Sudan

3.1. Thời tiền sử

Affad 23 là một địa điểm khảo cổ nằm ở vùng Affad, thuộc miền nam Dongola Reach ở phía bắc Sudan. Nơi đây lưu giữ "những tàn tích được bảo quản tốt của các trại tiền sử (di tích của những lều ngoài trời cổ nhất thế giới) và các địa điểm săn bắn và hái lượm đa dạng có niên đại khoảng 50.000 năm".
Vào thiên niên kỷ thứ tám trước Công nguyên, những người thuộc văn hóa đồ đá mới đã định cư theo lối sống định cư ở đó trong các làng gạch bùn được gia cố, nơi họ bổ sung việc săn bắn và đánh cá trên sông Nile bằng việc thu hoạch ngũ cốc và chăn nuôi gia súc. Các dân tộc thời đồ đá mới đã tạo ra các nghĩa trang như R12. Trong thiên niên kỷ thứ năm trước Công nguyên, các cuộc di cư từ Sa mạc Sahara đang khô cằn đã đưa những người thời đồ đá mới vào Thung lũng Nile cùng với nông nghiệp.
Dân số hình thành từ sự pha trộn văn hóa và di truyền này đã phát triển một hệ thống phân cấp xã hội trong nhiều thế kỷ tiếp theo, trở thành Vương quốc Kerma vào năm 2500 TCN. Nghiên cứu nhân chủng học và khảo cổ học chỉ ra rằng trong thời kỳ tiền triều đại, Nubia và Naqada ở Thượng Ai Cập gần như giống hệt nhau về mặt dân tộc và văn hóa, và do đó, đã đồng thời phát triển các hệ thống vua pharaon vào năm 3300 TCN.
Các bằng chứng về sự hiện diện của con người sớm nhất tại khu vực Sudan có thể kể đến văn hóa Khormusan (khoảng 40.000-16.000 TCN), văn hóa Halfan (khoảng 20.500-17.000 TCN), văn hóa Sebilian (khoảng 13.000-10.000 TCN), và văn hóa Qadan (khoảng 15.000-5.000 TCN). Cuộc chiến Jebel Sahaba, được biết đến là cuộc chiến tranh sớm nhất trên thế giới, diễn ra vào khoảng năm 11.500 TCN. Văn hóa Nhóm A (khoảng 3800-3100 TCN) cũng là một giai đoạn quan trọng trước khi các vương quốc lớn hình thành.

3.2. Các vương quốc Nubia cổ đại

Vùng Nubia cổ đại chứng kiến sự phát triển của Văn hóa Kerma, một nền văn minh bản địa mạnh mẽ với các công trình kiến trúc gạch bùn đặc trưng. Sau đó, Ai Cập cổ đại đã mở rộng ảnh hưởng và thống trị Nubia trong nhiều thế kỷ, đặc biệt dưới thời Tân Vương quốc. Sự suy yếu của Ai Cập tạo điều kiện cho Vương quốc Kush trỗi dậy, với các trung tâm quyền lực tại Napata và sau đó là Meroë, nơi phát triển một nền văn hóa độc đáo và có lúc còn cai trị cả Ai Cập.

3.2.2. Sự thống trị của Ai Cập đối với Nubia

Mentuhotep II, người sáng lập Trung Vương quốc vào thế kỷ 21 TCN, được ghi nhận đã tiến hành các chiến dịch chống lại Kush vào năm thứ 29 và 31 của triều đại mình. Đây là tài liệu tham khảo sớm nhất của Ai Cập về Kush; vùng Nubia đã có những tên gọi khác trong Cổ Vương quốc. Dưới thời Thutmose I, Ai Cập đã thực hiện nhiều chiến dịch về phía nam.
Người Ai Cập cai trị Kush trong Tân Vương quốc bắt đầu khi Vua Ai Cập Thutmose I chiếm đóng Kush và phá hủy thủ đô Kerma của nó. Điều này cuối cùng dẫn đến việc họ sáp nhập Nubia vào khoảng năm 1504 TCN. Khoảng năm 1500 TCN, Nubia bị sáp nhập vào Tân Vương quốc Ai Cập, nhưng các cuộc nổi dậy vẫn tiếp diễn trong nhiều thế kỷ. Sau cuộc chinh phục, văn hóa Kerma ngày càng bị Ai Cập hóa, nhưng các cuộc nổi dậy vẫn tiếp diễn trong 220 năm cho đến khoảng năm 1300 TCN. Tuy nhiên, Nubia đã trở thành một tỉnh quan trọng của Tân Vương quốc về kinh tế, chính trị và tinh thần. Thực tế, các nghi lễ pharaon quan trọng đã được tổ chức tại Jebel Barkal gần Napata. Là một thuộc địa của Ai Cập từ thế kỷ 16 TCN, Nubia ("Kush") được cai trị bởi một Phó vương Ai Cập của Kush.
Sự kháng cự đối với sự cai trị của Ai Cập thời Vương triều thứ 18 bởi Kush láng giềng được chứng minh trong các ghi chép của Ahmose, con của Ebana, một chiến binh Ai Cập phục vụ dưới thời Nebpehtrya Ahmose (1539-1514 TCN), Djeserkara Amenhotep I (1514-1493 TCN), và Aakheperkara Thutmose I (1493-1481 TCN). Vào cuối Thời kỳ Chuyển tiếp thứ Hai (giữa thế kỷ 16 TCN), Ai Cập phải đối mặt với hai mối đe dọa hiện hữu - người Hyksos ở phía Bắc và người Kush ở phía Nam. Từ các bản khắc tự truyện trên tường lăng mộ của mình, người Ai Cập đã tiến hành các chiến dịch để đánh bại Kush và chinh phục Nubia dưới sự cai trị của Amenhotep I (1514-1493 TCN). Trong các ghi chép của Ahmose, người Kush được mô tả là những cung thủ, "Bây giờ, sau khi Bệ hạ đã giết chết người Bedoin của châu Á, ngài đã dong buồm ngược dòng đến Thượng Nubia để tiêu diệt các cung thủ Nubia." Các ghi chép trong lăng mộ còn chứa hai tài liệu tham khảo khác về các cung thủ Nubia của Kush. Đến năm 1200 TCN, sự can thiệp của Ai Cập vào vùng Dongola Reach không còn tồn tại.
Uy tín quốc tế của Ai Cập đã suy giảm đáng kể vào cuối Thời kỳ Chuyển tiếp thứ Ba. Các đồng minh lịch sử của nó, cư dân Canaan, đã rơi vào tay Đế quốc Assyria Trung cổ (1365-1020 TCN), và sau đó là Đế quốc Tân Assyria (935-605 TCN) đang trỗi dậy. Người Assyria, từ thế kỷ thứ 10 TCN trở đi, một lần nữa mở rộng từ phía bắc Lưỡng Hà, và chinh phục một đế chế rộng lớn, bao gồm toàn bộ Cận Đông, và phần lớn Anatolia, phía đông Địa Trung Hải, Kavkaz và Iran thời kỳ đồ sắt sơ kỳ.
Theo Josephus Flavius, Môise trong Kinh Thánh đã lãnh đạo quân đội Ai Cập trong một cuộc bao vây thành phố Meroe của người Kush. Để kết thúc cuộc bao vây, Công chúa Tharbis đã được gả cho Môise như một cô dâu (ngoại giao), và do đó quân đội Ai Cập đã rút lui về Ai Cập.

3.2.3. Vương quốc Kush

Vương quốc Kush là một quốc gia Nubia cổ đại tập trung tại nơi hợp lưu của Nin Xanh và Nin Trắng, và sông Atbarah và sông Nile. Nó được thành lập sau sự sụp đổ của Thời đại đồ đồng và sự tan rã của Tân Vương quốc Ai Cập; nó tập trung tại Napata trong giai đoạn đầu.
Sau khi Vua Kashta ("người Kushite") xâm lược Ai Cập vào thế kỷ thứ tám TCN, các vị vua Kushite cai trị với tư cách là các pharaon của Vương triều thứ Hai Mươi Lăm của Ai Cập trong gần một thế kỷ trước khi bị người Assyria đánh bại và đuổi ra ngoài. Ở đỉnh cao vinh quang, người Kushite đã chinh phục một đế chế trải dài từ vùng ngày nay được gọi là Nam Kordofan đến Sinai. Pharaon Piye đã cố gắng mở rộng đế chế vào Cận Đông nhưng bị vua Assyria Sargon II cản trở.
Từ năm 800 TCN đến 100 SCN, các kim tự tháp Nubia đã được xây dựng, trong đó có thể kể đến El-Kurru, Kashta, Piye, Tantamani, Shabaka, các kim tự tháp của Gebel Barkal, Kim tự tháp Meroe (Begarawiyah), kim tự tháp Sedeinga, và kim tự tháp Nuri.
Vương quốc Kush được nhắc đến trong Kinh Thánh là đã cứu người Israel khỏi cơn thịnh nộ của người Assyria, mặc dù bệnh tật trong số những người bao vây có thể là một trong những lý do khiến họ không chiếm được thành phố.
Cuộc chiến diễn ra giữa Pharaon Taharqa và vua Assyria Sennacherib là một sự kiện quyết định trong lịch sử phương Tây, với việc người Nubia bị đánh bại trong nỗ lực giành chỗ đứng ở Cận Đông bởi Assyria. Người kế vị của Sennacherib là Esarhaddon đã đi xa hơn và xâm lược chính Ai Cập để đảm bảo quyền kiểm soát của mình đối với Levant. Điều này đã thành công, vì ông đã trục xuất được Taharqa khỏi Hạ Ai Cập. Taharqa chạy trốn trở lại Thượng Ai Cập và Nubia, nơi ông qua đời hai năm sau đó. Hạ Ai Cập nằm dưới sự cai trị chư hầu của Assyria nhưng tỏ ra ngang ngược, nổi dậy chống lại người Assyria không thành công. Sau đó, vua Tantamani, người kế vị Taharqa, đã thực hiện một nỗ lực quyết định cuối cùng để giành lại Hạ Ai Cập từ tay Necho I, một chư hầu mới được Assyria phục hồi. Ông đã chiếm lại được Memphis, giết chết Necho trong quá trình này và bao vây các thành phố ở Đồng bằng sông Nile. Ashurbanipal, người kế vị Esarhaddon, đã cử một đội quân lớn đến Ai Cập để giành lại quyền kiểm soát. Ông đã đánh tan Tantamani gần Memphis và, truy đuổi ông, cướp phá Thebes. Mặc dù người Assyria ngay lập tức rời khỏi Thượng Ai Cập sau những sự kiện này, nhưng Thebes, bị suy yếu, đã hòa bình đầu hàng con trai của Necho là Psamtik I chưa đầy một thập kỷ sau đó. Điều này đã chấm dứt mọi hy vọng phục hưng Đế chế Nubia, vốn thay vào đó tiếp tục tồn tại dưới dạng một vương quốc nhỏ hơn tập trung tại Napata. Thành phố này bị người Ai Cập đột kích vào năm 590 TCN, và một thời gian ngắn sau đó, vào cuối thế kỷ thứ 3 TCN, người Kushite đã tái định cư tại Meroë.
Meroë trở thành trung tâm quyền lực mới của Kush, phát triển một nền văn hóa độc đáo với chữ viết Meroitic riêng (chưa được giải mã hoàn toàn), nghệ thuật đặc sắc và tôn giáo pha trộn yếu tố Ai Cập và bản địa. Kinh tế dựa vào nông nghiệp, luyện sắt, và thương mại xuyên Sahara, đặc biệt là buôn bán vàng, ngà voi và nô lệ. Vương quốc Kush duy trì sự độc lập trong nhiều thế kỷ cho đến khi suy yếu và sụp đổ vào khoảng thế kỷ thứ 4 SCN, có thể do sự trỗi dậy của Vương quốc Aksum.

3.3. Các vương quốc Cơ đốc giáo Nubia thời trung cổ

Sau sự sụp đổ của Vương quốc Kush, vùng Nubia chứng kiến sự hình thành của ba vương quốc Cơ đốc giáo: Nobatia ở phía bắc với thủ đô tại Pachoras (nay là Faras), Makuria ở trung tâm với thủ đô tại Tungul (Dongola Cổ), và Alodia ở phía nam với thủ đô tại Soba (gần Khartoum ngày nay). Vào đầu thế kỷ thứ năm, người Blemmyes đã thành lập một nhà nước tồn tại ngắn ngủi ở Thượng Ai Cập và Hạ Nubia, có lẽ tập trung quanh Talmis (Kalabsha), nhưng trước năm 450, họ đã bị người Nobatian đánh đuổi khỏi Thung lũng Nile. Người Nobatian cuối cùng đã thành lập một vương quốc của riêng mình, Nobatia.
Đến thế kỷ thứ sáu, cả ba vương quốc này đều đã cải sang Kitô giáo. Vào thế kỷ thứ bảy, có lẽ vào khoảng giữa năm 628 và 642, Nobatia đã được sáp nhập vào Makuria.
Từ năm 639 đến 641, người Ả Rập Hồi giáo của Nhà Rashidun đã chinh phục Ai Cập thuộc Đông La Mã. Vào năm 641 hoặc 642 và một lần nữa vào năm 652, họ xâm lược Nubia nhưng bị đẩy lùi, khiến người Nubia trở thành một trong số ít những người đã đánh bại người Ả Rập trong cuộc mở rộng của Hồi giáo. Sau đó, vua Makuria và người Ả Rập đã đồng ý một hiệp ước không xâm lược độc đáo, bao gồm cả việc trao đổi quà tặng hàng năm, qua đó công nhận nền độc lập của Makuria. Mặc dù người Ả Rập không chinh phục được Nubia, họ bắt đầu định cư ở phía đông sông Nile, nơi họ cuối cùng thành lập một số thị trấn cảng và kết hôn với người Beja địa phương.
Từ giữa thế kỷ thứ tám đến giữa thế kỷ thứ mười một, quyền lực chính trị và sự phát triển văn hóa của Kitô giáo Nubia đạt đến đỉnh cao. Năm 747, Makuria xâm lược Ai Cập, lúc đó thuộc về triều đại Umayyad đang suy tàn, và làm như vậy một lần nữa vào đầu những năm 960, khi họ tiến xa về phía bắc đến Akhmim. Makuria duy trì mối quan hệ triều đại chặt chẽ với Alodia, có lẽ dẫn đến sự thống nhất tạm thời của hai vương quốc thành một nhà nước. Văn hóa của người Nubia thời trung cổ được mô tả là "Phi-Byzantine", nhưng cũng ngày càng chịu ảnh hưởng của văn hóa Ả Rập. Tổ chức nhà nước cực kỳ tập trung, dựa trên bộ máy quan liêu Byzantine của thế kỷ thứ sáu và thứ bảy. Nghệ thuật phát triển mạnh mẽ dưới dạng tranh gốm và đặc biệt là tranh tường. Người Nubia đã phát triển một bảng chữ cái cho ngôn ngữ của họ, Old Nobiin, dựa trên Bảng chữ cái Copt, đồng thời cũng sử dụng tiếng Hy Lạp, tiếng Copt và tiếng Ả Rập. Phụ nữ có địa vị xã hội cao: họ được tiếp cận giáo dục, có thể sở hữu, mua bán đất đai và thường sử dụng tài sản của mình để cúng dường cho nhà thờ và tranh nhà thờ. Ngay cả việc kế vị hoàng gia cũng theo chế độ mẫu hệ, với con trai của em gái nhà vua là người thừa kế hợp pháp.
Từ cuối thế kỷ 11/12, thủ đô Dongola của Makuria bắt đầu suy tàn, và thủ đô của Alodia cũng suy tàn vào thế kỷ 12. Vào thế kỷ 14 và 15, các bộ lạc Bedouin đã tràn qua hầu hết Sudan, di cư đến Butana, Gezira, Kordofan và Darfur. Năm 1365, một cuộc nội chiến đã buộc triều đình Makuria phải chạy trốn đến Gebel Adda ở Hạ Nubia, trong khi Dongola bị phá hủy và bỏ lại cho người Ả Rập. Sau đó, Makuria chỉ tiếp tục tồn tại như một vương quốc nhỏ. Sau triều đại thịnh vượng của vua Joel (khoảng 1463-1484), Makuria sụp đổ. Các khu vực ven biển từ nam Sudan đến thành phố cảng Suakin đã được Sultan quốc Adal kế tục vào thế kỷ 15. Về phía nam, vương quốc Alodia rơi vào tay người Ả Rập, do thủ lĩnh bộ lạc Abdallah Jamma chỉ huy, hoặc người Funj, một dân tộc châu Phi có nguồn gốc từ phía nam. Thời điểm sụp đổ dao động từ thế kỷ thứ 9 sau Hijra (1396-1494), cuối thế kỷ 15, năm 1504 đến năm 1509. Một nhà nước tàn dư của Alodia có thể đã tồn tại dưới dạng vương quốc Fazughli, kéo dài đến năm 1685.

3.4. Hồi giáo hóa và thời kỳ các Sultan quốc

Quá trình Hồi giáo hóa ở Sudan diễn ra từ từ, chủ yếu thông qua các thương nhân và nhà truyền giáo Hồi giáo Sufi. Năm 1504, người Funj được ghi nhận đã thành lập Vương quốc Sennar, trong đó lãnh thổ của Abdallah Jamma được sáp nhập. Đến năm 1523, khi nhà du hành người Do Thái David Reubeni đến thăm Sudan, nhà nước Funj đã mở rộng về phía bắc đến Dongola. Trong khi đó, Hồi giáo bắt đầu được các nhà truyền giáo Sufi định cư ở đó vào thế kỷ 15 và 16 rao giảng trên sông Nile và theo chuyến thăm của David Reubeni, vua Amara Dunqas, trước đây là một người Pagan hoặc Kitô hữu trên danh nghĩa, được ghi nhận là người Hồi giáo. Tuy nhiên, người Funj vẫn giữ các phong tục phi Hồi giáo như chế độ vua thần thánh hoặc việc uống rượu cho đến thế kỷ 18. Hồi giáo dân gian Sudan đã bảo tồn nhiều nghi lễ bắt nguồn từ truyền thống Kitô giáo cho đến tận gần đây.
Chẳng bao lâu, người Funj xung đột với người Ottoman, những người đã chiếm đóng Suakin vào khoảng năm 1526 và cuối cùng tiến về phía nam dọc theo sông Nile, đến khu vực thác Nile thứ ba vào năm 1583/1584. Nỗ lực tiếp theo của Ottoman nhằm chiếm Dongola đã bị người Funj đẩy lùi vào năm 1585. Sau đó, Hannik, nằm ngay phía nam thác Nile thứ ba, sẽ đánh dấu biên giới giữa hai nhà nước. Hậu quả của cuộc xâm lược Ottoman là nỗ lực tiếm quyền của Ajib, một vị vua nhỏ của miền bắc Nubia. Mặc dù người Funj cuối cùng đã giết ông vào năm 1611/1612, những người kế vị của ông, người Abdallab, đã được trao quyền cai quản mọi thứ ở phía bắc nơi hợp lưu của sông Nile Xanh và Trắng với quyền tự trị đáng kể.
Trong thế kỷ 17, nhà nước Funj đạt đến phạm vi rộng lớn nhất, nhưng sang thế kỷ sau, nó bắt đầu suy tàn. Một cuộc đảo chính vào năm 1718 đã mang lại sự thay đổi triều đại, trong khi một cuộc đảo chính khác vào năm 1761-1762 dẫn đến Nhiếp chính Hamaj, nơi người Hamaj (một dân tộc từ vùng biên giới Ethiopia) cai trị trên thực tế trong khi các sultan Funj chỉ là những con rối của họ. Ngay sau đó, sultan quốc bắt đầu tan rã; đến đầu thế kỷ 19, nó về cơ bản chỉ giới hạn ở vùng Gezira.
Cuộc đảo chính năm 1718 đã khởi đầu một chính sách theo đuổi Hồi giáo chính thống hơn, điều này lại thúc đẩy quá trình Ả Rập hóa nhà nước. Để hợp pháp hóa sự cai trị của họ đối với các thần dân Ả Rập, người Funj bắt đầu tuyên truyền nguồn gốc từ nhà Umayyad. Ở phía bắc nơi hợp lưu của sông Nile Xanh và Trắng, cho đến tận Al Dabbah ở hạ lưu, người Nubia đã chấp nhận bản sắc bộ lạc của người Jaalin Ả Rập. Cho đến thế kỷ 19, tiếng Ả Rập đã thành công trở thành ngôn ngữ thống trị ở trung tâm ven sông Sudan và hầu hết Kordofan.
Ở phía tây sông Nile, tại Darfur, thời kỳ Hồi giáo đầu tiên chứng kiến sự trỗi dậy của vương quốc Tunjur, thay thế vương quốc Daju cũ vào thế kỷ 15 và mở rộng về phía tây đến Wadai. Người Tunjur có lẽ là người Berber bị Ả Rập hóa và, ít nhất là tầng lớp cai trị của họ, là người Hồi giáo. Vào thế kỷ 17, người Tunjur bị người Fur của sultan quốc Keira lật đổ. Nhà nước Keira, trên danh nghĩa là Hồi giáo kể từ triều đại của Sulayman Solong (trị vì khoảng 1660-1680), ban đầu là một vương quốc nhỏ ở phía bắc Jebel Marra, nhưng đã mở rộng về phía tây và bắc vào đầu thế kỷ 18 và về phía đông dưới sự cai trị của Muhammad Tayrab (trị vì 1751-1786), đạt đến đỉnh cao với cuộc chinh phục Kordofan vào năm 1785. Thời kỳ đỉnh cao của đế chế này, lúc đó có diện tích gần bằng Nigeria ngày nay, sẽ kéo dài đến năm 1821.

3.5. Sự thống trị của Ottoman-Ai Cập và Phong trào Mahdi

Vào đầu thế kỷ 19, Sudan bị Ai Cập dưới sự cai trị của Muhammad Ali (thuộc Đế quốc Ottoman) chinh phục, mở đầu thời kỳ Turkiyya. Sự cai trị này dẫn đến bất mãn và cuối cùng là Phong trào Mahdi do Muhammad Ahmad lãnh đạo, thành lập một nhà nước Hồi giáo độc lập. Nhà nước Mahdist này tồn tại cho đến khi bị lực lượng Anh-Ai Cập đánh bại vào cuối thế kỷ 19.

3.5.1. Thời kỳ Turkiyya

Năm 1821, người cai trị Ai Cập của Ottoman, Muhammad Ali của Ai Cập, đã xâm chiếm và chinh phục miền bắc Sudan. Mặc dù về mặt kỹ thuật là Vali của Ai Cập dưới thời Đế quốc Ottoman, Muhammad Ali tự phong mình là Khedive của một Ai Cập gần như độc lập. Với mục tiêu sáp nhập Sudan vào lãnh thổ của mình, ông đã cử con trai thứ ba của mình là Ismail (không nên nhầm lẫn với Isma'il Pasha được đề cập sau này) đi chinh phục đất nước, và sau đó hợp nhất nó vào Ai Cập. Ngoại trừ người Shaiqiya và sultan quốc Darfur ở Kordofan, ông không gặp phải sự kháng cự nào. Chính sách chinh phục của Ai Cập được mở rộng và tăng cường bởi con trai của Ibrahim Pasha là Ismaʻil, dưới triều đại của ông, phần lớn lãnh thổ còn lại của Sudan ngày nay đã bị chinh phục.
Chính quyền Ai Cập đã thực hiện những cải tiến đáng kể cho cơ sở hạ tầng của Sudan (chủ yếu ở miền bắc), đặc biệt là về thủy lợi và sản xuất bông. Năm 1879, các Cường quốc đã buộc Ismail phải thoái vị và đưa con trai ông là Tewfik Pasha lên thay. Sự tham nhũng và quản lý yếu kém của Tewfik đã dẫn đến cuộc nổi dậy 'Urabi, đe dọa sự tồn vong của Khedive. Tewfik đã kêu gọi sự giúp đỡ của người Anh, những người sau đó đã chiếm đóng Ai Cập vào năm 1882. Sudan bị bỏ lại trong tay chính phủ Khedivial, cùng với sự quản lý yếu kém và tham nhũng của các quan chức.
Trong thời kỳ Khedivial, sự bất mãn lan rộng do các loại thuế khắc nghiệt áp đặt lên hầu hết các hoạt động. Thuế đối với giếng tưới và đất nông nghiệp cao đến mức hầu hết nông dân phải bỏ ruộng và gia súc. Trong những năm 1870, các sáng kiến của châu Âu chống lại buôn bán nô lệ đã tác động tiêu cực đến nền kinh tế miền bắc Sudan, thúc đẩy sự trỗi dậy của các lực lượng Mahdist.

3.5.2. Nhà nước Mahdist

Sự bất mãn với ách thống trị của Ai Cập-Ottoman và các chính sách hà khắc đã dẫn đến Phong trào Mahdi do Muhammad Ahmad lãnh đạo, người tự xưng là Mahdi (Đấng Được Hướng Dẫn). Ông kêu gọi một cuộc thánh chiến (jihad) chống lại những kẻ cai trị ngoại bang và thiết lập một nhà nước Hồi giáo. Từ khi tuyên bố Mahdiyya vào tháng 6 năm 1881 cho đến khi Khartoum thất thủ vào tháng 1 năm 1885, Muhammad Ahmad đã lãnh đạo một chiến dịch quân sự thành công chống lại chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ-Ai Cập của Sudan, được gọi là Turkiyah. Muhammad Ahmad qua đời vào ngày 22 tháng 6 năm 1885, chỉ sáu tháng sau cuộc chinh phục Khartoum. Sau một cuộc đấu tranh quyền lực giữa các phó tướng của mình, Abdallahi ibn Muhammad, với sự giúp đỡ chủ yếu của người Baggara ở miền tây Sudan, đã vượt qua sự phản đối của những người khác và nổi lên như một nhà lãnh đạo không thể tranh cãi của Mahdiyah. Sau khi củng cố quyền lực của mình, Abdallahi ibn Muhammad lấy tước hiệu Khalifa (người kế vị) của Mahdi, thành lập một chính quyền và bổ nhiệm Ansar (thường là người Baggara) làm emir cai quản từng tỉnh trong số nhiều tỉnh.
Nhà nước Mahdist áp dụng luật Sharia một cách nghiêm ngặt. Quan hệ khu vực vẫn căng thẳng trong phần lớn thời kỳ Mahdiyah, chủ yếu là do các phương pháp tàn bạo của Khalifa để mở rộng quyền cai trị của mình ra khắp đất nước. Năm 1887, một đội quân Ansar 60.000 người đã xâm lược Ethiopia, tiến sâu đến Gondar. Vào tháng 3 năm 1889, vua Yohannes IV của Ethiopia đã hành quân đến Metemma; tuy nhiên, sau khi Yohannes tử trận, lực lượng Ethiopia đã rút lui. Abd ar-Rahman an-Nujumi, tướng của Khalifa, đã cố gắng xâm lược Ai Cập vào năm 1889, nhưng quân đội Ai Cập do Anh lãnh đạo đã đánh bại Ansar tại Tushkah. Thất bại của cuộc xâm lược Ai Cập đã phá vỡ sự bất khả chiến bại của Ansar. Người Bỉ đã ngăn cản quân của Mahdi chinh phục Equatoria, và vào năm 1893, người Ý đã đẩy lùi một cuộc tấn công của Ansar tại Agordat (thuộc Eritrea) và buộc Ansar phải rút khỏi Ethiopia.
Vào những năm 1890, người Anh tìm cách tái lập quyền kiểm soát của họ đối với Sudan, một lần nữa chính thức nhân danh Khedive Ai Cập, nhưng trên thực tế coi đất nước này như một thuộc địa của Anh. Đến đầu những năm 1890, các yêu sách của Anh, Pháp và Bỉ đã hội tụ tại đầu nguồn Nile. Anh lo sợ rằng các cường quốc khác sẽ lợi dụng sự bất ổn của Sudan để giành lấy lãnh thổ trước đây đã được sáp nhập vào Ai Cập. Ngoài những cân nhắc chính trị này, Anh muốn thiết lập quyền kiểm soát đối với sông Nile để bảo vệ một đập thủy lợi dự kiến tại Aswan. Herbert Kitchener đã lãnh đạo các chiến dịch quân sự chống lại Mahdist Sudan từ năm 1896 đến 1898. Các chiến dịch của Kitchener đã lên đến đỉnh điểm với một chiến thắng quyết định trong Trận Omdurman vào ngày 2 tháng 9 năm 1898. Một năm sau, Trận Umm Diwaykarat vào ngày 25 tháng 11 năm 1899 dẫn đến cái chết của Abdallahi ibn Muhammad, sau đó kết thúc Chiến tranh Mahdist.

3.6. Thời kỳ đồng trị Anh-Ai Cập

Năm 1899, Anh và Ai Cập đạt được một thỏa thuận theo đó Sudan được điều hành bởi một toàn quyền do Ai Cập bổ nhiệm với sự đồng ý của Anh. Trên thực tế, Sudan được quản lý hiệu quả như một thuộc địa Vương thất. Người Anh muốn đảo ngược quá trình, bắt đầu dưới thời Muhammad Ali Pasha, thống nhất Thung lũng Nile dưới sự lãnh đạo của Ai Cập và tìm cách cản trở mọi nỗ lực nhằm thống nhất hơn nữa hai nước.
Dưới sự phân định, biên giới của Sudan với Abyssinia bị tranh chấp bởi các bộ lạc cướp bóc buôn bán nô lệ, vi phạm ranh giới pháp luật. Năm 1905, tù trưởng địa phương Sultan Yambio, miễn cưỡng đến cùng, đã từ bỏ cuộc đấu tranh với các lực lượng Anh đã chiếm đóng vùng Kordofan, cuối cùng chấm dứt tình trạng vô luật pháp. Các sắc lệnh do Anh ban hành đã thiết lập một hệ thống thuế. Điều này theo tiền lệ do Khalifa đặt ra. Các loại thuế chính đã được công nhận. Các loại thuế này đánh vào đất đai, đàn gia súc và cây chà là. Việc Anh tiếp tục quản lý Sudan đã thúc đẩy một phản ứng dân tộc chủ nghĩa ngày càng gay gắt, với các nhà lãnh đạo dân tộc chủ nghĩa Ai Cập quyết tâm buộc Anh phải công nhận một liên minh độc lập duy nhất của Ai Cập và Sudan. Với sự kết thúc chính thức của sự cai trị của Ottoman vào năm 1914, Ngài Reginald Wingate đã được cử đến vào tháng 12 năm đó để chiếm đóng Sudan với tư cách là Thống đốc Quân sự mới. Hussein Kamel được tuyên bố là Sultan của Ai Cập và Sudan, cũng như em trai và người kế vị của ông, Fuad I. Họ tiếp tục khẳng định một nhà nước Ai Cập-Sudan duy nhất ngay cả khi Sultan quốc Ai Cập được đổi tên thành Vương quốc Ai Cập và Sudan, nhưng chính Saad Zaghloul là người tiếp tục thất bại trong tham vọng cho đến khi qua đời vào năm 1927.

Từ năm 1924 cho đến khi độc lập vào năm 1956, người Anh có chính sách điều hành Sudan như hai lãnh thổ về cơ bản là riêng biệt; miền bắc và miền nam. Vụ ám sát một Toàn quyền Sudan thuộc Anh-Ai Cập tại Cairo là yếu tố gây ra; nó mang lại những yêu cầu của chính phủ Wafd mới được bầu từ các lực lượng thuộc địa. Một cơ sở thường trực gồm hai tiểu đoàn ở Khartoum được đổi tên thành Lực lượng Phòng vệ Sudan hoạt động dưới quyền chính phủ, thay thế cho đơn vị đồn trú cũ của quân đội Ai Cập, sau đó đã tham gia chiến đấu trong Sự kiện Walwal. Đa số nghị viện Wafdist đã bác bỏ kế hoạch hòa giải của Sarwat Pasha với Austen Chamberlain tại London; tuy nhiên Cairo vẫn cần tiền. Doanh thu của Chính phủ Sudan đã đạt đỉnh điểm vào năm 1928 là 6,6 triệu bảng Anh, sau đó là sự gián đoạn của Wafdist, và các cuộc xâm nhập biên giới của Ý từ Somaliland, London đã quyết định giảm chi tiêu trong thời kỳ Đại suy thoái. Xuất khẩu bông và gôm bị thu hẹp bởi sự cần thiết phải nhập khẩu hầu hết mọi thứ từ Anh dẫn đến thâm hụt cán cân thanh toán tại Khartoum.

Vào tháng 7 năm 1936, nhà lãnh đạo Hiến pháp Tự do, Muhammed Mahmoud đã được thuyết phục đưa các đại biểu Wafd đến London để ký Hiệp ước Anh-Ai Cập, "sự khởi đầu của một giai đoạn mới trong quan hệ Anh-Ai Cập", Anthony Eden viết. Quân đội Anh được phép trở lại Sudan để bảo vệ Khu vực Kênh đào. Họ có thể tìm thấy các cơ sở huấn luyện, và RAF được tự do bay qua lãnh thổ Ai Cập. Tuy nhiên, nó không giải quyết được vấn đề của Sudan: giới trí thức Sudan kích động trở lại chế độ cai trị đô thị, âm mưu với các điệp viên của Đức.
Nhà lãnh đạo phát xít Ý Benito Mussolini đã nói rõ rằng ông không thể xâm lược Abyssinia nếu không chinh phục Ai Cập và Sudan trước; họ có ý định thống nhất Libya thuộc Ý với Đông Phi thuộc Ý. Bộ Tổng tham mưu Đế quốc Anh đã chuẩn bị cho việc phòng thủ quân sự của khu vực, vốn rất mỏng manh. Đại sứ Anh đã chặn các nỗ lực của Ý nhằm đảm bảo một Hiệp ước không xâm lược với Ai Cập-Sudan. Nhưng Mahmoud là một người ủng hộ Đại Mufti của Jerusalem; khu vực này bị kẹt giữa những nỗ lực của Đế quốc nhằm cứu người Do Thái, và những lời kêu gọi ôn hòa của người Ả Rập nhằm ngăn chặn di cư.
Chính phủ Sudan đã trực tiếp tham gia quân sự vào Chiến dịch Đông Phi. Được thành lập vào năm 1925, Lực lượng Phòng vệ Sudan đã đóng một vai trò tích cực trong việc đối phó với các cuộc xâm nhập vào đầu Thế chiến II. Quân đội Ý đã chiếm đóng Kassala và các khu vực biên giới khác từ Somaliland thuộc Ý trong năm 1940. Năm 1942, SDF cũng đóng một vai trò trong cuộc xâm lược thuộc địa của Ý bởi các lực lượng Anh và Khối thịnh vượng chung. Toàn quyền Anh cuối cùng là Robert George Howe.
Cuộc cách mạng Ai Cập năm 1952 cuối cùng đã báo hiệu sự khởi đầu của cuộc hành trình hướng tới nền độc lập của Sudan. Sau khi xóa bỏ chế độ quân chủ vào năm 1953, các nhà lãnh đạo mới của Ai Cập, Mohammed Naguib, người có mẹ là người Sudan, và sau đó là Gamal Abdel Nasser, tin rằng cách duy nhất để chấm dứt sự thống trị của Anh ở Sudan là Ai Cập chính thức từ bỏ các yêu sách chủ quyền của mình. Ngoài ra, Nasser biết rằng sẽ rất khó khăn cho Ai Cập để cai trị một Sudan nghèo khó sau khi độc lập. Mặt khác, người Anh tiếp tục hỗ trợ chính trị và tài chính cho người kế vị Mahdist, Abd al-Rahman al-Mahdi, người được cho là sẽ chống lại áp lực của Ai Cập đòi độc lập cho Sudan. Abd al-Rahman có khả năng làm điều này, nhưng chế độ của ông bị cản trở bởi sự kém cỏi về chính trị, điều này đã gây ra sự mất mát lớn về sự ủng hộ ở miền bắc và trung Sudan. Cả Ai Cập và Anh đều cảm thấy một sự bất ổn lớn đang hình thành, và do đó đã chọn cho phép cả hai khu vực Sudan, bắc và nam, được bỏ phiếu tự do về việc họ muốn độc lập hay Anh rút quân.

3.7. Sau khi độc lập

Sau khi giành độc lập vào năm 1956, Sudan trải qua nhiều biến động chính trị, bao gồm Nội chiến Sudan lần thứ nhất (1955-1972) và lần thứ hai (1983-2005), chủ yếu giữa miền Bắc Hồi giáo và miền Nam Phi-Kitô giáo/tín ngưỡng bản địa. Các chế độ quân sự và dân sự thay phiên nhau nắm quyền, trong đó có chế độ Jaafar Nimeiry (1969-1985) và chế độ Omar al-Bashir (1989-2019), thời kỳ Bashir chứng kiến xung đột Darfur đẫm máu. Năm 2011, Nam Sudan đã ly khai sau một cuộc trưng cầu dân ý. Cuộc cách mạng năm 2019 lật đổ Bashir, mở ra một giai đoạn chuyển tiếp dân chủ mong manh, nhưng lại bị gián đoạn bởi cuộc đảo chính quân sự năm 2021. Từ tháng 4 năm 2023, Sudan lại rơi vào một cuộc nội chiến mới giữa các phe phái quân sự.

Một quá trình bỏ phiếu đã được thực hiện dẫn đến việc thành lập một quốc hội dân chủ và Ismail al-Azhari được bầu làm thủ tướng đầu tiên và lãnh đạo chính phủ Sudan hiện đại đầu tiên. Vào ngày 1 tháng 1 năm 1956, trong một buổi lễ đặc biệt được tổ chức tại Dinh Nhân dân, cờ Ai Cập và Anh đã được hạ xuống và lá cờ Sudan mới, bao gồm các sọc xanh lá cây, xanh dương và vàng, đã được thủ tướng Ismail al-Azhari kéo lên thay thế.
Sự bất mãn lên đến đỉnh điểm trong một cuộc đảo chính vào ngày 25 tháng 5 năm 1969. Nhà lãnh đạo cuộc đảo chính, Đại tá Gaafar Nimeiry, trở thành thủ tướng, và chế độ mới đã bãi bỏ quốc hội và đặt ngoài vòng pháp luật tất cả các đảng phái chính trị. Tranh chấp giữa các phần tử Mác-xít và phi Mác-xít trong liên minh quân sự cầm quyền đã dẫn đến một cuộc đảo chính thành công trong thời gian ngắn vào tháng 7 năm 1971, do Đảng Cộng sản Sudan lãnh đạo. Vài ngày sau, các phần tử quân sự chống cộng đã phục hồi quyền lực cho Nimeiry.
Năm 1972, Hiệp định Addis Ababa đã dẫn đến việc chấm dứt cuộc nội chiến bắc-nam và một mức độ tự trị nhất định. Điều này đã dẫn đến mười năm gián đoạn trong cuộc nội chiến nhưng chấm dứt đầu tư của Mỹ vào dự án Kênh Jonglei. Điều này được coi là hoàn toàn cần thiết để tưới tiêu cho vùng Thượng Nile và để ngăn chặn một thảm họa môi trường và nạn đói trên diện rộng trong các bộ lạc địa phương, đặc biệt là người Dinka. Trong cuộc nội chiến sau đó, quê hương của họ đã bị đột kích, cướp bóc, đốt phá. Nhiều người trong bộ lạc đã bị sát hại trong một cuộc nội chiến đẫm máu kéo dài hơn 20 năm.
Cho đến đầu những năm 1970, sản lượng nông nghiệp của Sudan chủ yếu dành cho tiêu dùng nội địa. Năm 1972, chính phủ Sudan trở nên thân phương Tây hơn và lập kế hoạch xuất khẩu lương thực và cây trồng thương mại. Tuy nhiên, giá cả hàng hóa giảm trong suốt những năm 1970 gây ra các vấn đề kinh tế cho Sudan. Đồng thời, chi phí trả nợ, từ số tiền chi cho việc cơ giới hóa nông nghiệp, tăng lên. Năm 1978, IMF đã đàm phán một Chương trình Điều chỉnh Cơ cấu với chính phủ. Điều này càng thúc đẩy lĩnh vực nông nghiệp xuất khẩu cơ giới hóa. Điều này gây ra nhiều khó khăn cho những người chăn nuôi gia súc ở Sudan. Năm 1976, phe Ansar đã tiến hành một cuộc đảo chính đẫm máu nhưng không thành công. Nhưng vào tháng 7 năm 1977, Tổng thống Nimeiry đã gặp thủ lĩnh Ansar Sadiq al-Mahdi, mở đường cho một sự hòa giải có thể xảy ra. Hàng trăm tù nhân chính trị đã được thả, và vào tháng 8, một lệnh ân xá chung đã được công bố cho tất cả những người đối lập.
Sau khi Sudan độc lập, chế độ Gaafar Nimeiry bắt đầu cai trị theo chủ nghĩa Hồi giáo. Điều này làm trầm trọng thêm sự chia rẽ giữa miền Bắc Hồi giáo, nơi đặt trụ sở chính phủ, và những người theo Thuyết vật linh và Kitô hữu ở miền Nam. Sự khác biệt về ngôn ngữ, tôn giáo và quyền lực chính trị đã bùng nổ thành một cuộc nội chiến giữa các lực lượng chính phủ, chịu ảnh hưởng của Mặt trận Hồi giáo Quốc gia (NIF), và quân nổi dậy miền Nam, mà phe phái có ảnh hưởng nhất là Quân Giải phóng Nhân dân Sudan (SPLA), cuối cùng dẫn đến cuộc trưng cầu dân ý về độc lập của Nam Sudan vào năm 2011.

3.7.4. Chế độ Omar al-Bashir và xung đột Darfur

Omar al-Bashir lên nắm quyền sau một cuộc đảo chính quân sự không đổ máu vào ngày 30 tháng 6 năm 1989. Chính phủ quân sự mới đã đình chỉ các đảng phái chính trị và áp dụng bộ luật Hồi giáo trên toàn quốc. Sau đó, al-Bashir đã tiến hành các cuộc thanh trừng và hành quyết trong các cấp bậc cao của quân đội, cấm các hiệp hội, đảng phái chính trị và báo chí độc lập, đồng thời bỏ tù các nhân vật chính trị và nhà báo hàng đầu. Ngày 16 tháng 10 năm 1993, al-Bashir tự bổ nhiệm mình làm "Tổng thống" và giải tán Hội đồng Chỉ huy Cách mạng. Quyền hành pháp và lập pháp của hội đồng đã được al-Bashir nắm giữ.
Trong cuộc tổng tuyển cử năm 1996, ông là ứng cử viên duy nhất theo luật được tranh cử. Sudan trở thành một nhà nước độc đảng dưới sự cai trị của Đảng Quốc đại Quốc gia (NCP). Trong những năm 1990, Hassan al-Turabi, khi đó là Chủ tịch Quốc hội, đã tiếp cận các nhóm Hồi giáo cực đoan và mời Osama bin Laden đến đất nước. Hoa Kỳ sau đó đã liệt Sudan vào danh sách quốc gia tài trợ khủng bố. Sau vụ đánh bom các đại sứ quán Hoa Kỳ ở Kenya và Tanzania của Al Qaeda, Hoa Kỳ đã phát động Chiến dịch Vô hạn Tiếp cận và nhắm mục tiêu vào nhà máy dược phẩm Al-Shifa, mà chính phủ Hoa Kỳ đã lầm tưởng là đang sản xuất vũ khí hóa học cho nhóm khủng bố. Ảnh hưởng của Al-Turabi bắt đầu suy yếu, và những người khác ủng hộ một sự lãnh đạo thực dụng hơn đã cố gắng thay đổi sự cô lập quốc tế của Sudan. Đất nước đã làm việc để xoa dịu các nhà phê bình bằng cách trục xuất các thành viên của Thánh chiến Hồi giáo Ai Cập và khuyến khích bin Laden rời đi.
Trước cuộc bầu cử tổng thống năm 2000, al-Turabi đã giới thiệu một dự luật nhằm giảm bớt quyền lực của Tổng thống, khiến al-Bashir ra lệnh giải tán quốc hội và tuyên bố tình trạng khẩn cấp. Khi al-Turabi kêu gọi tẩy chay chiến dịch tái tranh cử của Tổng thống bằng cách ký thỏa thuận với Quân Giải phóng Nhân dân Sudan, al-Bashir nghi ngờ họ đang âm mưu lật đổ chính phủ. Hassan al-Turabi bị bỏ tù vào cuối năm đó.
Tháng 2 năm 2003, các nhóm Phong trào/Quân Giải phóng Sudan (SLM/A) và Phong trào Công lý và Bình đẳng (JEM) ở Darfur đã cầm vũ khí, cáo buộc chính phủ Sudan đàn áp người Sudan không phải gốc Ả Rập để ủng hộ người Ả Rập Sudan, gây ra Chiến tranh ở Darfur. Xung đột này sau đó đã được mô tả là một cuộc diệt chủng, và Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) ở The Hague đã ban hành hai lệnh bắt giữ đối với al-Bashir. Các lực lượng dân quân du mục nói tiếng Ả Rập được gọi là Janjaweed bị cáo buộc nhiều hành vi tàn bạo.
Thời kỳ cầm quyền kéo dài của Omar al-Bashir (1989-2019) được đánh dấu bằng các cuộc đàn áp dân chủ, vi phạm nhân quyền nghiêm trọng và các cuộc xung đột vũ trang, đặc biệt là ở vùng Darfur. Xung đột Darfur, bắt đầu từ năm 2003, là cuộc đối đầu giữa chính phủ Sudan và các nhóm dân quân Ả Rập (được gọi là Janjaweed, do chính phủ hậu thuẫn) với các nhóm nổi dậy không phải người Ả Rập. Nguyên nhân của xung đột phức tạp, bao gồm tranh chấp đất đai, tài nguyên, căng thẳng sắc tộc và sự bất mãn với chính quyền trung ương.
Cuộc xung đột đã dẫn đến một cuộc khủng hoảng nhân đạo quy mô lớn, với hàng trăm ngàn người chết và hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa. Các cáo buộc về tội ác chiến tranh, tội ác chống lại loài người và diệt chủng đã được đưa ra chống lại chính phủ Sudan và các lực lượng Janjaweed. Năm 2009 và 2010, Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) đã ban hành lệnh bắt giữ đối với Tổng thống Omar al-Bashir với các cáo buộc này, khiến ông trở thành nguyên thủ quốc gia đương nhiệm đầu tiên bị ICC truy tố.
Chế độ al-Bashir cũng phải đối mặt với các lệnh trừng phạt quốc tế do các cáo buộc tài trợ khủng bố và vi phạm nhân quyền. Tình hình kinh tế khó khăn, lạm phát cao và sự bất mãn của người dân đã dẫn đến các cuộc biểu tình lan rộng vào cuối năm 2018 và đầu năm 2019.

3.7.5. Nam Sudan ly khai độc lập

Ngày 9 tháng 1 năm 2005, chính phủ đã ký Hiệp định Hòa bình Toàn diện Nairobi với Phong trào Giải phóng Nhân dân Sudan (SPLM) với mục tiêu chấm dứt Nội chiến Sudan lần thứ hai. Phái bộ Liên Hợp Quốc tại Sudan (UNMIS) được thành lập theo Nghị quyết 1590 của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc để hỗ trợ việc thực hiện hiệp định. Hiệp định hòa bình là điều kiện tiên quyết cho cuộc trưng cầu dân ý năm 2011: kết quả là một cuộc bỏ phiếu nhất trí ủng hộ việc ly khai của Nam Sudan; khu vực Abyei sẽ tổ chức cuộc trưng cầu dân ý riêng vào một ngày trong tương lai.
Quá trình trưng cầu dân ý về độc lập của Nam Sudan diễn ra từ ngày 9 đến 15 tháng 1 năm 2011, theo quy định của Hiệp định Hòa bình Toàn diện (CPA) năm 2005. Kết quả chính thức được công bố vào tháng 2 năm 2011 cho thấy 98,83% cử tri ủng hộ độc lập. Ngày 9 tháng 7 năm 2011, Nam Sudan chính thức tuyên bố độc lập, trở thành quốc gia mới nhất trên thế giới.
Tuy nhiên, sự ly khai của Nam Sudan đã để lại nhiều vấn đề chưa được giải quyết giữa hai nước, bao gồm:

• Phân chia nguồn thu từ dầu mỏ:** Phần lớn trữ lượng dầu mỏ nằm ở Nam Sudan, nhưng các đường ống dẫn dầu và nhà máy lọc dầu lại nằm ở Sudan. Việc thỏa thuận về phí vận chuyển và phân chia lợi nhuận đã gây ra nhiều căng thẳng.
• Biên giới:** Việc phân định biên giới chính xác giữa hai nước, đặc biệt là ở các khu vực giàu dầu mỏ như Heglig và các khu vực tranh chấp khác, vẫn chưa hoàn tất.
• Khu vực Abyei:** Tình trạng của khu vực Abyei, một vùng đất giàu dầu mỏ có ý nghĩa lịch sử và văn hóa đối với cả hai bên, vẫn chưa được quyết định thông qua một cuộc trưng cầu dân ý riêng như đã thỏa thuận trong CPA. Sudan hiện vẫn kiểm soát khu vực này.
• Các vấn đề khác:** Bao gồm quyền công dân của người dân ở mỗi nước, các khoản nợ quốc gia và việc sử dụng nguồn nước sông Nile.

Quan hệ giữa Sudan và Nam Sudan sau khi chia tách nhìn chung vẫn căng thẳng, với các cuộc xung đột biên giới lẻ tẻ và những bất đồng ngoại giao. Cuộc Khủng hoảng Heglig năm 2012 là một ví dụ điển hình khi quân đội Nam Sudan chiếm giữ mỏ dầu Heglig, dẫn đến xung đột vũ trang ngắn ngày.

3.7.6. Cách mạng 2019 và chính phủ chuyển tiếp

Vào ngày 19 tháng 12 năm 2018, các cuộc biểu tình lớn đã bắt đầu sau quyết định của chính phủ tăng gấp ba giá hàng hóa vào thời điểm đất nước đang bị thiếu hụt ngoại tệ nghiêm trọng và lạm phát 70%. Ngoài ra, Tổng thống al-Bashir, người đã nắm quyền hơn 30 năm, từ chối từ chức, dẫn đến sự hội tụ của các nhóm đối lập để thành lập một liên minh thống nhất. Chính phủ đã trả đũa bằng cách bắt giữ hơn 800 nhân vật đối lập và người biểu tình, dẫn đến cái chết của khoảng 40 người theo Tổ chức Theo dõi Nhân quyền, mặc dù con số này cao hơn nhiều theo các báo cáo của địa phương và dân sự. Các cuộc biểu tình tiếp tục sau khi chính phủ của ông bị lật đổ vào ngày 11 tháng 4 năm 2019 sau một cuộc biểu tình ngồi lớn trước trụ sở chính của Lực lượng Vũ trang Sudan, sau đó các tham mưu trưởng đã quyết định can thiệp và họ ra lệnh bắt giữ Tổng thống al-Bashir và tuyên bố tình trạng khẩn cấp ba tháng.
Hơn 100 người đã thiệt mạng vào ngày 3 tháng 6 sau khi lực lượng an ninh giải tán cuộc biểu tình ngồi bằng hơi cay và đạn thật trong sự kiện được gọi là Thảm sát Khartoum, dẫn đến việc Sudan bị đình chỉ tư cách thành viên tại Liên minh châu Phi. Giới trẻ Sudan được cho là động lực thúc đẩy các cuộc biểu tình.
Các cuộc biểu tình kết thúc khi Lực lượng Tự do và Thay đổi (một liên minh các nhóm tổ chức biểu tình) và Hội đồng Quân sự Chuyển tiếp (chính phủ quân sự cầm quyền) ký kết Thỏa thuận Chính trị tháng 7 năm 2019 và Dự thảo Tuyên ngôn Hiến pháp tháng 8 năm 2019.
Các thể chế và thủ tục chuyển tiếp bao gồm việc thành lập Hội đồng Chủ quyền quân sự-dân sự chung làm nguyên thủ quốc gia, một Chánh án Sudan mới làm người đứng đầu ngành tư pháp, Nemat Abdullah Khair, và một thủ tướng mới. Cựu Thủ tướng, Abdalla Hamdok, một nhà kinh tế 61 tuổi từng làm việc cho Ủy ban Kinh tế châu Phi của Liên Hợp Quốc, đã tuyên thệ nhậm chức vào ngày 21 tháng 8 năm 2019. Ông đã khởi xướng các cuộc đàm phán với IMF và Ngân hàng Thế giới nhằm ổn định nền kinh tế, vốn đang trong tình trạng khó khăn do thiếu lương thực, nhiên liệu và ngoại tệ mạnh. Hamdok ước tính rằng 10.00 B USD trong hai năm sẽ đủ để ngăn chặn sự hoảng loạn, và cho biết hơn 70% ngân sách năm 2018 đã được chi cho các biện pháp liên quan đến nội chiến. Chính phủ Ả Rập Xê Út và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất đã đầu tư những khoản tiền đáng kể để hỗ trợ hội đồng quân sự kể từ khi Bashir bị lật đổ. Vào ngày 3 tháng 9, Hamdok đã bổ nhiệm 14 bộ trưởng dân sự, bao gồm nữ ngoại trưởng đầu tiên và người Kitô giáo Copt đầu tiên, cũng là một phụ nữ. Tính đến tháng 8 năm 2021, đất nước được lãnh đạo chung bởi Chủ tịch Hội đồng Chủ quyền Chuyển tiếp, Abdel Fattah al-Burhan, và Thủ tướng Abdallah Hamdok.
Chính phủ chuyển tiếp đã thực hiện một số cải cách quan trọng, bao gồm việc bãi bỏ một số luật Hồi giáo hà khắc, hình sự hóa FGM, và bắt đầu các cuộc đàm phán hòa bình với các nhóm nổi dậy. Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi dân chủ gặp nhiều thách thức, bao gồm sự chia rẽ trong nội bộ liên minh cầm quyền, khó khăn kinh tế và sự can thiệp từ các thế lực bên ngoài.

3.7.8. Nội chiến từ năm 2023

Vào tháng 4 năm 2023 - khi một kế hoạch do quốc tế làm trung gian cho quá trình chuyển đổi sang chế độ dân sự đang được thảo luận - các cuộc tranh giành quyền lực ngày càng gia tăng giữa tư lệnh quân đội (và nhà lãnh đạo quốc gia thực tế) Abdel Fattah al-Burhan, và phó của ông, Hemedti, người đứng đầu lực lượng bán quân sự vũ trang hạng nặng Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF), được thành lập từ lực lượng dân quân Janjaweed.
Vào ngày 15 tháng 4 năm 2023, cuộc xung đột của họ đã bùng nổ thành một cuộc nội chiến bắt đầu bằng các trận chiến trên đường phố Khartoum giữa quân đội và RSF - với quân đội, xe tăng và máy bay. Đến ngày thứ ba, 400 người đã được báo cáo thiệt mạng và ít nhất 3.500 người bị thương, theo Liên Hợp Quốc. Trong số những người thiệt mạng có ba nhân viên của Chương trình Lương thực Thế giới, gây ra việc đình chỉ hoạt động của tổ chức này tại Sudan, bất chấp nạn đói đang diễn ra ở phần lớn đất nước. Tướng Sudan Yasser al-Atta cho biết UAE đang cung cấp vật tư cho RSF, được sử dụng trong cuộc chiến.
Cả Lực lượng Vũ trang Sudan và Lực lượng Hỗ trợ Nhanh đều bị cáo buộc phạm tội ác chiến tranh. Tính đến ngày 29 tháng 12 năm 2023, hơn 5,8 triệu người đã bị di dời nội bộ và hơn 1,5 triệu người khác đã trốn khỏi đất nước với tư cách là người tị nạn, và nhiều dân thường ở Darfur đã được báo cáo thiệt mạng như một phần của các vụ thảm sát Masalit. Có tới 15.000 người đã thiệt mạng tại thành phố Geneina.
Do hậu quả của cuộc chiến, Chương trình Lương thực Thế giới đã công bố một báo cáo vào ngày 22 tháng 2 năm 2024 cho biết hơn 95% dân số Sudan không đủ khả năng chi trả một bữa ăn mỗi ngày. Tính đến tháng 4 năm 2024, Liên Hợp Quốc báo cáo rằng hơn 8,6 triệu người đã bị buộc phải rời bỏ nhà cửa, trong khi 18 triệu người đang phải đối mặt với nạn đói nghiêm trọng, trong đó 5 triệu người đang ở mức khẩn cấp. Vào tháng 5 năm 2024, các quan chức chính phủ Hoa Kỳ ước tính rằng ít nhất 150.000 người đã thiệt mạng trong cuộc chiến chỉ trong năm qua. Việc RSF rõ ràng nhắm mục tiêu vào các cộng đồng bản địa Da đen, đặc biệt là xung quanh thành phố El Fasher, đã khiến các quan chức quốc tế cảnh báo về nguy cơ lịch sử lặp lại với một cuộc diệt chủng khác ở vùng Darfur.
Vào ngày 31 tháng 5 năm 2024, một hội nghị đã được triệu tập tại Hạ viện bởi một Dân biểu Hoa Kỳ Eleanor Holmes Norton để giải quyết cuộc khủng hoảng nhân đạo của Sudan. Một báo cáo của Bộ Ngoại giao liên quan đến sự tham gia của UAE vào Sudan, bao gồm tội ác chiến tranh và xuất khẩu vũ khí, là trọng tâm chính của cuộc thảo luận của hội nghị. Một diễn giả tham luận, Ủy viên Hội đồng Mohamed Seifeldein, đã kêu gọi chấm dứt sự tham gia của UAE vào Sudan, tuyên bố rằng vai trò của UAE trong việc sử dụng RSF ở Sudan và cả trong cuộc nội chiến Yemen "cần phải được dừng lại". Seifeldein, cùng với một diễn giả tham luận khác là Hagir S. Elsheikh, đã kêu gọi cộng đồng quốc tế ngừng mọi sự hỗ trợ cho RSF, chỉ ra vai trò phá hoại của nhóm vũ trang này ở Sudan. Elsheikh cũng đề nghị sử dụng mạng xã hội để nâng cao nhận thức về cuộc chiến Sudan, và gây áp lực lên các quan chức dân cử của Hoa Kỳ để ngừng bán vũ khí cho UAE. Báo cáo mới nhất được trình bày cho Liên Hợp Quốc cho biết năm 2025 sẽ có 30,4 triệu người ở Sudan cần viện trợ nhân đạo, do xung đột quân sự ở nước này.
Cuộc nội chiến tiếp tục gây ra những hậu quả nhân đạo thảm khốc, với hàng triệu người phải đối mặt với nạn đói, bệnh tật và thiếu các dịch vụ cơ bản. Các vấn đề nhân quyền, bao gồm các cuộc tấn công vào dân thường, bạo lực giới và việc sử dụng trẻ em làm binh lính, vẫn là mối quan tâm nghiêm trọng. Cộng đồng quốc tế đang nỗ lực tìm kiếm giải pháp hòa bình và cung cấp viện trợ nhân đạo, nhưng tình hình vẫn rất phức tạp và khó khăn.

4.1. Địa hình

Địa hình Sudan chủ yếu là các đồng bằng phẳng, bị chia cắt bởi một số dãy núi. Ở phía tây, Miệng núi lửa Deriba (cao 3.04 K m), nằm trong Dãy núi Marrah, là điểm cao nhất ở Sudan. Ở phía đông là Dãy núi ven Biển Đỏ.
Các đồng bằng chính bao gồm đồng bằng Gezira màu mỡ nằm giữa Nin Xanh và Nin Trắng, và các đồng bằng rộng lớn ở vùng Kordofan và Darfur. Sa mạc chiếm phần lớn diện tích phía bắc đất nước, bao gồm Sa mạc Nubian ở phía đông bắc và Sa mạc Bayuda ở phía đông.

4.2. Khí hậu

Khí hậu Sudan thay đổi từ khí hậu sa mạc cực kỳ khô cằn ở phía bắc đến khí hậu nhiệt đới ở phía tây nam. Lượng mưa tăng dần về phía nam. Vùng trung tâm và phía bắc có các khu vực bán sa mạc cực kỳ khô hạn như Sa mạc Nubian ở phía đông bắc và Sa mạc Bayuda ở phía đông; ở phía nam có đồng cỏ và xavan nhiệt đới. Mùa mưa ở Sudan kéo dài khoảng bốn tháng (tháng 6 đến tháng 9) ở phía bắc, và lên đến sáu tháng (tháng 5 đến tháng 10) ở phía nam.
Nhiệt độ thường cao quanh năm, đặc biệt là ở các vùng sa mạc. Bão cát, được gọi là haboob, thường xảy ra ở các vùng khô hạn, có thể che khuất hoàn toàn mặt trời. Thời gian nắng rất cao trên cả nước nhưng đặc biệt ở các sa mạc, nơi có thể lên tới hơn 4.000 giờ mỗi năm.

4.3. Thủy văn

Hệ thống sông Nile là đặc điểm thủy văn quan trọng nhất của Sudan. Nin Xanh và Nin Trắng hợp lưu tại thủ đô Khartoum để tạo thành sông Nile chính, sau đó chảy về phía bắc qua Ai Cập ra Địa Trung Hải. Dòng chảy của Nin Xanh qua Sudan dài gần 800 km và được nối với sông Dinder và sông Rahad giữa Sennar và Khartoum. Nin Trắng trong lãnh thổ Sudan không có phụ lưu đáng kể nào.
Có một số đập nước trên Nin Xanh và Nin Trắng, bao gồm Đập Sennar và Đập Roseires trên Nin Xanh, và Đập Jebel Aulia trên Nin Trắng. Ngoài ra còn có Hồ Nubia trên biên giới Sudan-Ai Cập. Các đập này đóng vai trò quan trọng trong thủy lợi và sản xuất thủy điện, nhưng cũng gây ra những tranh cãi về tác động môi trường và việc chia sẻ nguồn nước với các quốc gia hạ nguồn.

4.4. Các vấn đề môi trường

Sa mạc hóa là một vấn đề nghiêm trọng ở Sudan. Cũng có những lo ngại về xói mòn đất. Việc mở rộng nông nghiệp, cả công và tư, đã diễn ra mà không có các biện pháp bảo tồn. Hậu quả đã thể hiện dưới dạng phá rừng, khô cằn đất, và suy giảm độ phì nhiêu của đất và mực nước ngầm.
Nạn săn trộm cũng đe dọa nghiêm trọng đến động thực vật hoang dã của quốc gia. Tính đến năm 2001, hai mươi mốt loài động vật có vú và chín loài chim đang bị đe dọa, cũng như hai loài thực vật. Các loài cực kỳ nguy cấp bao gồm: waldrapp, tê giác trắng phương bắc, hartebeest tora, linh dương sừng mảnh, và đồi mồi. Linh dương sừng cong Sahara đã tuyệt chủng trong tự nhiên.
Các vấn đề môi trường khác bao gồm ô nhiễm nguồn nước do chất thải công nghiệp và nông nghiệp, cũng như tác động của biến đổi khí hậu làm gia tăng tần suất và cường độ của hạn hán và lũ lụt.

4.5. Hệ sinh thái và động thực vật hoang dã

Sudan có nhiều vùng sinh thái đa dạng, từ sa mạc khô cằn ở phía bắc đến các đồng cỏ xavan và rừng thưa ở phía nam. Các vùng đất ngập nước dọc theo sông Nile cũng là những hệ sinh thái quan trọng, cung cấp môi trường sống cho nhiều loài chim nước và các loài động vật khác.
Các loài động vật hoang dã tiêu biểu bao gồm voi châu Phi, sư tử, báo hoa mai, hươu cao cổ, các loài linh dương khác nhau, cá sấu sông Nin, và nhiều loài chim. Tuy nhiên, nhiều loài đang bị đe dọa do mất môi trường sống, săn bắt trộm và xung đột giữa người và động vật hoang dã.
Các loài thực vật cũng rất đa dạng, từ các loài cây chịu hạn ở sa mạc đến các loại cây gỗ quý và cây ăn quả ở các vùng ẩm ướt hơn. Cây keo Senegal (Acacia senegal), nguồn cung cấp gôm Ả Rập quan trọng, mọc nhiều ở các vùng xavan.
Sudan có một số khu bảo tồn thiên nhiên và vườn quốc gia, như Vườn quốc gia Dinder và Vườn quốc gia Radom, nhằm bảo vệ đa dạng sinh học. Tuy nhiên, những nỗ lực bảo tồn gặp nhiều khó khăn do thiếu nguồn lực, bất ổn chính trị và áp lực từ các hoạt động kinh tế.

5.1. Cấu trúc chính phủ

Trước cuộc đảo chính năm 2021 và nội chiến năm 2023, cấu trúc chính phủ chuyển tiếp của Sudan được thành lập dựa trên Tuyên ngôn Hiến pháp tháng 8 năm 2019. Cơ cấu này bao gồm:

• Hội đồng Chủ quyền:** Là cơ quan đứng đầu nhà nước, bao gồm các thành viên quân sự và dân sự. Ban đầu, Chủ tịch Hội đồng là một tướng lĩnh quân đội (Abdel Fattah al-Burhan), sau đó dự kiến sẽ chuyển giao cho một đại diện dân sự.
• Thủ tướng và Nội các:** Thủ tướng (ban đầu là Abdalla Hamdok) đứng đầu chính phủ, chịu trách nhiệm điều hành các bộ và cơ quan hành pháp. Nội các bao gồm các bộ trưởng dân sự.
• Hội đồng Lập pháp Chuyển tiếp (TLC):** Dự kiến được thành lập để thực hiện chức năng lập pháp, nhưng việc thành lập đã bị trì hoãn nhiều lần và cuối cùng không thành hiện thực trước cuộc đảo chính năm 2021.
• Ngành Tư pháp:** Bao gồm Tòa án Tối cao, các tòa phúc thẩm và các tòa án khác. Một Chánh án mới (Nemat Abdullah Khair) đã được bổ nhiệm trong giai đoạn chuyển tiếp.

Hệ thống bầu cử dự kiến sẽ được tổ chức vào cuối giai đoạn chuyển tiếp để thành lập một chính phủ dân sự hoàn toàn. Tuy nhiên, các biến động chính trị gần đây đã làm gián đoạn quá trình này. Cuộc đảo chính tháng 10 năm 2021 đã giải tán các cơ cấu chính phủ chuyển tiếp dân sự, và Tướng al-Burhan nắm quyền kiểm soát. Cuộc nội chiến từ tháng 4 năm 2023 càng làm cho tình hình cấu trúc chính phủ trở nên phức tạp và không rõ ràng, với sự tồn tại của các phe phái vũ trang kiểm soát các vùng lãnh thổ khác nhau.

5.2. Áp dụng và thay đổi luật Sharia

Lịch sử áp dụng luật Sharia (luật Hồi giáo) ở Sudan có nhiều giai đoạn và biến động.

5.3. Phân cấp hành chính

Sudan được chia thành 18 bang (wilayat, số ít wilayah). Các bang này lại được chia nhỏ thành 133 quận.

• Gezira
• Al Qadarif
• Nin Xanh
• Trung Darfur
• Đông Darfur
• Kassala
• Khartoum
• Bắc Darfur
• Bắc Kordofan
• Bắc
• Biển Đỏ
• Sông Nin
• Sennar
• Nam Darfur
• Nam Kordofan
• Tây Darfur
• Tây Kordofan
• Nin Trắng

Đặc điểm của từng khu vực rất đa dạng, phản ánh sự khác biệt về địa lý, dân tộc, văn hóa và kinh tế. Ví dụ, các bang phía bắc như Bang Bắc và Sông Nin chủ yếu là sa mạc với dân cư tập trung dọc theo sông Nile, kinh tế dựa vào nông nghiệp được tưới tiêu. Các bang ở Darfur (Bắc, Nam, Tây, Trung, Đông Darfur) và Kordofan (Bắc, Nam, Tây Kordofan) có địa hình đa dạng hơn, từ bán sa mạc đến xavan, và thường xuyên phải đối mặt với xung đột và bất ổn. Các bang phía đông như Kassala, Al Qadarif và Biển Đỏ có tầm quan trọng về nông nghiệp và thương mại (Port Sudan là cảng chính). Các bang như Nin Xanh và Gezira có tiềm năng nông nghiệp lớn nhờ nguồn nước từ sông Nile. Thủ đô Khartoum nằm ở bang Khartoum, là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa của đất nước.

5.4. Các khu vực tranh chấp chính và khu hành chính đặc biệt

Sudan có một số khu vực tranh chấp lãnh thổ và khu vực có tình trạng hành chính đặc biệt, thường là nguồn gốc của xung đột và bất ổn, gây ra những tác động nhân đạo nghiêm trọng đối với người dân.

• Abyei:** Nằm ở biên giới giữa Sudan và Nam Sudan, Abyei là một khu vực giàu dầu mỏ và có ý nghĩa lịch sử đối với cả hai quốc gia. Theo Hiệp định Hòa bình Toàn diện (CPA) năm 2005, Abyei được trao quy chế hành chính đặc biệt và người dân địa phương (chủ yếu là người Ngok Dinka và người du mục Misseriya) được quyền quyết định tương lai của mình thông qua một cuộc trưng cầu dân ý. Tuy nhiên, cuộc trưng cầu này chưa bao giờ diễn ra do những bất đồng về quyền bỏ phiếu và phân định biên giới. Hiện tại, Abyei vẫn là một điểm nóng tranh chấp, với sự hiện diện của lực lượng gìn giữ hòa bình Liên Hợp Quốc (UNISFA). Xung đột ở đây đã gây ra nhiều lần di dời dân cư và khủng hoảng nhân đạo.
• Nam Kordofan và Nin Xanh:** Hai bang này nằm ở Sudan nhưng có một bộ phận dân cư đáng kể đã chiến đấu cùng với miền Nam trong Nội chiến Sudan lần thứ hai. CPA đã quy định "tham vấn nhân dân" để xác định tương lai hiến pháp của họ trong Sudan. Tuy nhiên, các cuộc tham vấn này đã không giải quyết được căng thẳng, và xung đột đã tái bùng phát ở cả hai bang vào năm 2011 giữa quân đội Sudan và Phong trào Giải phóng Nhân dân Sudan - Bắc (SPLM-N). Xung đột đã gây ra tình trạng nhân đạo nghiêm trọng, với hàng trăm ngàn người phải di dời và bị ảnh hưởng bởi bạo lực và thiếu thốn.
• Tam giác Hala'ib:** Đây là một khu vực tranh chấp lãnh thổ giữa Sudan và Ai Cập, nằm ở biên giới phía bắc trên bờ Biển Đỏ. Cả hai nước đều tuyên bố chủ quyền đối với khu vực này. Hiện tại, Ai Cập đang thực thi quyền kiểm soát trên thực tế đối với Tam giác Hala'ib.
• Kafia Kingi và Vườn quốc gia Radom:** Các khu vực này nằm ở biên giới với Nam Sudan và Cộng hòa Trung Phi. Nam Sudan tuyên bố chủ quyền đối với một phần của các khu vực này dựa trên các ranh giới hành chính thời thuộc địa. Sudan hiện vẫn kiểm soát các khu vực này.
• Bir Tawil:** Là một vùng đất nhỏ nằm giữa biên giới Ai Cập và Sudan, đặc biệt ở chỗ cả hai nước đều không tuyên bố chủ quyền đối với nó, khiến nó trở thành một vùng terra nullius trên thực tế.

Các cuộc xung đột ở những khu vực này thường xuyên dẫn đến việc người dân phải rời bỏ nhà cửa, mất mát tài sản, thiếu lương thực, nước uống và dịch vụ y tế. Tình hình nhân đạo ở các khu vực tranh chấp này luôn là mối quan tâm lớn của cộng đồng quốc tế.

6.1. Chính sách đối ngoại

Các nguyên tắc và mục tiêu chính trong chính sách đối ngoại của Sudan thường xoay quanh việc bảo vệ chủ quyền quốc gia, thúc đẩy lợi ích kinh tế và duy trì ổn định khu vực. Trong những năm 1990, dưới chế độ của Omar al-Bashir và ảnh hưởng của Mặt trận Hồi giáo Quốc gia, Sudan theo đuổi một chính sách đối ngoại Hồi giáo cứng rắn, dẫn đến mối quan hệ căng thẳng với nhiều nước láng giềng và phương Tây. Uganda, Kenya và Ethiopia đã thành lập một liên minh không chính thức gọi là "Các quốc gia Tiền tuyến" với sự hỗ trợ của Hoa Kỳ để kiểm soát ảnh hưởng của chính phủ Mặt trận Hồi giáo Quốc gia. Chính phủ Sudan bị cáo buộc hỗ trợ các nhóm nổi dậy chống Uganda như Quân đội Kháng chiến của Chúa (LRA).
Sudan bị Hoa Kỳ liệt vào danh sách các quốc gia tài trợ khủng bố sau khi bị cáo buộc chứa chấp các phần tử khủng bố, bao gồm cả Osama bin Laden. Điều này dẫn đến các lệnh trừng phạt quốc tế và sự cô lập.
Sau vụ đánh bom đại sứ quán Hoa Kỳ năm 1998 ở Tanzania và Kenya, và sự phát triển mới của các mỏ dầu trước đây nằm trong tay quân nổi dậy, Sudan dần bắt đầu ôn hòa hóa lập trường của mình. Sudan cũng có tranh chấp lãnh thổ với Ai Cập về Tam giác Hala'ib. Kể từ năm 2003, quan hệ đối ngoại của Sudan tập trung vào việc hỗ trợ chấm dứt Nội chiến Sudan lần thứ hai và lên án việc chính phủ hỗ trợ các nhóm dân quân trong cuộc chiến ở Darfur.
Sau cuộc cách mạng năm 2019 và việc thành lập chính phủ chuyển tiếp, Sudan đã có những nỗ lực cải thiện quan hệ với cộng đồng quốc tế, tìm kiếm sự xóa bỏ các lệnh trừng phạt và viện trợ kinh tế. Một bước ngoặt quan trọng là việc Sudan đồng ý bình thường hóa quan hệ với Israel vào năm 2020, một phần của Hiệp định Abraham do Hoa Kỳ làm trung gian. Điều này dẫn đến việc Hoa Kỳ loại Sudan khỏi danh sách các quốc gia tài trợ khủng bố.
Tuy nhiên, cuộc đảo chính năm 2021 và cuộc nội chiến từ năm 2023 đã làm phức tạp thêm tình hình đối ngoại của Sudan. Mối quan hệ với các nước láng giềng, đặc biệt là Ethiopia (liên quan đến Đập Đại Phục hưng Ethiopia và xung đột biên giới) và Nam Sudan (liên quan đến dầu mỏ và các vấn đề biên giới), vẫn còn nhiều thách thức.
Trong các mối quan hệ, Sudan luôn phải cân bằng giữa lợi ích quốc gia, các vấn đề nhân quyền (thường là điểm chỉ trích từ phương Tây) và lợi ích của các bên bị ảnh hưởng bởi các chính sách của mình.

6.2. Quan hệ song phương chủ yếu

Sudan duy trì quan hệ ngoại giao với nhiều quốc gia, nhưng một số mối quan hệ song phương có tầm quan trọng đặc biệt về lịch sử, kinh tế hoặc chính trị.

• Ai Cập:** Quan hệ lịch sử lâu đời và phức tạp do chung dòng sông Nile và từng có thời kỳ đồng trị. Hiện tại, hai nước hợp tác trong nhiều lĩnh vực nhưng vẫn còn tranh chấp lãnh thổ Tam giác Hala'ib. Ai Cập thường đóng vai trò trung gian trong các vấn đề nội bộ của Sudan.
• Ethiopia:** Quan hệ căng thẳng trong những năm gần đây do tranh chấp biên giới ở vùng al-Fashaga và vấn đề Đập Đại Phục hưng Ethiopia (GERD) trên sông Nile Xanh, mà Sudan lo ngại sẽ ảnh hưởng đến nguồn nước của mình. Ethiopia cũng là nơi có nhiều người tị nạn Sudan và ngược lại.
• Nam Sudan:** Sau khi Nam Sudan độc lập năm 2011, quan hệ giữa hai nước vẫn còn nhiều vấn đề chưa giải quyết, bao gồm phân định biên giới, chia sẻ nguồn thu dầu mỏ (Nam Sudan phụ thuộc vào đường ống dẫn dầu qua Sudan để xuất khẩu) và tình trạng khu vực Abyei. Đã có những xung đột vũ trang lẻ tẻ.
• Trung Quốc:** Là một đối tác kinh tế quan trọng của Sudan, đặc biệt trong lĩnh vực dầu mỏ và xây dựng cơ sở hạ tầng. Trung Quốc là nhà đầu tư lớn và cũng là nhà cung cấp vũ khí cho Sudan. Quan hệ này ít bị ảnh hưởng bởi các vấn đề nhân quyền.
• Hoa Kỳ:** Quan hệ từng rất căng thẳng, với việc Hoa Kỳ liệt Sudan vào danh sách các quốc gia tài trợ khủng bố và áp đặt các lệnh trừng phạt. Sau cuộc cách mạng 2019 và thỏa thuận bình thường hóa với Israel, quan hệ đã được cải thiện và các lệnh trừng phạt được dỡ bỏ. Tuy nhiên, cuộc đảo chính 2021 và nội chiến 2023 đã làm quan hệ trở nên phức tạp trở lại, với Hoa Kỳ kêu gọi khôi phục chính phủ dân sự và giải quyết khủng hoảng nhân đạo.
• Nga:** Nga cũng tìm cách tăng cường ảnh hưởng ở Sudan, đặc biệt trong lĩnh vực quân sự và khai thác tài nguyên. Đã có các báo cáo về sự hiện diện của các công ty quân sự tư nhân Nga (như Wagner Group) tại Sudan.
• Các nước Ả Rập vùng Vịnh (như Ả Rập Xê Út, UAE):** Các quốc gia này có ảnh hưởng kinh tế và chính trị đáng kể ở Sudan, thường cung cấp viện trợ tài chính và tham gia vào các nỗ lực hòa giải. Sudan đã tham gia liên minh do Ả Rập Xê Út dẫn đầu trong cuộc chiến ở Yemen. UAE bị cáo buộc hỗ trợ Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF) trong cuộc nội chiến từ năm 2023.
• Tchad:** Quan hệ với Tchad từng căng thẳng do cáo buộc qua lại về việc hỗ trợ các nhóm nổi dậy của nhau, đặc biệt liên quan đến xung đột Darfur. Tuy nhiên, đã có những nỗ lực cải thiện quan hệ.
• Eritrea:** Quan hệ phức tạp, có lúc căng thẳng, lúc hợp tác. Eritrea từng đóng vai trò trung gian trong một số cuộc đàm phán hòa bình của Sudan.
• Libya:** Bất ổn ở Libya cũng ảnh hưởng đến an ninh biên giới của Sudan, với các dòng vũ khí và chiến binh qua lại.

6.3. Các tổ chức quốc tế

Sudan là thành viên của nhiều tổ chức quốc tế lớn và tham gia vào các hoạt động liên quan, mặc dù tư cách thành viên và mức độ tham gia đôi khi bị ảnh hưởng bởi tình hình chính trị trong nước và các lệnh trừng phạt.

• Liên Hợp Quốc (UN):** Sudan là thành viên của Liên Hợp Quốc và các cơ quan chuyên môn của LHQ như Chương trình Lương thực Thế giới (WFP), FAO, UNDP, UNIDO, UNICEF, UNHCR, UNMAS, OCHA và Ngân hàng Thế giới. LHQ đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp viện trợ nhân đạo, hỗ trợ các tiến trình hòa bình và giám sát nhân quyền ở Sudan. Các phái bộ gìn giữ hòa bình của LHQ như UNMIS (trước đây) và UNITAMS (hiện tại, nhưng đã kết thúc nhiệm vụ vào cuối năm 2023) đã hoạt động tại Sudan.
• Liên minh châu Phi (AU):** Sudan là một thành viên sáng lập của Tổ chức Thống nhất châu Phi (OAU), tiền thân của AU. AU đóng vai trò tích cực trong các nỗ lực hòa giải xung đột ở Sudan, đặc biệt là ở Darfur (qua AMIS và sau đó là [[Phái bộ Liên hợp quốc-Liên minh châu Phi tại Darfur|UNAMID]). Tư cách thành viên của Sudan tại AU đã bị đình chỉ nhiều lần sau các cuộc đảo chính quân sự, gần đây nhất là sau cuộc đảo chính tháng 10 năm 2021 và vẫn chưa được khôi phục hoàn toàn.
• Liên đoàn Ả Rập:** Sudan là thành viên của Liên đoàn Ả Rập và tham gia vào các hoạt động của khối này.
• Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (OIC):** Là một quốc gia có đa số dân theo Hồi giáo, Sudan là thành viên tích cực của OIC.
• Thị trường chung Đông và Nam Phi (COMESA):** Sudan là thành viên của COMESA, một khối thương mại khu vực.
• Phong trào không liên kết (NAM):** Sudan là thành viên của Phong trào không liên kết.

Tình hình các lệnh trừng phạt quốc tế đã ảnh hưởng lớn đến Sudan trong nhiều năm, chủ yếu do cáo buộc tài trợ khủng bố và vi phạm nhân quyền. Mặc dù nhiều lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ đã được dỡ bỏ vào năm 2017 và sau khi Sudan được loại khỏi danh sách các quốc gia tài trợ khủng bố năm 2020, các biện pháp trừng phạt mới có thể được áp đặt liên quan đến cuộc nội chiến từ năm 2023. Viện trợ quốc tế là một nguồn lực quan trọng cho Sudan, đặc biệt là viện trợ nhân đạo để đối phó với các cuộc khủng hoảng do xung đột và thiên tai gây ra.

8.1. Xu hướng và cơ cấu kinh tế

Nền kinh tế Sudan phụ thuộc nặng nề vào nông nghiệp, chiếm khoảng 35-40% GDP và sử dụng khoảng 80% lực lượng lao động. Các sản phẩm nông nghiệp chính bao gồm bông, lạc, vừng, lúa miến, kê, mía, gôm Ả Rập, gia súc và cừu. Ngành dầu mỏ từng là động lực tăng trưởng chính, nhưng sau khi Nam Sudan độc lập vào năm 2011 (mang theo khoảng 75% trữ lượng dầu), vai trò của ngành này đã giảm sút đáng kể đối với kinh tế Sudan. Sudan vẫn thu phí vận chuyển dầu của Nam Sudan qua lãnh thổ mình. Khai thác vàng đã trở thành một nguồn thu ngoại tệ quan trọng trong những năm gần đây.
Công nghiệp còn nhỏ bé, chủ yếu là chế biến nông sản, dệt may, xi măng và một số ngành sản xuất nhẹ. Khu vực dịch vụ đóng góp một phần đáng kể vào GDP, bao gồm thương mại, vận tải và dịch vụ công.
Môi trường đầu tư ở Sudan gặp nhiều khó khăn do bất ổn chính trị, xung đột, tham nhũng và cơ sở hạ tầng yếu kém. Các lệnh trừng phạt quốc tế, mặc dù một số đã được dỡ bỏ, cũng từng gây ảnh hưởng tiêu cực. Nợ nước ngoài là một gánh nặng lớn.
Lạm phát cao và tỷ giá hối đoái không ổn định là những thách thức kinh tế vĩ mô dai dẳng. Cuộc nội chiến từ năm 2023 đã làm trầm trọng thêm tình hình kinh tế, gây gián đoạn sản xuất, thương mại và làm tăng giá cả hàng hóa.

8.2. Các ngành chính

Nông nghiệp là trụ cột của kinh tế Sudan, với các sản phẩm chính như bông, lúa miến, kê, gôm Ả Rập và chăn nuôi gia súc. Ngành dầu mỏ và khai khoáng cũng đóng vai trò quan trọng, đặc biệt là khai thác vàng, sau khi trữ lượng dầu mỏ chủ yếu thuộc về Nam Sudan.

8.3. Khoa học và Công nghệ

Trình độ phát triển khoa học và công nghệ ở Sudan còn hạn chế, bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố như thiếu đầu tư, bất ổn chính trị, chảy máu chất xám và cơ sở hạ tầng yếu kém. Tuy nhiên, vẫn có những nỗ lực trong một số lĩnh vực nghiên cứu nhất định.
Các lĩnh vực nghiên cứu chính thường tập trung vào nông nghiệp, y tế, môi trường và năng lượng tái tạo, phản ánh các nhu cầu cấp thiết của đất nước. Nghiên cứu nông nghiệp nhằm cải thiện năng suất cây trồng, chống chịu hạn hán và sâu bệnh. Nghiên cứu y tế tập trung vào các bệnh truyền nhiễm phổ biến và các vấn đề sức khỏe cộng đồng.
Sudan có khoảng 25-30 trường đại học, trong đó một số trường có các khoa khoa học và kỹ thuật. Đại học Khartoum là một trong những cơ sở giáo dục và nghiên cứu hàng đầu. Ngoài ra, còn có một số viện nghiên cứu quốc gia như Trung tâm Nghiên cứu Quốc gia Sudan.
Việc quân sự bắt buộc đối với hầu hết nam giới trước khi hoàn thành giáo dục đã cản trở nghiêm trọng giáo dục ở cấp trung học và đại học. Thêm vào đó, chính sách "Hồi giáo hóa" do Tổng thống Al-Bashir khuyến khích đã khiến nhiều nhà nghiên cứu xa lánh. Ngôn ngữ giảng dạy chính thức trong các trường đại học đã được đổi từ tiếng Anh sang tiếng Ả Rập và các khóa học Hồi giáo trở thành bắt buộc. Nguồn tài trợ khoa học trong nước bị thu hẹp. Theo UNESCO, hơn 3.000 nhà nghiên cứu Sudan đã rời khỏi đất nước từ năm 2002 đến 2014. Đến năm 2013, đất nước chỉ có 19 nhà nghiên cứu trên 100.000 dân, tức là 1/30 so với tỷ lệ của [[Ai Cập]]. Năm 2015, Sudan chỉ công bố khoảng 500 bài báo khoa học.
Chương trình Không gian Quốc gia của Sudan đã sản xuất nhiều vệ tinh CubeSat, và có kế hoạch sản xuất một vệ tinh truyền thông Sudan (SUDASAT-1) và một vệ tinh viễn thám Sudan (SRSS-1). Chính phủ Sudan đã đóng góp vào một quỹ chào thầu cho một vệ tinh khảo sát mặt đất của khu vực tư nhân hoạt động trên Sudan, Arabsat 6A, đã được phóng thành công vào ngày 11 tháng 4 năm 2019, từ Trung tâm Vũ trụ Kennedy. Tổng thống Sudan Omar Hassan al-Bashir đã kêu gọi thành lập một Cơ quan Vũ trụ châu Phi vào năm 2012, nhưng các kế hoạch chưa bao giờ được hoàn thiện.
Những thách thức chính bao gồm thiếu kinh phí, trang thiết bị lỗi thời, hạn chế tiếp cận thông tin khoa học quốc tế và môi trường nghiên cứu chưa thực sự thuận lợi. Nâng cao năng lực khoa học và công nghệ được coi là yếu tố quan trọng cho sự phát triển bền vững của Sudan.

9.1. Nhân quyền

Tình hình nhân quyền tại Sudan từ lâu đã là một mối quan tâm nghiêm trọng. Xung đột Darfur đã gây ra một cuộc khủng hoảng nhân đạo với các vi phạm quy mô lớn như tấn công dân thường và bạo lực tình dục. Tự do báo chí cũng bị hạn chế nghiêm trọng dưới các chế độ độc tài và trong các giai đoạn bất ổn, với việc kiểm duyệt và đàn áp nhà báo.
Tình hình nhân quyền tổng thể tại Sudan từ lâu đã là một mối quan tâm nghiêm trọng của cộng đồng quốc tế. Các cuộc xung đột vũ trang kéo dài, sự cai trị độc tài và luật pháp hà khắc đã dẫn đến nhiều vụ vi phạm nhân quyền trên diện rộng.
Các vấn đề nhân quyền chính bao gồm:

• Quyền của phụ nữ:** Phụ nữ Sudan phải đối mặt với sự phân biệt đối xử trong luật pháp và thực tiễn. Cắt âm vật nữ (FGM) vẫn còn phổ biến ở nhiều vùng, mặc dù đã bị hình sự hóa vào năm 2020. Bạo lực gia đình và bạo lực tình dục, đặc biệt trong các khu vực xung đột, là những vấn đề nghiêm trọng. Luật trật tự công cộng trước đây (đã bị bãi bỏ một phần sau năm 2019) thường được sử dụng để kiểm soát trang phục và hành vi của phụ nữ. Hôn nhân trẻ em vẫn còn tồn tại.
• Quyền của trẻ em:** Trẻ em bị ảnh hưởng nặng nề bởi xung đột, nghèo đói và thiếu các dịch vụ cơ bản như giáo dục và y tế. Việc tuyển mộ và sử dụng trẻ em làm binh lính bởi các bên tham chiến là một vấn đề nhức nhối.
• Quyền của các dân tộc thiểu số:** Các nhóm dân tộc không phải người Ả Rập, đặc biệt ở các vùng ngoại vi như Darfur, Nam Kordofan và Nin Xanh, thường xuyên phải đối mặt với sự phân biệt đối xử, đàn áp và bạo lực.
• Tù nhân chính trị và tra tấn:** Dưới các chế độ độc tài, việc bắt giữ tùy tiện, giam giữ các nhà hoạt động chính trị, nhà báo và những người bảo vệ nhân quyền là phổ biến. Các báo cáo về tra tấn và đối xử tàn tệ trong các trại giam thường xuyên xuất hiện.
• Tự do tôn giáo:** Mặc dù hiến pháp bảo đảm tự do tôn giáo, những người không theo Hồi giáo, đặc biệt là Kitô hữu, đôi khi phải đối mặt với sự phân biệt đối xử. Việc bội giáo (từ bỏ Hồi giáo) từng bị coi là tội hình sự có thể bị tử hình (đã được bãi bỏ năm 2020).
• Tự do ngôn luận và báo chí:** Bị hạn chế nghiêm trọng dưới các chế độ quân sự, với việc kiểm duyệt, bắt giữ và sách nhiễu nhà báo.

Từ năm 1983, sự kết hợp giữa nội chiến và nạn đói đã cướp đi sinh mạng của gần hai triệu người ở Sudan. Ước tính có tới 200.000 người đã bị bắt làm nô lệ trong Nội chiến Sudan lần thứ hai.
Những người Hồi giáo chuyển sang Kitô giáo có thể phải đối mặt với án tử hình vì tội bội giáo. Theo một báo cáo của UNICEF năm 2013, 88% phụ nữ ở Sudan đã trải qua cắt âm vật nữ. Luật Địa vị Cá nhân của Sudan về hôn nhân đã bị chỉ trích vì hạn chế quyền của phụ nữ và cho phép hôn nhân trẻ em. Bằng chứng cho thấy sự ủng hộ đối với việc cắt bỏ bộ phận sinh dục nữ vẫn còn cao, đặc biệt là ở các nhóm nông thôn và ít học vấn, mặc dù nó đã giảm trong những năm gần đây. Đồng tính luyến ái là bất hợp pháp; tính đến tháng 7 năm 2020, nó không còn là tội tử hình, với hình phạt cao nhất là tù chung thân.
Một báo cáo do Human Rights Watch công bố năm 2018 cho thấy Sudan không có những nỗ lực đáng kể nào để quy trách nhiệm cho các vi phạm trong quá khứ và hiện tại. Báo cáo ghi nhận các hành vi vi phạm nhân quyền đối với dân thường ở Darfur, Nam Kordofan, và Nin Xanh. Trong năm 2018, Cơ quan Tình báo và An ninh Quốc gia (NISS) đã sử dụng vũ lực quá mức để giải tán các cuộc biểu tình và bắt giữ hàng chục nhà hoạt động và thành viên phe đối lập. Hơn nữa, các lực lượng Sudan đã chặn Hoạt động hỗn hợp Liên Hợp Quốc-Liên minh châu Phi và các cơ quan cứu trợ và viện trợ quốc tế khác tiếp cận những người phải di dời và các khu vực bị xung đột tàn phá ở Darfur.
Những nỗ lực của chính phủ chuyển tiếp sau năm 2019 nhằm cải thiện tình hình nhân quyền đã bị đình trệ sau cuộc đảo chính năm 2021 và đặc biệt là cuộc nội chiến từ năm 2023, vốn đã gây ra những vi phạm nhân quyền nghiêm trọng trên quy mô lớn.

9.2. Trật tự công cộng và an ninh

Tình hình trật tự công cộng và an ninh ở Sudan thường xuyên bất ổn do các cuộc xung đột vũ trang kéo dài, bất ổn chính trị và các yếu tố kinh tế xã hội.

• Tỷ lệ tội phạm:** Tội phạm đường phố như cướp giật, trộm cắp xảy ra ở các khu vực đô thị, nhưng mức độ nghiêm trọng hơn là các tội phạm liên quan đến xung đột vũ trang, bao gồm cướp bóc có vũ trang, bắt cóc và bạo lực sắc tộc.
• Nỗ lực duy trì an ninh trật tự:** Các lực lượng an ninh của chính phủ, bao gồm cảnh sát và quân đội, chịu trách nhiệm duy trì trật tự công cộng. Tuy nhiên, năng lực của họ thường bị hạn chế, đặc biệt ở các vùng sâu vùng xa và các khu vực bị ảnh hưởng bởi xung đột. Trong nhiều trường hợp, chính các lực lượng an ninh lại bị cáo buộc vi phạm nhân quyền và lạm dụng quyền lực.
• Bất ổn an ninh do nội chiến và xung đột:** Các cuộc nội chiến kéo dài giữa miền Bắc và miền Nam trước đây, xung đột Darfur, và các cuộc xung đột ở Nam Kordofan, Nin Xanh đã gây ra tình trạng mất an ninh nghiêm trọng. Cuộc nội chiến bùng phát từ tháng 4 năm 2023 giữa Lực lượng Vũ trang Sudan (SAF) và Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF) đã làm tê liệt đất nước, khiến tình hình an ninh trở nên hỗn loạn trên diện rộng, đặc biệt là ở thủ đô Khartoum và các thành phố lớn khác, cũng như ở Darfur. Các cuộc giao tranh, cướp bóc, và bạo lực nhắm vào dân thường diễn ra phổ biến.

Sự hiện diện của nhiều nhóm vũ trang, dân quân và sự phổ biến của vũ khí hạng nhẹ càng làm gia tăng tình trạng mất an ninh. Việc duy trì luật pháp và trật tự gặp nhiều khó khăn trong bối cảnh nhà nước yếu kém và các thể chế bị chia rẽ.

9.3. Nạn đói và nghèo đói

Nạn đói và nghèo đói là những vấn đề nghiêm trọng và kéo dài ở Sudan, ảnh hưởng đến một bộ phận lớn dân cư, đặc biệt là các nhóm dễ bị tổn thương như trẻ em, phụ nữ và những người phải di dời do xung đột.

• Tình hình an ninh lương thực:** Sudan thường xuyên phải đối mặt với tình trạng mất an ninh lương thực do nhiều yếu tố kết hợp, bao gồm hạn hán, lũ lụt, sa mạc hóa, sản xuất nông nghiệp kém hiệu quả, xung đột vũ trang làm gián đoạn sản xuất và phân phối lương thực, và giá cả lương thực tăng cao.
• Thực trạng nạn đói và suy dinh dưỡng:** Tỷ lệ suy dinh dưỡng ở trẻ em, đặc biệt là suy dinh dưỡng cấp tính và suy dinh dưỡng mãn tính (còi cọc), ở mức báo động tại nhiều khu vực. Nạn đói theo mùa thường xảy ra ở các vùng nông thôn phụ thuộc vào nông nghiệp dựa vào mưa. Các cuộc xung đột kéo dài đã làm trầm trọng thêm tình trạng này, biến nhiều khu vực thành vùng có nguy cơ nạn đói cao. Theo Chương trình Lương thực Thế giới, vào tháng 2 năm 2024, hơn 95% dân số Sudan không đủ khả năng chi trả một bữa ăn mỗi ngày. Đến tháng 4 năm 2024, Liên Hợp Quốc báo cáo rằng 18 triệu người đang phải đối mặt với nạn đói nghiêm trọng, trong đó 5 triệu người ở mức khẩn cấp.
• Tỷ lệ nghèo đói:** Sudan là một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới. Tỷ lệ nghèo đói ở mức cao, với một phần lớn dân số sống dưới mức nghèo khổ. Thiếu cơ hội việc làm, thu nhập thấp, và hạn chế tiếp cận các dịch vụ cơ bản như giáo dục và y tế góp phần vào tình trạng nghèo đói dai dẳng.
• Nỗ lực cứu trợ trong và ngoài nước:** Các tổ chức quốc tế như Chương trình Lương thực Thế giới (WFP), UNICEF, và các tổ chức phi chính phủ (NGO) đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp viện trợ lương thực và hỗ trợ dinh dưỡng cho những người bị ảnh hưởng. Chính phủ Sudan cũng có các chương trình hỗ trợ, nhưng thường bị hạn chế về nguồn lực và năng lực. Tuy nhiên, các hoạt động cứu trợ thường xuyên gặp khó khăn do tình hình an ninh bất ổn, hạn chế tiếp cận các khu vực bị ảnh hưởng và thiếu kinh phí.

Cuộc nội chiến từ năm 2023 đã làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nhân đạo, khiến hàng triệu người phải đối mặt với nguy cơ đói kém và suy dinh dưỡng nghiêm trọng.

10.1. Thống kê dân số

Trong cuộc điều tra dân số năm 2008 của Sudan, dân số miền bắc, tây và đông Sudan được ghi nhận là hơn 30 triệu người. Điều này đưa ra ước tính hiện tại về dân số Sudan sau khi [[Nam Sudan]] ly khai là hơn 30 triệu người một chút. Đây là một sự gia tăng đáng kể trong hai thập kỷ qua, vì cuộc điều tra dân số năm 1983 đưa tổng dân số của Sudan, bao gồm cả Nam Sudan ngày nay, vào thời điểm đó là 21,6 triệu người. Dân số của Đại Khartoum (bao gồm Khartoum, Omdurman, và Khartoum Bắc) đang tăng trưởng nhanh chóng và được ghi nhận là 5,2 triệu người.
Tính đến năm 2024, dân số Sudan ước tính khoảng 50 triệu người. Tốc độ tăng trưởng dân số tương đối cao.
Các chỉ số nhân khẩu chính (số liệu có thể thay đổi tùy theo nguồn và năm):

• Tỷ lệ sinh:** Cao.
• Tỷ lệ tử:** Đã giảm nhưng vẫn còn cao so với các nước phát triển, đặc biệt là tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh và trẻ em.
• Tuổi thọ trung bình:** Khoảng 65,1 tuổi (năm 2019).
• Mật độ dân số:** Tương đối thấp do diện tích đất nước rộng lớn, nhưng tập trung cao ở một số khu vực nhất định.
• Tỷ lệ đô thị hóa:** Đang tăng lên, với sự di cư từ nông thôn ra thành thị.

Sudan cũng là nơi có một số lượng lớn người tị nạn từ các nước láng giềng (chủ yếu từ Nam Sudan, Eritrea, Syria, Ethiopia, Cộng hòa Trung Phi và Chad) và một số lượng còn lớn hơn nhiều người di tản trong nước (IDP) do các cuộc xung đột kéo dài. Cuộc nội chiến từ năm 2023 đã làm gia tăng đáng kể số lượng IDP và người tị nạn Sudan ở các nước láng giềng.

10.2. Các dân tộc

[[File:194ca23d4c4_e103bfdf.JPG|width=1600px|height=1067px|thumb|Người Ả Rập Sudan thuộc bộ tộc Al-Manasir]]
Dân số Ả Rập ước tính chiếm 70% tổng dân số cả nước. Họ gần như hoàn toàn là người Hồi giáo và chủ yếu nói tiếng Ả Rập Sudan. Các dân tộc khác bao gồm người Beja, người Fur, người Nubia, người Nuba và người Copt.
Các nhóm không phải người Ả Rập thường khác biệt về sắc tộc, ngôn ngữ và ở các mức độ khác nhau về văn hóa. Các nhóm này bao gồm người Beja (hơn hai triệu người), người Fur (hơn một triệu người), người Nuba (khoảng một triệu người), người Moro, người Masalit, người nói tiếng Bornu, người Tama, người Fulani, người Hausa, người Nubia, người Berta, người Zaghawa, người Nyimang, người Ingessana, người Daju, người Koalib, người Gumuz, người Midob và người Tagale. Tiếng Hausa được sử dụng như một ngôn ngữ thương mại. Cũng có một cộng đồng người Hy Lạp nhỏ nhưng nổi bật.
Một số bộ lạc Ả Rập nói các dạng tiếng Ả Rập khu vực khác, chẳng hạn như các bộ lạc Awadia và Fadnia và các bộ lạc Bani Arak, những người nói tiếng Ả Rập Najdi; và người Beni Ḥassān, Al-Ashraf, Kawhla và Rashaida nói tiếng Ả Rập Hejazi. Một vài người Ả Rập Bedouin thuộc Rizeigat phía bắc nói tiếng Ả Rập Sudan và chia sẻ cùng một nền văn hóa với người Ả Rập Sudan. Một số người Baggara và người Tunjur nói tiếng Ả Rập Tchad.
Người Ả Rập Sudan ở miền bắc và miền đông Sudan tự nhận là hậu duệ chủ yếu của những người di cư từ Bán đảo Ả Rập và hôn nhân hỗn chủng với các dân tộc bản địa của Sudan. Người Nubia có chung lịch sử với người Nubia ở miền nam [[Ai Cập]]. Phần lớn các bộ lạc Ả Rập ở Sudan di cư vào Sudan vào thế kỷ 12, kết hôn với người Nubia bản địa và các dân tộc châu Phi khác và dần dần truyền bá Hồi giáo. Ngoài ra, một vài bộ lạc Ả Rập tiền Hồi giáo đã tồn tại ở Sudan từ các cuộc di cư sớm hơn vào khu vực từ phía tây Ả Rập.
Trong một số nghiên cứu về sự Ả Rập hóa của người Sudan, các nhà sử học đã thảo luận về ý nghĩa của bản sắc văn hóa Ả Rập so với phi Ả Rập. Ví dụ, nhà sử học Elena Vezzadini cho rằng đặc điểm dân tộc của các nhóm Sudan khác nhau phụ thuộc vào cách diễn giải phần lịch sử Sudan này và không có lập luận lịch sử rõ ràng nào cho sự phân biệt này. Tóm lại, bà tuyên bố rằng "những người di cư Ả Rập đã bị hấp thụ vào các cấu trúc địa phương, rằng họ đã bị "Sudan hóa" và rằng "Theo một cách nào đó, một nhóm trở thành người Ả Rập khi họ bắt đầu tuyên bố mình là người Ả Rập."
Trong một bài báo về phả hệ của các nhóm dân tộc Sudan khác nhau, nhà khảo cổ học và ngôn ngữ học người Pháp Claude Rilly cho rằng hầu hết người Ả Rập Sudan tự nhận là hậu duệ của người Ả Rập dựa trên một tổ tiên nam quan trọng đều bỏ qua thực tế rằng DNA của họ phần lớn được tạo thành từ nhiều thế hệ vợ và con cái người châu Phi hoặc người lai Phi-Ả Rập, điều này có nghĩa là những tuyên bố này dựa trên truyền thống truyền miệng hơn là dựa trên các yếu tố sinh học.
Mối quan hệ giữa các dân tộc thường phức tạp, đôi khi dẫn đến căng thẳng và xung đột, như đã thấy ở Darfur và các khu vực khác. Vị thế xã hội của các nhóm dân tộc khác nhau cũng có sự chênh lệch.

10.3. Ngôn ngữ

Có khoảng 70 ngôn ngữ bản địa ở Sudan. Sudan có nhiều ngôn ngữ ký hiệu khu vực, không thông hiểu lẫn nhau. Một đề xuất năm 2009 về một Ngôn ngữ ký hiệu Sudan thống nhất đã được xây dựng.
Trước năm 2005, tiếng Ả Rập là ngôn ngữ chính thức duy nhất của quốc gia. Trong hiến pháp năm 2005, ngôn ngữ chính thức của Sudan trở thành tiếng Ả Rập và tiếng Anh.
Tiếng Ả Rập, đặc biệt là phương ngữ Sudan (Sudanese Arabic), là ngôn ngữ được sử dụng rộng rãi nhất, đóng vai trò là ngôn ngữ chung (lingua franca) trên cả nước. Tiếng Anh cũng được sử dụng trong chính phủ và giáo dục đại học.
Ngoài ra, có rất nhiều ngôn ngữ địa phương thuộc các ngữ hệ khác nhau được sử dụng bởi các dân tộc thiểu số, bao gồm các ngôn ngữ Nubia, Beja, Fur, Dinka, Nuer (chủ yếu ở Nam Sudan trước đây nhưng vẫn có cộng đồng ở Sudan), và nhiều ngôn ngữ khác thuộc các ngữ hệ Nilo-Saharan, Afro-Asiatic, và Niger-Congo. Tình hình sử dụng và bảo tồn các ngôn ngữ thiểu số là một vấn đề đáng quan tâm.
Tỷ lệ biết chữ là 70,2% tổng dân số (nam: 79,6%, nữ: 60,8%).

10.4. Tôn giáo

[[File:19649204bd7_22b8db36.jpg|width=4272px|height=2848px|thumb|left|Nhà thờ Hồi giáo Kathmiyah ở Kassala]]
[[File:1964920583e_880ca960.jpg|width=1200px|height=1600px|thumb|right|Nhà thờ chính tòa Thánh Matthew ở Khartoum]]
Sau khi Nam Sudan ly khai vào năm 2011, hơn 97% dân số ở Sudan còn lại theo Hồi giáo. Hầu hết người Hồi giáo được chia thành hai nhóm: Sufi và Salafi. Hai nhánh Sufi phổ biến, Ansar và Khatmia, lần lượt liên kết với các đảng đối lập Umma và Đảng Liên minh Dân chủ. Chỉ có vùng Darfur theo truyền thống là không có các dòng tu Sufi phổ biến ở phần còn lại của đất nước.
Các nhóm Chính thống giáo Copt và Chính thống giáo Hy Lạp lâu đời tồn tại ở Khartoum và các thành phố phía bắc khác. Các cộng đồng Chính thống giáo Ethiopia và Chính thống giáo Eritrea cũng tồn tại ở Khartoum và miền đông Sudan, phần lớn bao gồm những người tị nạn và di cư trong vài thập kỷ qua. Nhà thờ Tông đồ Armenia cũng có sự hiện diện phục vụ người Sudan gốc Armenia. Nhà thờ Trưởng lão Tin lành Sudan cũng có thành viên.
Tôn giáo thiểu số bao gồm Kitô giáo (chủ yếu là Công giáo Rôma và các phái Tin Lành khác nhau) và các tín ngưỡng bản địa. Tự do tôn giáo là một vấn đề nhạy cảm; trước những cải cách năm 2020, việc từ bỏ Hồi giáo (bội giáo) có thể bị trừng phạt bằng cái chết. Xung đột tôn giáo đã từng là một yếu tố trong các cuộc nội chiến, đặc biệt là giữa miền Bắc Hồi giáo và miền Nam chủ yếu theo Kitô giáo và tín ngưỡng bản địa. Sau cuộc cách mạng 2019, đã có những nỗ lực nhằm thúc đẩy sự khoan dung tôn giáo và tách biệt tôn giáo khỏi nhà nước.

10.5. Các thành phố chính

Các thành phố chính của Sudan đóng vai trò quan trọng về dân số, kinh tế và văn hóa.

• Khartoum:** Thủ đô và là thành phố lớn nhất, nằm ở nơi hợp lưu của Nin Xanh và Nin Trắng. Đây là trung tâm chính trị, hành chính, kinh tế, thương mại và văn hóa của đất nước. Dân số khu vực đô thị Khartoum (bao gồm Khartoum, Omdurman và Khartoum Bắc) ước tính khoảng 5-7 triệu người.
• Omdurman:** Nằm đối diện Khartoum qua sông Nile, Omdurman là một trung tâm thương mại và tôn giáo quan trọng, với các khu chợ lớn (souk) và Lăng mộ Mahdi.
• Khartoum Bắc (Bahri):** Là một phần của khu vực đô thị Khartoum, Bahri là một trung tâm công nghiệp và dân cư quan trọng.
• Port Sudan:** Thành phố cảng chính của Sudan trên Biển Đỏ, đóng vai trò quan trọng trong thương mại quốc tế và xuất khẩu dầu mỏ (trước đây và hiện tại là dầu của Nam Sudan).
• Kassala:** Nằm ở phía đông Sudan, gần biên giới với Eritrea, Kassala là một trung tâm nông nghiệp và thương mại quan trọng.
• El-Obeid:** Thủ phủ của bang Bắc Kordofan, là một trung tâm giao thương quan trọng cho các sản phẩm nông nghiệp như gôm Ả Rập và lạc.
• Wad Madani:** Thủ phủ của bang Gezira, nằm trong vùng nông nghiệp màu mỡ của dự án Gezira, là một trung tâm nông nghiệp và công nghiệp nhẹ.
• Al-Fashir:** Thủ phủ của bang Bắc Darfur, là một trung tâm lịch sử và hành chính quan trọng ở vùng Darfur.
• Geneina:** Thủ phủ của bang Tây Darfur, gần biên giới với Chad, là một trung tâm thương mại và là nơi chịu ảnh hưởng nặng nề của xung đột Darfur.
• Ad-Damazin:** Thủ phủ của bang Nin Xanh, gần Đập Roseires, có vai trò quan trọng về thủy điện và nông nghiệp.

Các thành phố này thường là nơi tập trung dân cư đông đúc, các hoạt động kinh tế và các cơ sở văn hóa, giáo dục. Tuy nhiên, nhiều thành phố cũng phải đối mặt với các vấn đề như quá tải dân số, cơ sở hạ tầng yếu kém và ảnh hưởng của xung đột.

10.6. Y tế

Hệ thống y tế của Sudan phải đối mặt với nhiều thách thức do thiếu nguồn lực, cơ sở hạ tầng yếu kém, thiếu nhân viên y tế được đào tạo và tình hình bất ổn chính trị kéo dài.

• Các bệnh tật chủ yếu:** Các bệnh truyền nhiễm như sốt rét, tiêu chảy, các bệnh về đường hô hấp, lao và HIV/AIDS vẫn là những vấn đề sức khỏe cộng đồng lớn. Các bệnh không lây nhiễm như bệnh tim mạch, tiểu đường và ung thư cũng đang gia tăng.
• Tình trạng dinh dưỡng:** Suy dinh dưỡng, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ mang thai, là một vấn đề nghiêm trọng, nhất là ở các vùng bị ảnh hưởng bởi xung đột và mất an ninh lương thực.
• Tuổi thọ trung bình:** Khoảng 65,1 tuổi (năm 2019).
• Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ:** Vẫn còn ở mức cao, mặc dù đã có những cải thiện trong những năm gần đây. Các nguyên nhân chính bao gồm các bệnh có thể phòng ngừa được, suy dinh dưỡng và thiếu chăm sóc y tế.

Hệ thống y tế công cộng còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa. Việc tiếp cận các dịch vụ y tế chất lượng gặp nhiều khó khăn. Xung đột vũ trang thường xuyên phá hủy các cơ sở y tế và làm gián đoạn các chương trình y tế công cộng. Các tổ chức quốc tế và phi chính phủ đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp hỗ trợ y tế, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp và ở các khu vực khó khăn.
Theo ước tính của UNICEF, 87% phụ nữ Sudan trong độ tuổi từ 15 đến 49 đã bị cắt âm vật nữ.

10.7. Giáo dục

[[File:194ca23d6fc_83d4d4c2.jpg|width=1600px|height=1200px|thumb|upright=1.2|Đại học Khartoum, được thành lập với tên gọi Cao đẳng Tưởng niệm Gordon năm 1902]]
Hệ thống giáo dục ở Sudan bao gồm các cấp học chính:

• Giáo dục cơ bản (Tiểu học):** Kéo dài 8 năm, bắt buộc và miễn phí về mặt lý thuyết, mặc dù việc thực thi còn nhiều hạn chế.
• Giáo dục trung học:** Kéo dài 3 năm.
• Giáo dục đại học:** Bao gồm các trường đại học, cao đẳng và học viện kỹ thuật.

Tiếng Ả Rập là ngôn ngữ giảng dạy chính ở tất cả các cấp. Các trường học tập trung ở khu vực đô thị; nhiều trường ở phía tây đã bị hư hỏng hoặc phá hủy do nhiều năm nội chiến. Năm 2001, Ngân hàng Thế giới ước tính rằng tỷ lệ nhập học tiểu học là 46% số học sinh đủ điều kiện và 21% học sinh trung học. Tỷ lệ nhập học rất khác nhau, giảm xuống dưới 20% ở một số tỉnh.
Tỷ lệ biết chữ của tổng dân số là 70,2% (nam: 79,6%, nữ: 60,8%).
Khả năng tiếp cận giáo dục, đặc biệt là đối với trẻ em gái và trẻ em ở các vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa và vùng bị ảnh hưởng bởi xung đột, vẫn còn nhiều hạn chế. Hơn 40% trẻ em không đến trường do tình hình kinh tế, các yếu tố môi trường và xã hội cũng làm tăng khó khăn trong việc đến trường, đặc biệt là đối với trẻ em gái. Chất lượng giáo dục cũng là một vấn đề đáng quan tâm, với tình trạng thiếu giáo viên được đào tạo, thiếu tài liệu giảng dạy và cơ sở vật chất trường lớp không đảm bảo.
Các vấn đề xã hội liên quan đến giáo dục bao gồm tỷ lệ bỏ học cao, đặc biệt ở cấp trung học, và sự bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục giữa các vùng miền và các nhóm dân cư.
Chính phủ Sudan và các tổ chức quốc tế đã có những nỗ lực cải thiện hệ thống giáo dục, bao gồm xây dựng trường học, đào tạo giáo viên và cung cấp tài liệu học tập. Tuy nhiên, những thách thức vẫn còn rất lớn, đặc biệt trong bối cảnh bất ổn chính trị và kinh tế hiện nay.

11.1. Truyền thống và lối sống

[[File:194ca17b246_7544da92.jpg|width=600px|height=535px|thumb|Những người đàn ông Beja mặc galabiya]]
Đời sống hàng ngày ở Sudan chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các giá trị Hồi giáo và truyền thống bộ lạc. Lòng hiếu khách là một đặc điểm nổi bật. Gia đình đóng vai trò trung tâm trong xã hội.
Trang phục truyền thống của nam giới Sudan thường là jalabiya, một loại áo thụng dài, rộng rãi, không cổ, dài đến mắt cá chân, cũng phổ biến ở [[Ai Cập]]. Jalabiya thường đi kèm với một chiếc khăn xếp lớn (turban) và một chiếc khăn choàng (scarf). Trang phục này có thể màu trắng, có màu, sọc, và được làm từ các loại vải có độ dày khác nhau, tùy thuộc vào mùa trong năm và sở thích cá nhân.
Trang phục phổ biến nhất của phụ nữ Sudan là thobe hoặc thawb, phát âm là tobe theo phương ngữ Sudan. Thobe là một tấm vải dài, một mảnh, màu trắng hoặc sặc sỡ mà phụ nữ quấn quanh trang phục bên trong của họ, thường che đầu và tóc.
Do bộ luật hình sự năm 1991 (Luật Trật tự Công cộng), phụ nữ không được phép mặc quần tây ở nơi công cộng, vì nó được hiểu là "trang phục khiêu dâm". Hình phạt cho việc mặc quần tây có thể lên đến 40 roi, nhưng sau khi bị kết tội vào năm 2009, một phụ nữ đã bị phạt số tiền tương đương {{cvt|200|USD}} thay vì bị đánh roi. Các luật này đã được nới lỏng hoặc bãi bỏ một phần sau năm 2019.
Các phong tục tập quán liên quan đến hôn nhân, sinh đẻ, tang lễ thường mang đậm nét truyền thống. Các chuẩn mực xã hội thường nhấn mạnh sự tôn trọng người lớn tuổi và tuân thủ các quy tắc cộng đồng.

11.2. Ẩm thực

[[File:19649206172_f424a51a.jpg|width=3264px|height=2448px|thumb|Bánh mì Sudan]]
Ẩm thực Sudan chịu ảnh hưởng của ẩm thực Ai Cập và Trung Đông, cũng như các truyền thống ẩm thực châu Phi. Các món ăn thường sử dụng các nguyên liệu địa phương như lúa miến, kê, thịt (cừu, dê, gà), rau củ và các loại gia vị.
Một số món ăn và đồ uống tiêu biểu:

• Kissra:** Một loại bánh mì dẹt làm từ bột lúa miến hoặc lúa mì, là món ăn chính trong bữa ăn của người Sudan.
• Asida:** Một loại cháo đặc làm từ bột lúa miến hoặc lúa mì, thường ăn kèm với nước sốt thịt hoặc rau.
• Ful medames:** Đậu fava hầm, một món ăn phổ biến ở nhiều nước Trung Đông và Bắc Phi, cũng là món ăn quốc gia của Sudan.
• Moulah:** Các loại nước sốt hoặc hầm ăn kèm với kissra hoặc asida, có thể làm từ thịt, rau, đậu hoặc đậu bắp khô (bamia). Một ví dụ là Waika, một loại nước sốt đặc làm từ đậu bắp khô và thịt.
• Elmaraara** và **umfitit:** các món ăn làm từ nội tạng cừu (bao gồm phổi, gan và dạ dày), hành tây, bơ đậu phộng và muối. Chúng được ăn sống.
• Salatat dakwa:** salad đậu phộng.
• Shaiyah:** Thịt nướng hoặc chiên, thường là thịt cừu hoặc dê.
• Jibna bayda:** một loại phô mai trắng mềm.
• Đồ uống:** Trà (shai) và cà phê (gahwa) rất phổ biến. Karkade (trà dâm bụt) và các loại nước ép trái cây cũng được ưa chuộng.

Nghi thức ăn uống thường mang tính cộng đồng, mọi người cùng ngồi ăn chung một mâm.

11.3. Nghệ thuật

Nghệ thuật Sudan bao gồm một nền âm nhạc đa dạng từ truyền thống Sufi đến nhạc pop hiện đại. Văn học có những tên tuổi lớn như Tayeb Salih, phản ánh các vấn đề xã hội và bản sắc. Ngành điện ảnh và nhiếp ảnh cũng có lịch sử riêng, ghi lại các khía cạnh của đời sống và lịch sử Sudan, và đang có những dấu hiệu phục hồi.

11.4. Kiến trúc

Kiến trúc Sudan rất đa dạng, phản ánh lịch sử lâu dài và sự đa dạng văn hóa của đất nước.

• Kiến trúc truyền thống:** Ở các vùng nông thôn, kiến trúc truyền thống thường sử dụng vật liệu địa phương như gạch bùn, gỗ và rơm. Các kiểu nhà phổ biến bao gồm nhà tròn với mái tranh (tukul) ở một số vùng, và nhà hình chữ nhật bằng gạch bùn. Kiến trúc Nubia cổ đại nổi tiếng với các đền thờ và kim tự tháp bằng đá sa thạch và gạch bùn, như ở Kerma và Meroë.
• Kiến trúc Hồi giáo:** Sự du nhập của Hồi giáo đã mang đến các yếu tố kiến trúc Hồi giáo, bao gồm các nhà thờ Hồi giáo (mosque) với các mái vòm và tháp (minaret). Kiến trúc của các thành phố cổ như Suakin trên Biển Đỏ mang đậm nét ảnh hưởng Ả Rập và Ottoman.
• Kiến trúc thuộc địa:** Thời kỳ thuộc địa Anh-Ai Cập đã để lại các công trình kiến trúc theo phong cách châu Âu, đặc biệt là ở Khartoum, với các tòa nhà chính phủ, trường học và nhà ở có ban công rộng và tường dày để chống nóng.
• Kiến trúc hiện đại:** Kiến trúc hiện đại ở Sudan kết hợp các yếu tố truyền thống với các thiết kế và vật liệu mới. Các thành phố lớn như Khartoum có nhiều tòa nhà cao tầng và các công trình công cộng hiện đại.

Cảnh quan đô thị chính của Sudan tập trung ở Khartoum và các thành phố lớn khác, với sự pha trộn giữa các công trình cổ và hiện đại.

11.5. Truyền thông

Môi trường truyền thông ở Sudan bao gồm báo chí (báo in và báo điện tử), đài phát thanh, truyền hình và internet.

• Báo chí:** Có nhiều tờ báo bằng tiếng Ả Rập và một số ít bằng tiếng Anh. Tuy nhiên, báo chí thường xuyên phải đối mặt với sự kiểm duyệt và áp lực từ chính phủ.
• Đài phát thanh và truyền hình:** Đài phát thanh và truyền hình nhà nước chiếm ưu thế, mặc dù cũng có một số đài tư nhân. Nội dung thường bị kiểm soát chặt chẽ.
• Internet:** Việc sử dụng internet và mạng xã hội ngày càng phổ biến, đặc biệt trong giới trẻ, và đóng vai trò quan trọng trong việc phổ biến thông tin và tổ chức các phong trào xã hội, như trong cuộc cách mạng năm 2019. Tuy nhiên, chính phủ cũng thường xuyên chặn internet trong các thời điểm bất ổn chính trị.

Mức độ kiểm soát của chính phủ đối với truyền thông nói chung là cao, với các luật lệ hạn chế tự do báo chí và các biện pháp đàn áp nhà báo và các cơ quan truyền thông độc lập. Tình hình này có những biến động tùy thuộc vào bối cảnh chính trị.

11.6. Thể thao

[[File:19649206a4a_9cc49b0a.jpg|width=4000px|height=2250px|thumb|left|Sân vận động Al-Marekh]]
Giống như ở nhiều quốc gia, bóng đá là môn thể thao phổ biến nhất ở Sudan. Liên đoàn bóng đá Sudan được thành lập vào năm 1936 và do đó trở thành một trong những liên đoàn bóng đá lâu đời nhất tồn tại ở châu Phi. Tuy nhiên, trước khi thành lập Liên đoàn bóng đá, Sudan đã bắt đầu trải nghiệm bóng đá do thực dân Anh mang đến đất nước này từ đầu thế kỷ 20 qua Ai Cập. Các câu lạc bộ Sudan khác được thành lập vào thời điểm đó bao gồm Al-Hilal Omdurman, Al-Merrikh, đã dẫn đến sự phổ biến của bóng đá trong nước. Giải Ngoại hạng Sudan (Khartoum League) trở thành giải đấu quốc gia đầu tiên được chơi ở Sudan, đặt nền móng cho sự phát triển tương lai của bóng đá Sudan. Đội tuyển bóng đá quốc gia Sudan đã từng vô địch Cúp bóng đá châu Phi năm 1970.
Kể từ tháng 9 năm 2019, đã có một giải đấu quốc gia chính thức cho các câu lạc bộ bóng đá nữ, bắt đầu trên cơ sở các câu lạc bộ nữ không chính thức từ đầu những năm 2000. Năm 2021, đội tuyển bóng đá nữ quốc gia Sudan lần đầu tiên tham gia Cúp bóng đá nữ Ả Rập, được tổ chức tại Cairo, Ai Cập.
Đội tuyển bóng chuyền bãi biển quốc gia của Sudan đã thi đấu tại Cúp bóng chuyền bãi biển châu lục CAVB 2018-2020 ở cả nội dung nam và nữ. Vào tháng 6 năm 2022, Patricia Seif El Din El Haj, nữ vận động viên đấu vật Sudan đầu tiên tham gia giải vô địch châu Phi, đã được nhiếp ảnh gia của Reuters Mohamed Nureldin Abdallah chụp ảnh khi cô chuẩn bị đến Nigeria để chuẩn bị cho Thế vận hội Mùa hè 2024.
Các môn thể thao khác như điền kinh, bóng rổ và đấu vật truyền thống cũng được yêu thích ở một số vùng.

11.7. Các ngày lễ

Sudan có các ngày lễ quốc gia và tôn giáo chính sau:

• Ngày Độc lập:** 1 tháng 1 (kỷ niệm ngày Sudan giành độc lập năm 1956).
• Giáng sinh của người Copt:** 7 tháng 1.
• Ngày Cách mạng:** 19 tháng 12 (đánh dấu các cuộc cách mạng hoặc thay đổi chính trị quan trọng, ngày này có thể thay đổi tùy thuộc vào diễn biến lịch sử gần đây).
• Giáng sinh:** 25 tháng 12.

Các ngày lễ Hồi giáo (theo lịch âm Hồi giáo, ngày có thể thay đổi hàng năm theo lịch dương):

• Al-Mawlid Al-Nabawi (Sinh nhật Nhà tiên tri Muhammad).**
• Eid al-Fitr (Lễ kết thúc tháng Ramadan).**
• Eid al-Adha (Lễ Hiến sinh).**
• Năm mới Hồi giáo (Muharram).**

Ngoài ra, Lễ Phục sinh của người Copt cũng là một ngày lễ quan trọng đối với cộng đồng Kitô giáo Copt.

11.8. Di sản thế giới

[[File:194f8a30c47_e4c58b99.jpg|width=2016px|height=1512px|thumb|left|Gebel Barkal và các địa điểm của vùng Napata - (2003, di sản văn hóa)]]
Sudan có các địa điểm được UNESCO công nhận là Di sản thế giới, bao gồm cả di sản văn hóa và di sản thiên nhiên, phản ánh giá trị lịch sử và tự nhiên to lớn của quốc gia này.

• Gebel Barkal và các địa điểm của vùng Napata** (Di sản văn hóa, công nhận năm 2003): Quần thể khảo cổ này bao gồm núi Gebel Barkal linh thiêng và các tàn tích của thành phố Napata cổ đại, từng là trung tâm tôn giáo và chính trị quan trọng của Vương quốc Kush. Các di tích bao gồm đền thờ, cung điện, kim tự tháp và các công trình khác, minh chứng cho nền văn minh Nubia rực rỡ.
• Các địa điểm khảo cổ của Đảo Meroë** (Di sản văn hóa, công nhận năm 2011): Nằm giữa sông Nile và sông Atbara, khu vực này từng là trung tâm của Vương quốc Kush trong giai đoạn Meroitic. Di sản bao gồm các thành phố hoàng gia, đền thờ và đặc biệt là các cụm kim tự tháp Meroë nổi tiếng với kiến trúc độc đáo, thể hiện sự pha trộn giữa ảnh hưởng Ai Cập và văn hóa bản địa.
• Vườn quốc gia hải dương Sanganeb và Vịnh Dungonab - Đảo Mukkawar** (Di sản thiên nhiên, công nhận năm 2016): Nằm ở Biển Đỏ, di sản này bao gồm rạn san hô vòng Sanganeb và khu vực vịnh Dungonab cùng đảo Mukkawar. Đây là một hệ sinh thái biển đa dạng với các rạn san hô nguyên sơ, các loài cá, động vật có vú biển (như cá cúi) và chim biển quý hiếm, có giá trị khoa học và bảo tồn cao.

Ngoài ra, Sudan còn có một số địa điểm khác trong danh sách dự kiến của UNESCO, cho thấy tiềm năng di sản phong phú của đất nước. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản này là một nhiệm vụ quan trọng, nhưng cũng gặp nhiều thách thức do tình hình kinh tế và an ninh.