gồm Hector Hyppolite, Philomé Oban và Préfète Duffaut. Một số nghệ sĩ nổi tiếng gần đây hơn bao gồm Edouard Duval-Carrié, Frantz Zéphirin, Leroy Exil, Prosper Pierre Louis và Louisiane Saint Fleurant. Điêu khắc cũng được thực hành ở Haiti; các nghệ sĩ nổi tiếng trong lĩnh vực này bao gồm George Liautaud và Serge Jolimeau.

8.2. Âm nhạc và Khiêu vũ

Âm nhạc Haiti kết hợp nhiều ảnh hưởng từ nhiều dân tộc đã định cư tại đây. Nó phản ánh các yếu tố Pháp, châu Phi và Tây Ban Nha cũng như những người khác đã sinh sống trên đảo Hispaniola, và những ảnh hưởng nhỏ của người bản địa Taino. Các phong cách âm nhạc độc đáo của văn hóa Haiti bao gồm âm nhạc bắt nguồn từ các truyền thống nghi lễ Vodou, âm nhạc diễu hành Rara, các bản ballad Twoubadou, các ban nhạc rock mini-jazz, phong trào Rasin, Hip hop kreyòl, méringue, và compas. Giới trẻ tham dự các bữa tiệc tại các hộp đêm gọi là discos, và tham dự Bal (vũ hội, như một buổi khiêu vũ trang trọng).

Compas (konpa) là một loại nhạc phức tạp, luôn thay đổi, phát sinh từ nhịp điệu châu Phi và khiêu vũ phòng khách châu Âu, pha trộn với văn hóa tư sản của Haiti. Đây là một loại nhạc tinh tế, với méringue làm nhịp điệu cơ bản. Haiti không có nhạc thu âm cho đến năm 1937 khi Jazz Guignard được thu âm phi thương mại.

8.3. Văn học

Haiti luôn là một quốc gia văn học đã sản sinh ra thơ ca, tiểu thuyết và kịch được quốc tế công nhận. Kinh nghiệm thuộc địa Pháp đã thiết lập tiếng Pháp làm phương tiện văn hóa và uy tín, và kể từ đó nó đã thống trị giới văn học và sản xuất văn học. Tuy nhiên, kể từ thế kỷ 18 đã có một nỗ lực bền bỉ để viết bằng tiếng Creole Haiti. Việc công nhận tiếng Creole là ngôn ngữ chính thức đã dẫn đến sự mở rộng của tiểu thuyết, thơ và kịch bằng tiếng Creole. Năm 1975, Franketienne là người đầu tiên phá vỡ truyền thống tiếng Pháp trong tiểu thuyết với việc xuất bản Dezafi, cuốn tiểu thuyết đầu tiên được viết hoàn toàn bằng tiếng Creole Haiti. Các tác giả Haiti nổi tiếng khác bao gồm Jean Price-Mars, Jacques Roumain, Jacques Stephen Alexis, Marie Vieux-Chauvet, Pierre Clitandre, René Depestre, Edwidge Danticat, Lyonel Trouillot và Dany Laferrière.

8.4. Điện ảnh

Haiti có một ngành công nghiệp điện ảnh nhỏ nhưng đang phát triển. Các đạo diễn nổi tiếng chủ yếu làm phim tài liệu bao gồm Raoul Peck và Arnold Antonin. Các đạo diễn sản xuất phim truyện hư cấu bao gồm Patricia Benoît, Wilkenson Bruna và Richard Senecal.

8.5. Ẩm thực

Haiti nổi tiếng với ẩm thực creole (liên quan đến ẩm thực Cajun), và món súp joumou của nó. Món ăn Haiti có sự pha trộn độc đáo giữa ảnh hưởng của châu Phi, Pháp, Tây Ban Nha và bản địa Taíno.
Các nguyên liệu chính bao gồm gạo, đậu, ngô, kê, khoai lang, sắn, chuối lá, thịt lợn, thịt gà, cá và hải sản. Các loại gia vị như hành, tỏi, ớt scotch bonnet, cỏ xạ hương, rau mùi và đinh hương được sử dụng rộng rãi.
Một số món ăn tiêu biểu khác ngoài súp joumou (súp bí ngô, thường được ăn vào Ngày Độc lập) bao gồm:

• Griot: Thịt lợn chiên giòn, thường được ăn kèm với pikliz (dưa góp cay) và chuối lá chiên (bannann peze).
• Riz et pois: Cơm và đậu, một món ăn cơ bản hàng ngày.
• Lambi: Ốc xà cừ, được chế biến theo nhiều cách khác nhau.
• Poisson frit: Cá chiên.
• Diri djon djon: Cơm nấu với nấm đen đặc trưng của Haiti.
• Pâté haïtien: Bánh pate nhân thịt hoặc cá.

Đồ uống phổ biến bao gồm nước ép trái cây tươi, rượu rum Barbancourt (một loại rượu rum nổi tiếng của Haiti) và bia Prestige.

8.6. Kiến trúc

Các công trình kiến trúc lịch sử và phong cách kiến trúc truyền thống của Haiti phản ánh một lịch sử đa dạng và phức tạp, chịu ảnh hưởng từ các nền văn hóa bản địa, châu Phi và châu Âu (đặc biệt là Pháp).

Các công trình kiến trúc lịch sử nổi bật:

• Công viên Lịch sử Quốc gia - Thành Citadelle, Sans-Souci, Ramiers: Được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới vào năm 1982.
  • Thành Citadelle Laferrière: Là pháo đài lớn nhất châu Mỹ, được xây dựng vào đầu thế kỷ 19 dưới thời vua Henri Christophe để bảo vệ Haiti khỏi sự tái chiếm của Pháp. Công trình này là một biểu tượng của nền độc lập và sức mạnh của Haiti.
  • Cung điện Sans-Souci: Là nơi ở cũ của Vua Henri Christophe, được xây dựng theo phong cách kiến trúc châu Âu, lấy cảm hứng từ Cung điện Versailles của Pháp. Mặc dù hiện nay chỉ còn là tàn tích sau một trận động đất, nó vẫn cho thấy sự hùng vĩ và tham vọng của vương quốc Haiti thời kỳ đầu.
  • Các công trình Ramiers: Là những công trình phụ trợ trong khu vực.
• Kiến trúc thuộc địa Pháp: Nhiều thành phố như Cap-Haïtien và Jacmel vẫn còn lưu giữ những ví dụ điển hình của kiến trúc thuộc địa Pháp, với những ngôi nhà có ban công sắt uốn, cửa sổ lớn và mái dốc. Jacmel từng được đề cử là Di sản Thế giới nhờ kiến trúc thuộc địa được bảo tồn tốt, nhưng đã bị hư hại nặng nEOLtrận động đất năm 2010.
• Nhà "Gingerbread": Một phong cách kiến trúc độc đáo phát triển ở Port-au-Prince vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, đặc trưng bởi các chi tiết trang trí bằng gỗ phức tạp, mái cao và hiên rộng. Nhiều ngôi nhà Gingerbread đã bị phá hủy hoặc hư hỏng trong trận động đất năm 2010.

Phong cách kiến trúc truyền thống:

• Ở các vùng nông thôn, nhà ở truyền thống thường được làm bằng vật liệu địa phương như gỗ, tre, đất sét và mái lợp lá cọ hoặc tôn.
• Kiến trúc Vernacular (bản địa) phản ánh sự thích nghi với điều kiện khí hậu nhiệt đới và các nguồn lực sẵn có.

Viện Bảo vệ Di sản Quốc gia (ISPAN) có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn 33 di tích lịch sử và trung tâm lịch sử của Cap-Haïtien. Tuy nhiên, công tác bảo tồn gặp nhiều thách thức do thiếu kinh phí, thiên tai và tình trạng bất ổn.

8.7. Bảo tàng

Các bảo tàng ở Haiti đóng vai trò quan trọng trong việc lưu giữ và trưng bày lịch sử, nghệ thuật và văn hóa phong phú của đất nước.

• Musée du Panthéon National Haïtien (MUPANAH): Tọa lạc tại Port-au-Prince, đây là bảo tàng quốc gia quan trọng nhất của Haiti. MUPANAH trưng bày các hiện vật và thông tin về lịch sử Haiti từ thời kỳ tiền Colombo, qua cuộc đấu tranh giành độc lập, đến thời hiện đại. Một trong những hiện vật nổi tiếng nhất tại đây là mỏ neo của tàu Santa María, con tàu lớn nhất của Christopher Columbus. Bảo tàng cũng vinh danh các anh hùng dân tộc và các nhân vật quan trọng trong lịch sử Haiti.
• Bảo tàng Nghệ thuật Haiti của Collège Saint-Pierre (Musée d'Art Haïtien du Collège Saint-Pierre): Cũng ở Port-au-Prince, bảo tàng này tập trung vào nghệ thuật Haiti, đặc biệt là hội họa. Nó sở hữu một bộ sưu tập lớn các tác phẩm của các nghệ sĩ Haiti nổi tiếng, từ những người tiên phong của trường phái nghệ thuật ngây thơ đến các nghệ sĩ đương đại.
• Các bảo tàng và phòng trưng bày nhỏ hơn: Ngoài ra, còn có các bảo tàng tư nhân, phòng trưng bày nghệ thuật và các trung tâm văn hóa khác ở Port-au-Prince và các thành phố khác như Jacmel và Cap-Haïtien, trưng bày các khía cạnh khác nhau của nghệ thuật và văn hóa Haiti, bao gồm nghệ thuật Vodou, thủ công mỹ nghệ và lịch sử địa phương.

Các bảo tàng ở Haiti không chỉ là nơi lưu giữ di sản mà còn là không gian giáo dục và thúc đẩy sự hiểu biết về bản sắc văn hóa độc đáo của quốc gia. Tuy nhiên, giống như nhiều lĩnh vực khác, các bảo tàng cũng đối mặt với những thách thức về kinh phí, bảo quản và an ninh, đặc biệt sau các thảm họa thiên tai và trong bối cảnh bất ổn.

8.8. Văn hóa dân gian và Thần thoại

Haiti nổi tiếng với truyền thống văn hóa dân gian phong phú. Phần lớn điều này bắt nguồn từ truyền thống Vodou. Niềm tin vào zombie cũng phổ biến. Các sinh vật dân gian khác bao gồm lougarou.
Văn hóa dân gian và thần thoại Haiti là một kho tàng phong phú, phản ánh sự pha trộn độc đáo giữa tín ngưỡng châu Phi, đặc biệt là từ các dân tộc Fon, Yoruba và Kongo, với các yếu tố Công giáo La Mã và một phần tín ngưỡng bản địa Taíno. Vodou là trung tâm của nhiều khía cạnh văn hóa dân gian này.

Tín ngưỡng dân gian và các sinh vật thần thoại:

• Loa (Lwa): Là các linh hồn hoặc vị thần trong Vodou, đóng vai trò trung gian giữa Bondye (Chúa Trời tối cao, xa cách) và con người. Có rất nhiều Loa khác nhau, mỗi vị có những đặc điểm, biểu tượng và lĩnh vực cai quản riêng (ví dụ: Papa Legba - người gác cổng giữa thế giới linh hồn và con người; Erzulie Freda - nữ thần tình yêu và sắc đẹp; Ogou - thần chiến tranh và sắt).
• Zombie: Có lẽ là yếu tố nổi tiếng nhất của văn hóa dân gian Haiti. Trong tín ngưỡng Vodou, zombie được cho là một người chết được một bokor (pháp sư Vodou sử dụng ma thuật đen) làm sống lại bằng ma thuật. Người này không có ý chí tự do và bị bokor điều khiển để làm việc. Niềm tin vào zombie phản ánh nỗi sợ hãi về sự mất tự chủ và bị nô lệ hóa.
• Lougarou (Loup-garou): Tương tự như người sói trong văn hóa châu Âu, nhưng ở Haiti, lougarou thường được mô tả là một người có khả năng biến hình thành động vật (không nhất thiết là sói) hoặc một sinh vật đáng sợ để hút máu hoặc gây hại cho người khác vào ban đêm.
• Các sinh vật khác: Còn nhiều sinh vật và linh hồn khác trong văn hóa dân gian Haiti, mỗi vùng miền có thể có những biến thể riêng.

Truyện kể truyền miệng:

• Truyện dân gian (kont) đóng một vai trò quan trọng trong việc truyền tải các giá trị văn hóa, đạo đức và lịch sử. Các câu chuyện thường có sự tham gia của các Loa, động vật biết nói (như Ti Malice và Bouki - hai nhân vật láu cá và ngốc nghếch phổ biến) và các yếu tố siêu nhiên.
• Các bài hát, thơ ca và câu đố dân gian cũng là một phần không thể thiếu của truyền thống truyền miệng.

Nghi lễ truyền thống:

• Các nghi lễ Vodou là trung tâm của đời sống tâm linh và văn hóa dân gian của nhiều người Haiti. Các nghi lễ này bao gồm việc dâng lễ vật, nhảy múa, hát ca và nhập hồn (khi một Loa "cưỡi" lên một tín đồ).
• Các nghi lễ liên quan đến vòng đời (sinh, hôn nhân, chết) cũng mang đậm màu sắc văn hóa dân gian và tín ngưỡng Vodou.

Văn hóa dân gian và thần thoại Haiti không chỉ là những câu chuyện giải trí mà còn phản ánh thế giới quan, những lo sợ, hy vọng và cách người Haiti đối mặt với cuộc sống và cái chết. Chúng là một phần không thể tách rời của bản sắc Haiti.

8.9. Ngày lễ quốc gia và Lễ hội

Lễ hội Carnival Haiti là một trong những lễ hội carnival nổi tiếng nhất ở Caribe. Năm 2010, chính phủ quyết định tổ chức sự kiện này ở một thành phố khác ngoài Port-au-Prince mỗi năm. Lễ hội Carnival Quốc gia diễn ra sau lễ hội Carnival Jacmel nổi tiếng, được tổ chức một tuần trước đó vào tháng Hai hoặc tháng Ba.

Rara là một lễ hội được tổ chức trước Lễ Phục sinh. Lễ hội này đã tạo ra một phong cách âm nhạc Carnival.

Các ngày lễ quốc gia chính của Haiti bao gồm:

• Ngày Độc lập (1 tháng 1): Kỷ niệm ngày Haiti tuyên bố độc lập khỏi Pháp vào năm 1804, trở thành quốc gia cộng hòa của người da đen đầu tiên trên thế giới và là quốc gia độc lập thứ hai ở châu Mỹ. Đây là ngày lễ quan trọng nhất, thường đi kèm với các cuộc diễu hành, nghi lễ và món súp joumou truyền thống.
• Ngày Tổ tiên (2 tháng 1): Tưởng nhớ những người đã hy sinh trong cuộc đấu tranh giành độc lập.
• Ngày Nông nghiệp và Lao động (1 tháng 5): Tương tự như Ngày Quốc tế Lao động.
• Ngày Quốc kỳ và Ngày Đại học (18 tháng 5): Kỷ niệm ngày lá cờ Haiti đầu tiên được tạo ra vào năm 1803.
• Ngày Tưởng niệm Jean-Jacques Dessalines (17 tháng 10): Tưởng nhớ Jean-Jacques Dessalines, người khai sinh ra quốc gia Haiti, bị ám sát vào ngày này năm 1806.
• Lễ Các Thánh (1 tháng 11) và Lễ Các Đẳng (2 tháng 11): Các ngày lễ Công giáo để tưởng nhớ các thánh và những người đã qua đời.
• Giáng Sinh (25 tháng 12).

Các lễ hội văn hóa tiêu biểu:

• Lễ hội Carnival Haiti: Là lễ hội lớn nhất và nổi tiếng nhất, thường diễn ra vào tháng Hai hoặc tháng Ba trước Mùa Chay. Các thành phố lớn như Port-au-Prince, Jacmel và Cap-Haïtien tổ chức các cuộc diễu hành đầy màu sắc với âm nhạc, khiêu vũ, trang phục lộng lẫy và các nhóm diễu hành (bandes à pied). Carnival Jacmel nổi tiếng với các mặt nạ giấy bồi độc đáo.
• Lễ hội Rara: Là một lễ hội âm nhạc đường phố diễn ra trong suốt Mùa Chay, đặc biệt là vào Tuần Thánh. Các ban nhạc Rara sử dụng các nhạc cụ truyền thống như kèn tre (vaksen), trống và các nhạc cụ gõ bằng kim loại, diễu hành qua các thị trấn và làng mạc, thường kết hợp các yếu tố âm nhạc Vodou và các bài hát mang tính xã hội hoặc chính trị.
• Lễ hội Thánh (Fèt Chanpèt): Nhiều thị trấn và làng mạc tổ chức các lễ hội để tôn vinh vị thánh bảo trợ của họ, thường kết hợp các nghi lễ tôn giáo (Công giáo và Vodou) với các hoạt động văn hóa, âm nhạc, khiêu vũ và chợ phiên.

Các ngày lễ và lễ hội này phản ánh sự pha trộn văn hóa độc đáo của Haiti, kết hợp các yếu tố tôn giáo, lịch sử và truyền thống dân gian, đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần và cộng đồng của người dân.

8.10. Thể thao

Bóng đá là môn thể thao phổ biến nhất ở Haiti với hàng trăm câu lạc bộ nhỏ thi đấu ở cấp địa phương. Bóng rổ và bóng chày đang ngày càng trở nên phổ biến. Sân vận động Sylvio Cator là sân vận động đa năng ở Port-au-Prince, hiện chủ yếu được sử dụng cho các trận đấu bóng đá. Năm 1974, đội tuyển bóng đá quốc gia Haiti là đội tuyển Caribe thứ hai lọt vào World Cup. Đội tuyển quốc gia đã vô địch Cúp Caribe 2007.

Haiti đã tham gia Thế vận hội Olympic từ năm 1900 và giành được một số huy chương. Cầu thủ bóng đá Haiti Joe Gaetjens đã chơi cho đội tuyển quốc gia Hoa Kỳ tại World Cup 1950, ghi bàn thắng quyết định trong chiến thắng bất ngờ 1-0 trước Anh.

9.1. Quan hệ với các quốc gia chủ chốt

Haiti duy trì quan hệ ngoại giao với nhiều quốc gia trên thế giới, trong đó có một số mối quan hệ đặc biệt quan trọng về lịch sử, chính trị và kinh tế.

• Hoa Kỳ: Là đối tác quan trọng nhất của Haiti về nhiều mặt. Hoa Kỳ là nhà tài trợ viện trợ nhân đạo và phát triển lớn nhất, đối tác thương mại hàng đầu, và có ảnh hưởng chính trị đáng kể. Lịch sử quan hệ bao gồm cả giai đoạn Hoa Kỳ chiếm đóng Haiti (1915-1934) và các can thiệp sau này. Cộng đồng người Haiti tại Hoa Kỳ rất lớn và đóng góp một lượng kiều hối quan trọng cho kinh tế Haiti.
• Pháp: Với tư cách là cựu cường quốc thực dân, Pháp có mối liên hệ lịch sử và văn hóa sâu sắc với Haiti. Tiếng Pháp là một trong hai ngôn ngữ chính thức của Haiti. Pháp vẫn là một đối tác thương mại và nhà tài trợ viện trợ. Vấn đề khoản "bồi thường độc lập" mà Haiti phải trả cho Pháp trong thế kỷ 19 vẫn là một chủ đề gây tranh cãi và ảnh hưởng đến nhận thức lịch sử.
• Canada: Canada là một nhà tài trợ phát triển quan trọng khác cho Haiti và cũng có một cộng đồng người Haiti hải ngoại đáng kể, đặc biệt ở Quebec. Canada thường tham gia vào các nỗ lực quốc tế nhằm hỗ trợ Haiti.
• Cộng hòa Dominica: Là quốc gia láng giềng duy nhất có chung đường biên giới trên bộ với Haiti. Quan hệ giữa hai nước rất phức tạp, vừa có hợp tác kinh tế (thương mại qua biên giới, lao động Haiti ở Dominica) vừa có những căng thẳng liên quan đến vấn đề di cư, đối xử với người Haiti ở Dominica và các tranh chấp biên giới lịch sử.
• Cuba: Cuba đã cung cấp hỗ trợ y tế đáng kể cho Haiti, đặc biệt là việc gửi các đội ngũ bác sĩ và chuyên gia y tế làm việc tại các vùng nông thôn Haiti.
• Venezuela: Thông qua sáng kiến Petrocaribe, Venezuela từng là nhà cung cấp dầu mỏ ưu đãi quan trọng cho Haiti, đổi lại Haiti trả bằng hàng hóa hoặc các khoản thanh toán dài hạn. Tuy nhiên, sự sụp đổ của chương trình này đã gây ra khủng hoảng kinh tế và chính trị ở Haiti.
• Các quốc gia CARICOM (Cộng đồng Caribe): Haiti là thành viên của CARICOM và tham gia vào các nỗ lực hợp tác khu vực.
• Quan hệ với các quốc gia châu Á, bao gồm Việt Nam: Haiti có quan hệ ngoại giao với nhiều quốc gia châu Á.
  • Trung Hoa Dân Quốc (Đài Loan): Haiti là một trong số ít các quốc gia vẫn duy trì quan hệ ngoại giao chính thức với Đài Loan thay vì Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Đài Loan cung cấp một số viện trợ phát triển cho Haiti.
  • Nhật Bản: Nhật Bản là một nhà tài trợ cho Haiti, đặc biệt trong các lĩnh vực phát triển cơ sở hạ tầng và hỗ trợ nhân đạo.
  • Hàn Quốc: Hàn Quốc cũng tham gia vào các hoạt động viện trợ và có một số đầu tư kinh doanh tại Haiti, đặc biệt trong ngành dệt may tại Khu công nghiệp Caracol.
  • Việt Nam: Việt Nam và Haiti thiết lập quan hệ ngoại giao vào ngày 26 tháng 9 năm 1997. Quan hệ giữa hai nước chủ yếu diễn ra trên các diễn đàn đa phương. Có một số hợp tác trong lĩnh vực viễn thông, với sự đầu tư của Viettel vào thị trường Haiti thông qua công ty Natcom.

  Hiện tại, do tình hình bất ổn nghiêm trọng ở Haiti, nhiều quốc gia đã hạn chế sự hiện diện ngoại giao và khuyến cáo công dân không đến Haiti.