Panama

3.1. Thời kỳ tiền Colombo

Eo đất Panama được hình thành khoảng ba triệu năm trước khi cầu nối đất liền giữa Bắc và Nam Mỹ cuối cùng hoàn thành, và các loài thực vật và động vật dần dần di chuyển qua đó theo cả hai hướng. Sự tồn tại của eo đất đã ảnh hưởng đến sự phân tán của con người, nông nghiệp và công nghệ trên khắp lục địa châu Mỹ từ khi những người săn bắn và hái lượm đầu tiên xuất hiện cho đến thời đại của các làng mạc và thành phố.

Các đồ tạo tác sớm nhất được phát hiện của người bản địa châu Mỹ ở Panama bao gồm các mũi tên của người Paleo-Ấn Độ. Sau đó, miền trung Panama là nơi có một số đồ gốm sớm nhất ở châu Mỹ, ví dụ như các nền văn hóa tại Monagrillo, có niên đại từ 2500-1700 TCN. Những nền văn hóa này đã phát triển thành các quần thể dân cư đáng kể, được biết đến nhiều nhất qua các ngôi mộ ngoạn mục của họ (niên đại khoảng 500-900 SCN) tại địa điểm khảo cổ Monagrillo, và đồ gốm nhiều màu theo phong cách Gran Coclé. Các tác phẩm điêu khắc đá nguyên khối hoành tráng tại địa điểm Barriles (Chiriqui) cũng là những dấu vết quan trọng của các nền văn hóa cổ đại này trên eo đất.

Trước khi người châu Âu đến, Panama là nơi sinh sống rộng rãi của các dân tộc nói tiếng Chibchan, tiếng Chocoan, và người Cueva. Nhóm lớn nhất là người Cueva (mối liên hệ ngôn ngữ cụ thể của họ được ghi chép kém). Quy mô dân số bản địa của eo đất vào thời điểm thuộc địa châu Âu là không chắc chắn. Các ước tính lên tới hai triệu người, nhưng các nghiên cứu gần đây hơn cho rằng con số này gần hơn với 200.000 người. Các phát hiện khảo cổ và lời kể của các nhà thám hiểm châu Âu thời kỳ đầu mô tả các nhóm bản địa đa dạng trên eo đất thể hiện sự đa dạng văn hóa và cho thấy người dân phát triển thông qua các tuyến thương mại khu vực thường xuyên. Người Nam Đảo đã có một mạng lưới thương mại đến Panama vì có bằng chứng về việc dừa đến bờ biển Thái Bình Dương của Panama từ Philippines trong thời kỳ tiền Colombo.

Khi Panama bị thực dân hóa, người bản địa đã chạy trốn vào rừng và các hòn đảo gần đó. Các học giả tin rằng bệnh truyền nhiễm là nguyên nhân chính gây ra sự suy giảm dân số của người bản địa châu Mỹ. Người bản địa không có khả năng miễn dịch đối với các bệnh như bệnh đậu mùa, vốn đã là bệnh đặc hữu ở các quần thể người Á-Âu trong nhiều thế kỷ.

3.2. Thời kỳ thuộc địa Tây Ban Nha

Rodrigo de Bastidas đi thuyền về phía tây từ Venezuela vào năm 1501 để tìm vàng, và trở thành người châu Âu đầu tiên khám phá eo đất Panama. Một năm sau, Cristoforo Colombo đến thăm eo đất này và thành lập một khu định cư tồn tại trong thời gian ngắn ở tỉnh Darien. Chuyến đi gian khổ của Vasco Núñez de Balboa từ Đại Tây Dương đến Thái Bình Dương vào năm 1513 đã chứng minh rằng eo đất thực sự là con đường giữa các biển, và Panama nhanh chóng trở thành ngã tư và thị trường của đế quốc Tây Ban Nha ở Tân Thế giới. Vua Ferdinand II đã bổ nhiệm Pedro Arias Dávila làm Thống đốc Hoàng gia. Ông đến vào tháng 6 năm 1514 với 19 tàu và 1.500 người. Năm 1519, Dávila thành lập Thành phố Panama. Vàng và bạc được vận chuyển bằng tàu từ Nam Mỹ, kéo qua eo đất và chất lên tàu để đến Tây Ban Nha. Con đường này được gọi là Camino Real, hay Con đường Hoàng gia, mặc dù nó thường được gọi là Camino de Cruces (Con đường Thánh giá) vì số lượng các ngôi mộ dọc đường. Vào năm 1520, người Genova kiểm soát cảng Panama. Người Genova đã nhận được một sự nhượng bộ từ người Tây Ban Nha để khai thác cảng Panama chủ yếu cho buôn bán nô lệ, cho đến khi thành phố nguyên thủy bị phá hủy vào năm 1671. Trong khi đó, vào năm 1635, Don Sebastián Hurtado de Corcuera, thống đốc Panama lúc bấy giờ, đã tuyển mộ người Genova, người Peru và người Panama làm binh lính để tiến hành chiến tranh chống lại người Hồi giáo ở Philippines và thành lập thành phố Zamboanga.

Panama nằm dưới sự cai trị của Đế quốc Tây Ban Nha trong gần 300 năm (1538-1821), và trở thành một phần của Phó vương quốc Peru, cùng với tất cả các thuộc địa khác của Tây Ban Nha ở Nam Mỹ. Ngay từ đầu, bản sắc Panama đã dựa trên ý thức về "định mệnh địa lý", và vận mệnh của Panama dao động theo tầm quan trọng địa chính trị của eo đất. Kinh nghiệm thuộc địa đã tạo ra chủ nghĩa dân tộc Panama và một xã hội phức tạp về chủng tộc và phân tầng cao, là nguồn gốc của các cuộc xung đột nội bộ đi ngược lại lực lượng thống nhất của chủ nghĩa dân tộc.

Năm 1538, Real Audiencia de Panama được thành lập, ban đầu có quyền tài phán từ Nicaragua đến Mũi Sừng, cho đến khi cuộc chinh phục Peru hoàn thành. Một Real Audiencia là một quận tư pháp hoạt động như một tòa phúc thẩm. Mỗi audiencia có một oidor (tiếng Tây Ban Nha: người nghe, một thẩm phán).

Chính quyền Tây Ban Nha có ít quyền kiểm soát đối với phần lớn lãnh thổ Panama. Nhiều khu vực lớn đã chống lại sự chinh phục và truyền giáo cho đến cuối thời kỳ thuộc địa. Do đó, người bản địa trong khu vực thường được gọi là "indios de guerra" (người Ấn Độ chiến tranh). Tuy nhiên, Panama rất quan trọng đối với Tây Ban Nha về mặt chiến lược vì đây là cách dễ nhất để vận chuyển bạc được khai thác ở Peru đến châu Âu. Các chuyến hàng bạc được cập bến ở bờ biển phía tây Panama và sau đó được vận chuyển bằng đường bộ đến Portobello hoặc Nombre de Dios ở phía Caribe của eo đất để vận chuyển tiếp. Ngoài tuyến đường châu Âu, còn có một tuyến đường Á-Mỹ, dẫn đến việc các thương nhân và nhà thám hiểm mang bạc từ Peru đi qua Panama bằng đường bộ để đến Acapulco, Mexico trước khi đi thuyền đến Manila, Philippines bằng các thuyền buồm Manila nổi tiếng. Năm 1579, sự độc quyền hoàng gia mà Acapulco, Mexico có trong giao thương với Manila, Philippines đã được nới lỏng và Panama được chỉ định là một cảng khác có thể giao thương trực tiếp với châu Á.

Do sự kiểm soát không hoàn toàn của Tây Ban Nha, tuyến đường Panama dễ bị tấn công bởi cướp biển (chủ yếu là người Hà Lan và Anh), và từ những người châu Phi "thế giới mới" được gọi là cimarrons, những người đã tự giải thoát khỏi cảnh nô lệ và sống trong các công xã hoặc palenques xung quanh Camino Real ở nội địa Panama, và trên một số hòn đảo ngoài khơi bờ biển Thái Bình Dương của Panama. Một cộng đồng nổi tiếng như vậy đã hình thành một vương quốc nhỏ dưới thời Bayano, xuất hiện trong khoảng thời gian từ 1552 đến 1558. Các cuộc đột kích nổi tiếng của Sir Francis Drake vào Panama năm 1572-73 và việc John Oxenham vượt qua Thái Bình Dương đã được sự giúp đỡ của người cimarrons Panama, và chính quyền Tây Ban Nha chỉ có thể kiểm soát họ bằng cách thành lập một liên minh với họ, đảm bảo tự do cho họ để đổi lấy sự hỗ trợ quân sự vào năm 1582.

Các yếu tố sau đây đã giúp xác định một ý thức tự trị và bản sắc khu vực hoặc quốc gia riêng biệt ở Panama rất lâu trước các thuộc địa còn lại: sự thịnh vượng đạt được trong hai thế kỷ đầu tiên (1540-1740) trong khi đóng góp vào sự tăng trưởng thuộc địa; việc đặt quyền tư pháp khu vực rộng rãi (Real Audiencia) như một phần của quyền tài phán của mình; và vai trò then chốt mà nó đóng ở đỉnh cao của Đế quốc Tây Ban Nha - đế quốc toàn cầu hiện đại đầu tiên.

Tuy nhiên, sự kết thúc của hệ thống encomienda ở Azuero đã châm ngòi cho cuộc chinh phục Veraguas trong cùng năm đó. Dưới sự lãnh đạo của Francisco Vázquez, vùng Veraguas đã rơi vào tay cai trị của người Castilia vào năm 1558. Trong vùng mới bị chinh phục, hệ thống encomienda cũ đã được áp dụng. Mặt khác, phong trào độc lập của Panama có thể gián tiếp được quy cho việc bãi bỏ hệ thống encomienda ở Bán đảo Azuero, do Vương miện Tây Ban Nha đặt ra vào năm 1558 do các cuộc biểu tình lặp đi lặp lại của người dân địa phương chống lại sự ngược đãi dân số bản địa. Thay vào đó, một hệ thống sở hữu đất đai quy mô vừa và nhỏ hơn đã được thúc đẩy, do đó tước đi quyền lực của các chủ đất lớn và trao vào tay các chủ sở hữu quy mô vừa và nhỏ.

Panama là nơi diễn ra Kế hoạch Darien bất thành, một kế hoạch thành lập một thuộc địa của Scotland trong khu vực vào năm 1698. Kế hoạch này thất bại vì nhiều lý do, và khoản nợ sau đó đã góp phần vào sự hợp nhất của Anh và Scotland vào năm 1707.

Năm 1671, cướp biển Henry Morgan, được chính phủ Anh cấp phép, đã cướp phá và đốt cháy thành phố Panama - thành phố quan trọng thứ hai ở Tân Thế giới của Tây Ban Nha vào thời điểm đó. Năm 1717, Phó vương quốc Tân Granada (phía bắc Nam Mỹ) được thành lập để đối phó với việc các nước châu Âu khác cố gắng chiếm lãnh thổ của Tây Ban Nha ở vùng Caribe. Eo đất Panama được đặt dưới quyền tài phán của nó. Tuy nhiên, sự xa xôi của thủ đô Tân Granada, Santa Fe de Bogotá (thủ đô hiện đại của Colombia), đã trở thành một trở ngại lớn hơn so với dự đoán của vương miện Tây Ban Nha vì quyền lực của Tân Granada bị tranh chấp bởi sự thâm niên, gần gũi hơn và các mối quan hệ trước đó với Phó vương quốc Peru và thậm chí bởi chính sáng kiến của Panama. Mối quan hệ không mấy dễ chịu này giữa Panama và Bogotá sẽ tồn tại trong nhiều thế kỷ.

Năm 1744, Giám mục Francisco Javier de Luna Victoria DeCastro thành lập Trường Cao đẳng San Ignacio de Loyola và vào ngày 3 tháng 6 năm 1749, thành lập La Real y Pontificia Universidad de San Javier. Tuy nhiên, vào thời điểm này, tầm quan trọng và ảnh hưởng của Panama đã trở nên không đáng kể khi quyền lực của Tây Ban Nha suy yếu ở châu Âu và những tiến bộ trong kỹ thuật hàng hải ngày càng cho phép các con tàu đi vòng qua Mũi Sừng để đến Thái Bình Dương. Mặc dù tuyến đường Panama ngắn nhưng lại tốn nhiều công sức và chi phí do việc bốc dỡ hàng hóa và hành trình nặng nhọc cần thiết để đi từ bờ biển này sang bờ biển khác.

3.3. Quá trình độc lập khỏi Colombia

Khi các cuộc chiến tranh giành độc lập của châu Mỹ Tây Ban Nha đang nóng lên trên khắp Mỹ Latinh, Thành phố Panama đang chuẩn bị cho độc lập; tuy nhiên, kế hoạch của họ đã được đẩy nhanh bởi Grito de La Villa de Los Santos (Tiếng kêu từ Thị trấn Thánh) đơn phương, được ban hành vào ngày 10 tháng 11 năm 1821, bởi cư dân của Azuero mà không có sự hậu thuẫn từ Thành phố Panama để tuyên bố tách khỏi Đế quốc Tây Ban Nha. Ở cả Veraguas và thủ đô, hành động này đều bị đón nhận với sự khinh miệt, mặc dù ở các mức độ khác nhau. Đối với Veraguas, đó là hành động phản bội cuối cùng, trong khi đối với thủ đô, nó được coi là không hiệu quả và bất thường, và hơn nữa buộc họ phải đẩy nhanh kế hoạch của mình.

Tuy nhiên, Grito là một dấu hiệu, về phía cư dân Azuero, về sự đối kháng của họ đối với phong trào độc lập ở thủ đô. Những người ở khu vực thủ đô lần lượt coi phong trào Azuero với sự khinh miệt, vì những người ly khai ở Thành phố Panama tin rằng các đối tác của họ ở Azuero đang đấu tranh không chỉ để giành độc lập khỏi Tây Ban Nha, mà còn cho quyền tự trị của họ tách biệt khỏi Thành phố Panama sau khi người Tây Ban Nha ra đi.

Nó được coi là một động thái mạo hiểm về phía Azuero, vốn sống trong nỗi sợ hãi Đại tá José Pedro Antonio de Fábrega y de las Cuevas (1774-1841). Đại tá là một người trung thành kiên định và nắm giữ tất cả các nguồn cung cấp quân sự của eo đất trong tay. Họ lo sợ sự trả đũa nhanh chóng và sự trừng phạt nhanh chóng đối với những người ly khai.

Tuy nhiên, điều họ đã tính đến là ảnh hưởng của những người ly khai ở thủ đô. Kể từ tháng 10 năm 1821, khi cựu Toàn quyền, Juan de la Cruz Murgeón, rời eo đất trong một chiến dịch ở Quito và để một đại tá phụ trách, những người ly khai đã từ từ thuyết phục Fábrega về phía ly khai. Vì vậy, đến ngày 10 tháng 11, Fábrega giờ đây đã là một người ủng hộ phong trào độc lập. Ngay sau tuyên bố ly khai của Los Santos, Fábrega đã triệu tập mọi tổ chức ở thủ đô có lợi ích ly khai và chính thức tuyên bố sự ủng hộ của thành phố đối với độc lập. Không có hậu quả quân sự nào xảy ra do việc hối lộ khéo léo các đội quân hoàng gia.

Trong 80 năm sau khi độc lập khỏi Tây Ban Nha, Panama là một phân khu của Đại Colombia, sau khi tự nguyện gia nhập đất nước vào cuối năm 1821. Sau đó, nó trở thành một phần của Cộng hòa Tân Granada vào năm 1831 và được chia thành nhiều tỉnh. Năm 1855, Bang Panama tự trị được thành lập trong Cộng hòa từ các tỉnh Tân Granada là Panama, Azuero, Chiriquí và Veraguas. Nó tiếp tục là một bang trong Liên minh Grenadine (1858-1863) và Liên bang Colombia (1863-1886). Hiến pháp năm 1886 của Cộng hòa Colombia hiện đại đã thành lập một Tỉnh Panama mới.

Người dân eo đất đã thực hiện hơn 80 nỗ lực ly khai khỏi Colombia. Họ đã gần thành công vào năm 1831, sau đó một lần nữa trong Chiến tranh Ngàn ngày năm 1899-1902, được người Panama bản địa hiểu là một cuộc đấu tranh giành quyền đất đai dưới sự lãnh đạo của Victoriano Lorenzo.

Ý định của Hoa Kỳ nhằm gây ảnh hưởng đến khu vực, đặc biệt là việc xây dựng và kiểm soát Kênh đào Panama, đã dẫn đến việc Panama ly khai khỏi Colombia vào năm 1903 và giành độc lập chính trị. Khi Thượng viện Colombia bác bỏ Hiệp ước Hay-Herrán vào ngày 22 tháng 1 năm 1903, Hoa Kỳ đã quyết định hỗ trợ và khuyến khích phong trào ly khai của Panama.

Vào tháng 11 năm 1903, Panama, với sự hỗ trợ ngầm của Hoa Kỳ, đã tuyên bố độc lập và ký kết Hiệp ước Hay-Bunau-Varilla với Hoa Kỳ mà không có sự hiện diện của một người Panama nào. Philippe Bunau-Varilla, một kỹ sư và nhà vận động hành lang người Pháp, đã đại diện cho Panama mặc dù tổng thống Panama và một phái đoàn đã đến New York để đàm phán hiệp ước. Bunau-Varilla là một cổ đông trong một công ty Pháp (Compagnie Nouvelle du Canal de Panama), công ty này đã mua lại quyền của công ty Pháp ban đầu đã phá sản vào năm 1889. Hiệp ước được soạn thảo và ký kết nhanh chóng vào đêm trước khi phái đoàn Panama đến Washington. Hiệp ước đã trao cho Hoa Kỳ các quyền "như thể là chủ quyền" trong một khu vực rộng khoảng 16093 m ^{(10 mile)} và dài 80467 m ^{(50 mile)}. Trong khu vực đó, Hoa Kỳ sẽ xây dựng một con kênh, sau đó quản lý, củng cố và bảo vệ nó "vĩnh viễn".

3.4. Từ thế kỷ 20 đến nay

Từ năm 1904 đến năm 1914, Quân đoàn Kỹ sư Lục quân Hoa Kỳ đã hoàn thành Kênh đào Panama dài 83 km. Do tầm quan trọng chiến lược của kênh đào trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Hoa Kỳ đã tăng cường củng cố các lối vào kênh.

Từ năm 1903 đến năm 1968, Panama là một nền dân chủ lập hiến bị chi phối bởi một chế độ đầu sỏ định hướng thương mại. Trong những năm 1950, quân đội Panama bắt đầu thách thức quyền bá chủ chính trị của giới đầu sỏ. Đầu những năm 1960 cũng chứng kiến sự khởi đầu của áp lực kéo dài ở Panama đòi đàm phán lại Hiệp ước Hay-Bunau-Varilla, bao gồm cả các cuộc bạo loạn nổ ra vào đầu năm 1964, dẫn đến cướp bóc trên diện rộng và hàng chục người chết, cùng với việc sơ tán đại sứ quán Mỹ.

Giữa các cuộc đàm phán về hiệp ước Robles-Johnson, Panama đã tổ chức cuộc bầu cử năm 1968. Các ứng cử viên là:

• Tiến sĩ Arnulfo Arias Madrid, Liên minh Quốc gia (Unión Nacional)
• Antonio González Revilla, Dân chủ Cơ đốc giáo (Democracia Cristiana)
• Kỹ sư David Samudio, Liên minh Nhân dân (Alianza del Pueblo), người được chính phủ ủng hộ.

Arias Madrid được tuyên bố là người chiến thắng trong các cuộc bầu cử đầy bạo lực và cáo buộc gian lận chống lại Alianza del Pueblo. Vào ngày 1 tháng 10 năm 1968, Arias Madrid nhậm chức tổng thống Panama, hứa hẹn sẽ lãnh đạo một chính phủ "đoàn kết dân tộc" nhằm chấm dứt tham nhũng đang thịnh hành và mở đường cho một Panama mới. Một tuần rưỡi sau, vào ngày 11 tháng 10 năm 1968, Vệ binh Quốc gia (Guardia Nacional) đã lật đổ Arias và bắt đầu vòng xoáy đi xuống mà đỉnh điểm là cuộc xâm lược của Hoa Kỳ vào năm 1989. Arias, người đã hứa sẽ tôn trọng hệ thống cấp bậc của Vệ binh Quốc gia, đã phá vỡ thỏa thuận và bắt đầu một cuộc tái cấu trúc lớn của Vệ binh. Để bảo vệ lợi ích của Vệ binh và của cá nhân mình, Trung tá Omar Torrijos Herrera và Thiếu tá Boris Martínez đã chỉ huy một cuộc đảo chính quân sự khác chống lại chính phủ.

Quân đội tự biện minh bằng cách tuyên bố rằng Arias Madrid đang cố gắng thiết lập một chế độ độc tài, và hứa hẹn sẽ quay trở lại chế độ cai trị hợp hiến. Trong khi đó, Vệ binh bắt đầu một loạt các biện pháp dân túy nhằm giành được sự ủng hộ cho cuộc đảo chính. Trong số đó có:

• Đóng băng giá thực phẩm, thuốc men và các hàng hóa khác cho đến ngày 31 tháng 1 năm 1969
• Đóng băng mức tiền thuê nhà
• Hợp pháp hóa việc định cư lâu dài của các gia đình lấn chiếm đất ở các quận xung quanh địa điểm lịch sử Panama Viejo

Song song với đó, quân đội bắt đầu một chính sách đàn áp phe đối lập, những người bị gán cho là cộng sản. Quân đội đã bổ nhiệm một Chính phủ Lâm thời Junta để sắp xếp các cuộc bầu cử mới. Tuy nhiên, Vệ binh Quốc gia tỏ ra rất miễn cưỡng từ bỏ quyền lực và sớm tự gọi mình là El Gobierno Revolucionario (Chính phủ Cách mạng).

Dưới sự kiểm soát của Omar Torrijos, quân đội đã chuyển đổi cấu trúc chính trị và kinh tế của đất nước, khởi xướng việc bao phủ rộng rãi các dịch vụ an sinh xã hội và mở rộng giáo dục công. Hiến pháp được thay đổi vào năm 1972. Để cải cách hiến pháp, quân đội đã thành lập một tổ chức mới, Hội đồng Đại biểu Corregimiento, thay thế Quốc hội. Hội đồng mới này, còn được gọi là Poder Popular (Quyền lực của Nhân dân), bao gồm 505 thành viên do quân đội lựa chọn mà không có sự tham gia của các đảng phái chính trị, vốn đã bị quân đội loại bỏ. Hiến pháp mới tuyên bố Omar Torrijos là Lãnh tụ Tối cao của Cách mạng Panama, và trao cho ông quyền lực không giới hạn trong sáu năm, mặc dù, để giữ một vẻ bề ngoài hợp hiến, Demetrio B. Lakas được bổ nhiệm làm tổng thống trong cùng thời kỳ. Năm 1977, Hiệp ước Torrijos-Carter đã đồng ý chuyển giao kênh đào từ Hoa Kỳ cho Panama vào ngày 31 tháng 12 năm 1999. Lãnh thổ xung quanh được trao trả trước tiên, vào năm 1979.

Năm 1981, Torrijos qua đời trong một vụ tai nạn máy bay. Cái chết của Torrijos đã làm thay đổi chiều hướng phát triển chính trị của Panama. Bất chấp những sửa đổi hiến pháp năm 1983 cấm vai trò chính trị của quân đội, Lực lượng Phòng vệ Panama (PDF), như họ được biết đến lúc bấy giờ, vẫn tiếp tục chi phối đời sống chính trị Panama. Vào thời điểm này, Tướng Manuel Antonio Noriega đã nắm chắc quyền kiểm soát cả PDF và chính phủ dân sự.

Trong cuộc bầu cử năm 1984, các ứng cử viên là:

• Nicolás Ardito Barletta Vallarino, được quân đội ủng hộ trong một liên minh gọi là UNADE
• Arnulfo Arias Madrid, cho liên minh đối lập ADO
• Cựu Tướng Rubén Darío Paredes, người bị Manuel Noriega buộc phải nghỉ hưu sớm, tranh cử cho Đảng Quốc gia Nhân dân (PAP; "Partido Nacionalista Popular")
• Carlos Iván Zúñiga, tranh cử cho Đảng Hành động Nhân dân (PAPO; Partido Acción Popular)

Barletta được tuyên bố là người chiến thắng trong các cuộc bầu cử bị coi là gian lận. Barletta thừa kế một đất nước đang suy sụp kinh tế và nợ nần chồng chất với Quỹ Tiền tệ Quốc tế và Ngân hàng Thế giới. Giữa cuộc khủng hoảng kinh tế và những nỗ lực của Barletta nhằm trấn an các chủ nợ của đất nước, các cuộc biểu tình đường phố đã nổ ra, và sự đàn áp của quân đội cũng vậy.

Trong khi đó, chế độ của Noriega đã nuôi dưỡng một nền kinh tế tội phạm được che giấu kỹ lưỡng, hoạt động như một nguồn thu nhập song song cho quân đội và các đồng minh của họ, cung cấp doanh thu từ ma túy và rửa tiền. Đến cuối chế độ độc tài quân sự, một làn sóng người di cư Trung Quốc mới đã đến eo đất với hy vọng di cư sang Hoa Kỳ. Việc buôn lậu người Trung Quốc đã trở thành một ngành kinh doanh khổng lồ, với doanh thu lên tới 200 triệu đô la cho chế độ của Noriega.

Chế độ độc tài quân sự đã ám sát hoặc tra tấn hơn một trăm người Panama và buộc ít nhất một trăm người bất đồng chính kiến khác phải lưu vong. Chế độ của Noriega được Hoa Kỳ ủng hộ và bắt đầu đóng vai trò hai mặt ở Trung Mỹ. Trong khi Nhóm Contadora, một sáng kiến được khởi xướng bởi các bộ trưởng ngoại giao của nhiều quốc gia Mỹ Latinh bao gồm cả Panama, tiến hành các nỗ lực ngoại giao để đạt được hòa bình trong khu vực, Noriega đã cung cấp vũ khí và đạn dược cho Contras Nicaragua và các nhóm du kích khác trong khu vực thay mặt cho CIA.

3.4.1. Thời kỳ quân quản và sự can thiệp của Hoa Kỳ

Vào ngày 6 tháng 6 năm 1987, Đại tá Roberto Díaz Herrera mới nghỉ hưu, bất bình vì Noriega đã phá vỡ "Kế hoạch Torrijos" kế vị đã được thống nhất, kế hoạch này lẽ ra sẽ đưa ông lên làm chỉ huy quân đội sau Noriega, đã quyết định tố cáo chế độ. Ông tiết lộ chi tiết về gian lận bầu cử, cáo buộc Noriega lên kế hoạch cho cái chết của Torrijos và tuyên bố rằng Torrijos đã nhận 12 triệu đô la từ Hoàng đế Iran để cho nhà lãnh đạo Iran lưu vong này tị nạn. Ông cũng cáo buộc Noriega ám sát bằng cách chặt đầu nhà lãnh đạo đối lập lúc bấy giờ, Tiến sĩ Hugo Spadafora.

Đêm ngày 9 tháng 6 năm 1987, Cruzada Civilista ("Chiến dịch Dân sự") được thành lập và bắt đầu tổ chức các hành động bất tuân dân sự. Chiến dịch kêu gọi một cuộc tổng đình công. Đáp lại, quân đội đã đình chỉ các quyền hiến định và tuyên bố tình trạng khẩn cấp trong nước. Vào ngày 10 tháng 7, Chiến dịch Dân sự kêu gọi một cuộc biểu tình lớn đã bị đàn áp dữ dội bởi "Dobermans", đơn vị kiểm soát bạo loạn đặc biệt của quân đội. Ngày hôm đó, sau này được gọi là El Viernes Negro ("Thứ Sáu Đen tối"), đã khiến nhiều người bị thương và thiệt mạng.

Tổng thống Hoa Kỳ Ronald Reagan bắt đầu một loạt các biện pháp trừng phạt chống lại chế độ quân sự. Hoa Kỳ đã đóng băng viện trợ kinh tế và quân sự cho Panama vào giữa năm 1987 để đối phó với cuộc khủng hoảng chính trị trong nước ở Panama và một cuộc tấn công vào đại sứ quán Hoa Kỳ. Các biện pháp trừng phạt đã không lật đổ được Noriega, nhưng đã làm tổn hại nghiêm trọng đến nền kinh tế Panama. Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Panama đã giảm gần 25% từ năm 1987 đến năm 1989.

Vào ngày 5 tháng 2 năm 1988, Tướng Manuel Antonio Noriega bị các bồi thẩm đoàn liên bang ở Tampa và Miami buộc tội buôn bán ma túy. Tổ chức Theo dõi Nhân quyền đã viết trong báo cáo năm 1989 của mình: "Washington đã nhắm mắt làm ngơ trước các hành vi lạm dụng ở Panama trong nhiều năm cho đến khi mối lo ngại về buôn bán ma túy thúc đẩy các bản cáo trạng đối với tướng [Noriega] bởi hai bồi thẩm đoàn lớn ở Florida vào tháng 2 năm 1988".

Tháng 4 năm 1988, Tổng thống Hoa Kỳ Ronald Reagan đã viện dẫn Đạo luật Quyền lực Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế, đóng băng tài sản của chính phủ Panama trong tất cả các tổ chức của Hoa Kỳ. Tháng 5 năm 1989, người Panama đã bỏ phiếu áp đảo cho các ứng cử viên chống Noriega. Chế độ Noriega ngay lập tức hủy bỏ cuộc bầu cử và bắt đầu một đợt đàn áp mới.

Hoa Kỳ xâm lược Panama vào ngày 20 tháng 12 năm 1989, với mật danh Chiến dịch Chính nghĩa. Hoa Kỳ tuyên bố hoạt động này là "cần thiết để bảo vệ tính mạng của công dân Hoa Kỳ ở Panama, bảo vệ dân chủ và nhân quyền, chống buôn bán ma túy và đảm bảo tính trung lập của Kênh đào Panama theo yêu cầu của Hiệp ước Torrijos-Carter". Hoa Kỳ báo cáo có 23 quân nhân thiệt mạng và 324 người bị thương, với số binh sĩ Panama thiệt mạng ước tính là 450. Ước tính số dân thường thiệt mạng trong cuộc xung đột dao động từ 200 đến 4.000 người. Liên Hợp Quốc cho biết số dân thường Panama thiệt mạng là 500 người, Americas Watch ước tính là 300 người, Hoa Kỳ đưa ra con số 202 dân thường thiệt mạng và cựu Bộ trưởng Tư pháp Hoa Kỳ Ramsey Clark ước tính có 4.000 người chết. Đây là chiến dịch quân sự lớn nhất của Hoa Kỳ kể từ Chiến tranh Việt Nam. Số lượng dân thường Hoa Kỳ (và người phụ thuộc của họ), những người đã làm việc cho Ủy ban Kênh đào Panama và quân đội Hoa Kỳ, và bị Lực lượng Phòng vệ Panama giết hại, chưa bao giờ được tiết lộ đầy đủ.

Vào ngày 29 tháng 12, Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc đã thông qua một nghị quyết gọi cuộc can thiệp vào Panama là "sự vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế và độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của các quốc gia". Một nghị quyết tương tự đã bị Hoa Kỳ, Vương quốc Anh và Pháp phủ quyết tại Hội đồng Bảo an. Noriega bị bắt và đưa đến Miami để xét xử. Cuộc xung đột kết thúc vào ngày 31 tháng 1 năm 1990.

Dân số đô thị, nhiều người sống dưới mức nghèo khổ, bị ảnh hưởng nặng nề bởi cuộc can thiệp năm 1989. Như một Phái đoàn Hỗ trợ Kỹ thuật của Liên Hợp Quốc tới Panama đã chỉ ra vào năm 1995, cuộc giao tranh đã khiến 20.000 người phải di dời. Quận bị ảnh hưởng nặng nề nhất là khu vực El Chorrillo của Thành phố Panama, nơi nhiều dãy nhà chung cư bị phá hủy hoàn toàn. Thiệt hại kinh tế do cuộc giao tranh gây ra ước tính từ 1,5 đến 2 tỷ đô la. Hầu hết người Panama ủng hộ cuộc can thiệp.

3.4.2. Trao trả kênh đào và kỷ nguyên hiện đại

Tòa án Bầu cử Panama đã nhanh chóng hành động để khôi phục chính phủ hợp hiến dân sự, khôi phục kết quả của cuộc bầu cử tháng 5 năm 1989 vào ngày 27 tháng 12 năm 1989, và xác nhận chiến thắng của Tổng thống Guillermo Endara và các Phó Tổng thống Guillermo Ford và Ricardo Arias Calderón.

Trong nhiệm kỳ 5 năm của mình, chính phủ thường xuyên chia rẽ đã phải vật lộn để đáp ứng những kỳ vọng cao của công chúng. Lực lượng cảnh sát mới của họ là một cải tiến lớn so với lực lượng tiền nhiệm nhưng không hoàn toàn có khả năng ngăn chặn tội phạm. Ernesto Pérez Balladares tuyên thệ nhậm chức tổng thống vào ngày 1 tháng 9 năm 1994, sau một chiến dịch bầu cử được quốc tế giám sát.

Vào ngày 1 tháng 9 năm 1999, Mireya Moscoso, góa phụ của cựu Tổng thống Arnulfo Arias Madrid, nhậm chức sau khi đánh bại ứng cử viên PRD Martín Torrijos, con trai của Omar Torrijos, trong một cuộc bầu cử tự do và công bằng. Trong thời gian cầm quyền của mình, Moscoso đã cố gắng tăng cường các chương trình xã hội, đặc biệt là cho sự phát triển, bảo vệ và phúc lợi chung của trẻ em và thanh thiếu niên. Chính quyền của Moscoso đã xử lý thành công việc chuyển giao Kênh đào Panama và có hiệu quả trong việc quản lý Kênh đào.

Martín Torrijos của Đảng Cách mạng Dân chủ (PRD) đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống và chiếm đa số ghế lập pháp tại Quốc hội vào năm 2004. Torrijos vận động tranh cử với một cương lĩnh, trong số các cam kết khác, là "không khoan nhượng" đối với tham nhũng, một vấn đề cố hữu của các chính quyền Moscoso và Perez Balladares. Sau khi nhậm chức, Torrijos đã thông qua một số luật giúp chính phủ minh bạch hơn. Ông thành lập một Hội đồng Chống Tham nhũng Quốc gia với các thành viên đại diện cho các cấp cao nhất của chính phủ và xã hội dân sự, các tổ chức lao động và các nhà lãnh đạo tôn giáo. Ngoài ra, nhiều bộ trưởng thân cận nhất của ông là các kỹ trị phi chính trị nổi tiếng vì sự ủng hộ của họ đối với các mục tiêu chống tham nhũng của chính phủ Torrijos. Bất chấp lập trường công khai của chính quyền Torrijos về tham nhũng, nhiều vụ án nổi tiếng, đặc biệt liên quan đến giới tinh hoa chính trị hoặc kinh doanh, chưa bao giờ được xử lý.

Ông trùm siêu thị bảo thủ Ricardo Martinelli đã được bầu để kế nhiệm Martin Torrijos với chiến thắng vang dội trong cuộc tổng tuyển cử tháng 5 năm 2009. Uy tín kinh doanh của Martinelli đã thu hút các cử tri lo lắng về tốc độ tăng trưởng chậm lại trong Đại suy thoái. Đại diện cho liên minh đối lập bốn đảng Liên minh vì Thay đổi, Martinelli đã giành được 60% số phiếu bầu, so với 37% của ứng cử viên thuộc Đảng Cách mạng Dân chủ (PRD) cánh tả cầm quyền.

Vào ngày 4 tháng 5 năm 2014, Phó Tổng thống Juan Carlos Varela, ứng cử viên của Partido Panameñista (Đảng Panama) đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2014 với hơn 39% số phiếu bầu, chống lại đảng của đối tác chính trị cũ của ông là Ricardo Martinelli, Cambio Democrático, và ứng cử viên của họ là José Domingo Arias. Ông tuyên thệ nhậm chức vào ngày 1 tháng 7 năm 2014. Vào ngày 1 tháng 7 năm 2019, Laurentino Cortizo nhậm chức tổng thống. Cortizo là ứng cử viên của Đảng Cách mạng Dân chủ (PRD) trong cuộc bầu cử tổng thống tháng 5 năm 2019.

Trong nhiệm kỳ tổng thống của Cortizo, nhiều sự kiện đã xảy ra trong nước, bao gồm đại dịch COVID-19 và tác động kinh tế của nó, cùng các cuộc biểu tình năm 2022 và 2023.

Vào ngày 1 tháng 7 năm 2024, José Raúl Mulino tuyên thệ nhậm chức tổng thống mới của Panama. Mulino, một đồng minh thân cận của cựu Tổng thống Ricardo Martinelli, đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống vào tháng 5 năm 2024.

4.1. Địa hình và thủy văn

Gần 500 con sông chảy qua cảnh quan gồ ghề của Panama. Hầu hết không thể lưu thông bằng tàu thuyền, nhiều con sông bắt nguồn từ các dòng suối cao nguyên chảy xiết, uốn lượn trong các thung lũng và tạo thành các vùng đồng bằng ven biển. Tuy nhiên, Río Chagres (Sông Chagres), nằm ở trung tâm Panama, là một trong số ít những con sông rộng và là một nguồn thủy điện. Phần trung tâm của con sông bị chặn bởi Đập Gatun và tạo thành Hồ Gatun, một hồ nhân tạo tạo thành một phần của Kênh đào Panama. Hồ được tạo ra bằng cách xây dựng Đập Gatun qua Río Chagres từ năm 1907 đến 1913. Sau khi được tạo ra, Hồ Gatun là hồ nhân tạo lớn nhất thế giới và đập là đập đất lớn nhất. Sông chảy về phía tây bắc vào Caribe. Các hồ Kampia và Madden (cũng được cung cấp nước từ Río Chagres) cung cấp thủy điện cho khu vực của Vùng Kênh đào cũ.
Sông Río Chepo, một nguồn thủy điện khác, là một trong hơn 300 con sông đổ ra Thái Bình Dương. Những con sông hướng ra Thái Bình Dương này dài hơn và chảy chậm hơn những con sông ở phía Caribe. Lưu vực của chúng cũng rộng lớn hơn. Một trong những con sông dài nhất là Sông Tuira, chảy vào Vịnh San Miguel và là con sông duy nhất của quốc gia có thể lưu thông bằng các tàu lớn hơn.

4.2. Khí hậu

Panama có khí hậu nhiệt đới. Nhiệt độ cao đồng đều-cũng như độ ẩm tương đối-và có ít sự thay đổi theo mùa. Biên độ nhiệt ngày đêm thấp; vào một ngày điển hình của mùa khô ở thủ đô, nhiệt độ tối thiểu vào sáng sớm có thể là 24 °C và nhiệt độ tối đa vào buổi chiều là 30 °C. Nhiệt độ hiếm khi vượt quá 32 °C trong hơn một thời gian ngắn. Nhiệt độ ở phía Thái Bình Dương của eo đất thấp hơn một chút so với ở Caribe, và gió có xu hướng nổi lên sau hoàng hôn ở hầu hết các vùng của đất nước. Nhiệt độ mát hơn rõ rệt ở các vùng cao hơn của các dãy núi, và sương giá xuất hiện ở Cordillera de Talamanca ở miền tây Panama.
Các vùng khí hậu được xác định ít hơn dựa trên nhiệt độ mà dựa trên lượng mưa, thay đổi theo vùng từ dưới 1.30 K mm đến hơn 3.00 K mm mỗi năm. Hầu như tất cả mưa rơi vào mùa mưa, thường từ tháng Tư đến tháng Mười Hai, nhưng thay đổi về độ dài từ bảy đến chín tháng. Nói chung, lượng mưa lớn hơn nhiều ở Caribe so với ở phía Thái Bình Dương của đường phân thủy lục địa, một phần do hoạt động xoáy thuận nhiệt đới không thường xuyên gần đó; Panama nằm ngoài Vùng phát triển chính. Lượng mưa trung bình hàng năm ở Thành phố Panama chỉ hơn một nửa so với ở Colón.
Panama là một trong ba quốc gia trên thế giới carbon âm, có nghĩa là nó hấp thụ nhiều carbon dioxide hơn lượng thải ra bầu khí quyển. Các quốc gia còn lại là Bhutan và Suriname.

4.3. Đa dạng sinh học

Môi trường nhiệt đới của Panama hỗ trợ sự phong phú của thực vật. Rừng chiếm ưu thế, bị gián đoạn ở một số nơi bởi đồng cỏ, cây bụi và cây trồng. Mặc dù gần 40% diện tích Panama vẫn còn là rừng, phá rừng là một mối đe dọa liên tục đối với các khu rừng mưa ẩm ướt. Độ che phủ của cây đã giảm hơn 50% kể từ những năm 1940. Nông nghiệp tự cung tự cấp, được thực hành rộng rãi từ các khu rừng đông bắc đến các đồng cỏ tây nam, chủ yếu bao gồm các mảnh đất trồng ngô, đậu và củ. Đầm lầy ngập mặn xuất hiện dọc theo các phần của cả hai bờ biển, với các đồn điền chuối chiếm các vùng đồng bằng gần Costa Rica. Ở nhiều nơi, một rừng mưa nhiều tầng tiếp giáp với đầm lầy ở một bên của đất nước và kéo dài đến các vùng thấp hơn của sườn núi ở phía bên kia. Panama có điểm trung bình Chỉ số Toàn vẹn Cảnh quan Rừng năm 2019 là 6,37/10, xếp thứ 78 trên toàn cầu trong số 172 quốc gia.
Vườn quốc gia Soberanía có sự đa dạng chim lớn nhất cho hoạt động ngắm chim, với hơn 525 loài chim sinh sống trong khu vực. Nó cũng có nhiều loài động vật có vú như capybaras và sói đồng cỏ, bò sát như cự đà xanh, và động vật lưỡng cư như cóc mía.
Vào tháng 5 năm 2022, để tăng nguồn cung nhiên liệu hàng không carbon thấp hơn, chính phủ Panama và các công ty năng lượng đã công bố kế hoạch phát triển một nhà máy lọc dầu sinh học tiên tiến và lớn trong nước.

4.4. Các cảng biển chính

Đường bờ biển Caribe được đánh dấu bởi một số bến cảng tự nhiên. Tuy nhiên, Cristóbal, ở đầu cuối Caribe của kênh đào, là cảng duy nhất có các cơ sở cảng quan trọng vào cuối những năm 1980. Nhiều hòn đảo của Quần đảo Bocas del Toro, gần các bãi biển của Costa Rica, cung cấp một vùng neo đậu tự nhiên rộng lớn và che chắn cho cảng chuối Almirante. Hơn 350 Quần đảo San Blas gần Colombia, trải dài hơn 160 km dọc theo bờ biển Caribe được che chắn.
Các cảng cuối nằm ở mỗi đầu của Kênh đào Panama, cụ thể là Cảng Cristóbal, Colón, và Cảng Balboa, lần lượt xếp thứ hai và thứ ba ở Mỹ Latinh về số lượng đơn vị container (TEU) được xử lý. Cảng Balboa có diện tích 182 hecta và bao gồm bốn bến cho container và hai bến đa năng. Tổng cộng, các bến dài hơn 2.40 K m với độ sâu bên cạnh là 15 m. Cảng Balboa có 18 cần cẩu giàn Panamax và siêu hậu Panamax và 44 cần cẩu giàn. Cảng Balboa cũng có 2.10 K m² không gian nhà kho.
Các cảng Cristóbal (bao gồm các nhà ga container của Panama Ports Cristobal, Manzanillo International Terminal, và Colon Container Terminal) đã xử lý 2.210.720 TEU vào năm 2009, chỉ đứng sau Cảng Santos, Brazil, ở Mỹ Latinh.
Các cảng nước sâu tuyệt vời có khả năng tiếp nhận các tàu VLCC (Tàu chở dầu thô rất lớn) lớn được đặt tại Charco Azul, Chiriquí (Thái Bình Dương), và Chiriquí Grande, Bocas del Toro (Đại Tây Dương) gần biên giới phía tây của Panama với Costa Rica. Đường ống dẫn dầu xuyên Panama, chạy 131 km qua eo đất, đã hoạt động giữa Charco Azul và Chiriquí Grande từ năm 1979.

5.1. Cơ cấu chính phủ

Panama là một nước cộng hòa dân chủ đại diện theo chế độ tổng thống. Tổng thống Panama vừa là nguyên thủ quốc gia vừa là người đứng đầu chính phủ. Quyền hành pháp do chính phủ thực thi. Quyền lập pháp được trao cho cả chính phủ và Quốc hội đơn viện (Asamblea Nacional). Quyền tư pháp độc lập với hành pháp và lập pháp. Tổng thống và các thành viên Quốc hội được bầu theo phổ thông đầu phiếu với nhiệm kỳ 5 năm. Các thẩm phán của Tòa án Tối cao do tổng thống bổ nhiệm với nhiệm kỳ 10 năm.

5.2. Các đảng phái chính và văn hóa chính trị

Bối cảnh chính trị Panama được đặc trưng bởi một hệ thống đa đảng. Các đảng phái chính bao gồm Đảng Cách mạng Dân chủ (PRD), Đảng Panameñista, Thay đổi Dân chủ (CD), và các đảng nhỏ hơn khác. Văn hóa chính trị thường tập trung vào các nhân vật lãnh đạo hơn là các hệ tư tưởng cố định. Tham nhũng vẫn là một thách thức dai dẳng trong chính trị Panama, mặc dù đã có những nỗ lực nhằm tăng cường tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Xã hội dân sự đóng một vai trò ngày càng tăng trong việc giám sát và vận động cho các cải cách dân chủ.

5.3. Quan hệ đối ngoại

Panama duy trì quan hệ ngoại giao với 167 quốc gia. Chính sách đối ngoại của Panama theo truyền thống là trung lập và ủng hộ giải quyết tranh chấp một cách hòa bình. Nước này có mối quan hệ lịch sử chặt chẽ với Hoa Kỳ, đặc biệt là sau cuộc xâm lược năm 1989 nhằm lật đổ chế độ của Tướng Manuel Noriega. Hoa Kỳ hợp tác với chính phủ Panama trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế, chính trị, an ninh và xã hội thông qua các cơ quan của Hoa Kỳ và quốc tế. Quan hệ văn hóa giữa hai nước rất bền chặt, và nhiều người Panama đến Hoa Kỳ để học đại học và đào tạo nâng cao.

Panama là thành viên sáng lập của Liên Hợp Quốc và các tổ chức quốc tế khác như Tổ chức các quốc gia châu Mỹ (OAS), Hiệp hội Hội nhập Mỹ Latinh (ALADI), Nhóm 77, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), và Phong trào không liên kết.

Panama là quốc gia đầu tiên ở Trung Mỹ mà Ấn Độ thành lập đại sứ quán thường trú vào năm 1973. Quan hệ thương mại và mậu dịch song phương tiếp tục phát triển giữa Ấn Độ và Panama, với Panama được coi là cửa ngõ để mở rộng sang Mỹ Latinh. Ngoài ra, Panama cũng là quốc gia Mỹ Latinh đầu tiên công nhận Cộng hòa Dân chủ Ả Rập Sahrawi vào năm 1978, dưới thời chính quyền quân sự của Omar Torrijos. Panama cũng có đại sứ quán Sahrawi lâu đời nhất ở Mỹ Latinh. Quan hệ từng bị đình chỉ từ ngày 20 tháng 11 năm 2013 đến ngày 7 tháng 1 năm 2016.

Panama chính thức công nhận độc lập của Cộng hòa Kosovo vào ngày 16 tháng 1 năm 2009. Kosovo và Panama thiết lập quan hệ ngoại giao vào ngày 27 tháng 8 năm 2013, sau đó Kosovo thông báo sẽ mở đại sứ quán tại Panama và đại sứ quán này sẽ là 'cửa ngõ vào Mỹ Latinh' của Kosovo.

Năm 2017, Panama đã cắt đứt quan hệ ngoại giao với Trung Hoa Dân Quốc (Đài Loan) và thiết lập quan hệ với Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Quyết định này đã gây ra những tranh luận và có ý nghĩa địa chính trị quan trọng trong khu vực.

Panama là quốc gia hòa bình thứ 96 trên thế giới, theo Chỉ số Hòa bình Toàn cầu năm 2024.

5.4. Quân đội

Ngay sau khi giành độc lập từ Colombia vào năm 1903, Panama đã bãi bỏ quân đội của mình. Nước này duy trì các hoạt động cảnh sát trên toàn quốc. Trong những năm 1940, Cảnh sát trưởng Thành phố Panama, José Remón, đã thực thi quyền lực chính trị rõ rệt ở Panama. Ông đã loại bỏ và bổ nhiệm một số tổng thống. Năm 1952, ông tranh cử tổng thống. Chiến dịch tranh cử bị hoen ố bởi sự tàn bạo của cảnh sát và sự đàn áp phe đối lập. Trong một cuộc bầu cử bị các nhà quan sát độc lập nghi ngờ, Remón đã được tuyên bố là tổng thống. Chưa đầy ba năm sau, Remón bị ám sát. Ông là tổng thống duy nhất bị ám sát trong lịch sử Panama. Ngày nay, Lực lượng Công cộng Panama là lực lượng an ninh quốc gia của Panama. Panama là quốc gia thứ hai ở Mỹ Latinh (quốc gia còn lại là Costa Rica) bãi bỏ vĩnh viễn quân đội thường trực. Panama duy trì các lực lượng cảnh sát và an ninh vũ trang, cùng các lực lượng không quân và hải quân nhỏ. Họ được giao nhiệm vụ thực thi pháp luật và có thể thực hiện các hành động quân sự hạn chế.

Lực lượng Công cộng Panama (Fuerzas Públicas de Panamá) bao gồm Cảnh sát Quốc gia Panama (Policía Nacional), Lực lượng Không hải Quốc gia (Servicio Nacional Aeronaval - SENAN), Lực lượng Biên phòng Quốc gia (Servicio Nacional de Fronteras - SENAFRONT), và Cơ quan Bảo vệ Thể chế (Servicio de Protección Institucional - SPI), chủ yếu bao gồm Lực lượng Vệ binh Tổng thống.

Năm 2017, Panama đã ký Hiệp ước cấm vũ khí hạt nhân của Liên Hợp Quốc.

6.1. Các tỉnh (Provincias)

Panama có 10 tỉnh (provincias):

• Bocas del Toro
• Chiriquí
• Coclé
• Colón
• Darién
• Herrera
• Los Santos
• Panamá
• Panamá Oeste (Tây Panama)
• Veraguas

Mỗi tỉnh do một thống đốc đứng đầu, do tổng thống bổ nhiệm. Các tỉnh được chia thành các huyện (distritos), và các huyện lại được chia thành các corregimientos (xã).

6.2. Các comarca (Comarcas Indígenas)

Có sáu comarca (khu lãnh thổ bản địa) ở Panama, trong đó bốn comarca có cấp độ hành chính tương đương tỉnh (comarca provincial):

• Emberá: Nằm ở phía đông Panama, là nơi sinh sống của các nhóm dân tộc Emberá và Wounaan.
• Guna Yala: Một dải đất hẹp ven biển Caribe và một quần đảo gồm khoảng 365 hòn đảo (Quần đảo San Blas), là quê hương của người Kuna. Khu vực này nổi tiếng với nghệ thuật Mola.
• Naso Tjër Di: Được thành lập gần đây nhất (2020), nằm ở tỉnh Bocas del Toro, là nơi sinh sống của người Naso (Teribe), một trong số ít các chế độ quân chủ bản địa còn lại ở châu Mỹ.
• Ngäbe-Buglé: Là comarca lớn nhất, nằm ở miền tây Panama, là nơi sinh sống của các dân tộc Ngäbe và Buglé.

Hai comarca còn lại có cấp độ hành chính tương đương corregimiento (comarca corregimental) và nằm trong các tỉnh khác:

• Kuna de Madugandí: Nằm trong tỉnh Panamá.
• Kuna de Wargandí: Nằm trong tỉnh Darién.

Các comarca này được thành lập để đảm bảo quyền tự trị về văn hóa và chính trị cho các cộng đồng bản địa.

6.3. Các thành phố chính

• Thành phố Panama: Thủ đô và là thành phố lớn nhất, trung tâm kinh tế, tài chính, văn hóa và giao thông vận tải của đất nước. Nổi tiếng với Kênh đào Panama, khu phố cổ Casco Viejo (Di sản Thế giới UNESCO) và các tòa nhà chọc trời hiện đại.
• Colón: Thành phố lớn thứ hai, nằm ở đầu vào Đại Tây Dương của Kênh đào Panama. Đây là một trung tâm thương mại quan trọng, với Khu Thương mại Tự do Colón (Colón Free Trade Zone) là một trong những khu thương mại tự do lớn nhất thế giới.
• David: Thành phố lớn thứ ba và là thủ phủ của tỉnh Chiriquí ở miền tây Panama. Đây là một trung tâm nông nghiệp và thương mại quan trọng cho khu vực.
• Các thành phố đáng chú ý khác bao gồm Santiago de Veraguas, Penonomé, và các thị trấn du lịch như Boquete và các đảo thuộc Bocas del Toro.

7.1. Cơ cấu kinh tế và các ngành chủ chốt

Nền kinh tế Panama chủ yếu dựa vào khu vực dịch vụ, chiếm gần 80% GDP. Các ngành dịch vụ chính bao gồm Kênh đào Panama, các hoạt động hậu cần và vận tải biển liên quan đến kênh đào, Khu Thương mại Tự do Colón, lĩnh vực tài chính ngân hàng quốc tế, và du lịch.

• Kênh đào Panama và hậu cần: Đây là xương sống của nền kinh tế, đóng góp đáng kể vào GDP thông qua phí quá cảnh và các dịch vụ liên quan. Dự án mở rộng kênh đào đã tăng cường năng lực và tầm quan trọng của nó. Các cảng container ở cả hai đầu kênh đào là một trong những cảng bận rộn nhất ở Mỹ Latinh.
• Trung tâm tài chính: Panama là một trung tâm tài chính quốc tế quan trọng, với một khu vực ngân hàng phát triển mạnh.
• Khu Thương mại Tự do Colón: Nằm gần lối vào Đại Tây Dương của kênh đào, đây là khu thương mại tự do lớn thứ hai trên thế giới, đóng vai trò là một trung tâm tái xuất khẩu và phân phối hàng hóa lớn cho khu vực.
• Du lịch: Ngành du lịch đang phát triển, thu hút du khách bởi các bãi biển, rừng nhiệt đới, di sản văn hóa và Kênh đào Panama.
• Nông nghiệp: Mặc dù đóng góp nhỏ hơn vào GDP, nông nghiệp vẫn quan trọng đối với việc làm ở nông thôn. Các sản phẩm chính bao gồm chuối, cà phê, đường, gạo, ngô, và gia súc.
• Công nghiệp: Ngành công nghiệp tương đối nhỏ, tập trung vào sản xuất phụ tùng máy bay, xi măng, đồ uống, keo dán và dệt may. Khai thác đồng và vàng cũng đang được phát triển.

7.2. Kênh đào Panama và vai trò kinh tế

Kênh đào Panama là một trong những tuyến đường thủy nhân tạo quan trọng nhất thế giới, nối Đại Tây Dương với Thái Bình Dương. Kênh đào có vai trò kinh tế vô cùng to lớn đối với Panama và thương mại toàn cầu.

• Doanh thu từ phí quá cảnh: Đây là nguồn thu nhập trực tiếp và đáng kể cho ngân sách quốc gia Panama.
• Trung tâm hậu cần và vận tải biển: Sự tồn tại của kênh đào đã biến Panama thành một trung tâm hậu cần và vận tải biển hàng đầu thế giới. Các cảng ở hai đầu kênh (Balboa ở Thái Bình Dương và Cristóbal ở Đại Tây Dương) là những cảng container bận rộn.
• Tạo việc làm: Kênh đào và các ngành công nghiệp liên quan (vận tải, sửa chữa tàu, dịch vụ cảng) tạo ra một lượng lớn việc làm cho người dân Panama.
• Dự án mở rộng Kênh đào Panama: Hoàn thành vào năm 2016, dự án này đã tăng gấp đôi công suất của kênh đào, cho phép các tàu New Panamax lớn hơn đi qua, qua đó tăng doanh thu và củng cố vị thế của Panama trong thương mại hàng hải toàn cầu.
• Ảnh hưởng lan tỏa: Kênh đào thúc đẩy sự phát triển của các ngành kinh tế khác như tài chính, bảo hiểm, và du lịch. Nó cũng thu hút đầu tư nước ngoài vào các lĩnh vực liên quan đến hậu cần và thương mại.

7.3. Vai trò là trung tâm tài chính quốc tế

Kể từ đầu thế kỷ 20, Panama, với doanh thu từ kênh đào, đã xây dựng Trung tâm Tài chính Khu vực (IFC) lớn nhất ở Trung Mỹ, với tổng tài sản hợp nhất gấp hơn ba lần GDP của Panama. Ngành ngân hàng sử dụng trực tiếp hơn 24.000 người. Trung gian tài chính đóng góp 9,3% vào GDP. Sự ổn định là một thế mạnh chính của ngành tài chính Panama, vốn được hưởng lợi từ môi trường kinh tế và kinh doanh thuận lợi của đất nước. Các tổ chức ngân hàng báo cáo tăng trưởng lành mạnh và thu nhập tài chính vững chắc. Chế độ giám sát ngân hàng phần lớn tuân thủ các Nguyên tắc cốt lõi Basel về Giám sát Ngân hàng Hiệu quả. Là một trung tâm tài chính khu vực, Panama xuất khẩu một số dịch vụ ngân hàng, chủ yếu sang Mỹ Latinh, và đóng một vai trò quan trọng trong nền kinh tế của đất nước. Tuy nhiên, Panama vẫn không thể so sánh với vị thế của Hồng Kông hay Singapore như các trung tâm tài chính ở châu Á.

Panama vẫn có tiếng trên toàn thế giới là một thiên đường thuế nhưng đã đồng ý tăng cường tính minh bạch, đặc biệt là kể từ khi Hồ sơ Panama được công bố vào năm 2016. Đã có những tiến bộ đáng kể để cải thiện việc tuân thủ đầy đủ các khuyến nghị chống rửa tiền. Panama đã được đưa ra khỏi danh sách xám của FATF vào tháng 2 năm 2016. Liên minh châu Âu cũng đã đưa Panama ra khỏi danh sách đen thiên đường thuế của mình vào năm 2018. Tuy nhiên, các nỗ lực vẫn cần được thực hiện, và IMF nhiều lần đề cập đến sự cần thiết phải tăng cường tính minh bạch tài chính và cơ cấu tài khóa.

7.4. Giao thông và hậu cần

Panama có một hệ thống giao thông và hậu cần phát triển, đóng vai trò trung tâm trong nền kinh tế nhờ vị trí địa lý chiến lược và Kênh đào Panama.

• Vận tải biển: Kênh đào Panama là huyết mạch, kết nối các cảng lớn như Cảng Balboa (Thái Bình Dương) và Cảng Cristóbal (Đại Tây Dương). Panama có một trong những đội tàu đăng ký lớn nhất thế giới (cờ thuận tiện).
• Vận tải hàng không: Sân bay quốc tế Tocumen (PTY) ở Thành phố Panama là một trung tâm hàng không quan trọng của khu vực Mỹ Latinh, là trụ sở của hãng hàng không Copa Airlines. Ngoài ra còn có hơn 20 sân bay nhỏ hơn trong nước.
• Mạng lưới đường bộ: Đường cao tốc Pan-American là trục đường bộ chính, đi qua Panama từ bắc xuống nam, nối liền với Costa Rica ở phía tây. Tuy nhiên, tuyến đường này bị gián đoạn ở Vùng Darién gần biên giới với Colombia. Thành phố Panama có hệ thống xe buýt công cộng MiBus và hai tuyến tàu điện ngầm (Panama Metro).
• Đường sắt: Đường sắt Kênh đào Panama (Panama Canal Railway) chạy song song với kênh đào, nối liền Thành phố Panama với Colón, chủ yếu phục vụ vận chuyển hàng hóa container giữa hai cảng.
• Hậu cần: Vị trí chiến lược và cơ sở hạ tầng phát triển đã biến Panama thành một trung tâm hậu cần quan trọng cho thương mại quốc tế, bao gồm lưu kho, phân phối và các dịch vụ giá trị gia tăng.

7.5. Ngành du lịch

Ngành du lịch ở Panama đã duy trì sự tăng trưởng trong năm năm qua nhờ các khoản giảm thuế và giá của chính phủ cho khách nước ngoài và người về hưu. Những ưu đãi kinh tế này đã khiến Panama được coi là một nơi tương đối tốt để nghỉ hưu. Các nhà phát triển bất động sản ở Panama đã tăng số lượng các điểm du lịch trong năm năm qua do sự quan tâm đến các ưu đãi dành cho du khách này.
Số lượng khách du lịch từ châu Âu đã tăng 23,1% trong chín tháng đầu năm 2008. Theo Cơ quan Du lịch Panama (ATP), từ tháng 1 đến tháng 9, 71.154 khách du lịch từ châu Âu đã vào Panama, nhiều hơn 13.373 người so với cùng kỳ năm trước. Hầu hết khách du lịch châu Âu là người Tây Ban Nha (14.820), tiếp theo là người Ý (13.216), người Pháp (10.174) và người Anh (8.833). Có 6.997 người đến từ Đức, quốc gia đông dân nhất trong Liên minh châu Âu. Châu Âu đã trở thành một trong những thị trường trọng điểm để quảng bá Panama như một điểm đến du lịch.
Năm 2012, 4.58 B USD đã chảy vào nền kinh tế Panama nhờ du lịch. Con số này chiếm 11,34% tổng sản phẩm quốc dân của đất nước, vượt qua các ngành sản xuất khác. Số lượng khách du lịch đến trong năm đó là 2,2 triệu người.

Panama đã ban hành Luật số 80 vào năm 2012 để thúc đẩy đầu tư nước ngoài vào du lịch. Luật 80 thay thế Luật số 8 cũ năm 1994. Luật 80 quy định miễn 100% thuế thu nhập và thuế bất động sản trong 15 năm, nhập khẩu miễn thuế vật liệu xây dựng và thiết bị trong 5 năm, và miễn thuế lãi vốn trong 5 năm.
Các tài nguyên du lịch chính của Panama bao gồm:

• Thiên nhiên: Các rừng mưa nhiệt đới phong phú, các bãi biển đẹp ở cả bờ biển Caribe và Thái Bình Dương, các công viên quốc gia (như Vườn quốc gia Darién, Vườn quốc gia Soberanía), các đảo (như Quần đảo San Blas, Bocas del Toro, Quần đảo Pearl). Hoạt động phổ biến là đi bộ đường dài, ngắm chim, lặn biển, lướt sóng.
• Văn hóa và lịch sử: Kênh đào Panama là một điểm thu hút lớn. Khu phố cổ Casco Viejo ở Thành phố Panama và các di tích của Panamá Viejo là Di sản Thế giới UNESCO. Các cộng đồng bản địa với văn hóa độc đáo (như người Kuna với nghệ thuật Mola).
• Mua sắm và giải trí: Thành phố Panama cung cấp các trung tâm mua sắm hiện đại, nhà hàng, và cuộc sống về đêm sôi động. Khu Thương mại Tự do Colón cũng thu hút du khách mua sắm.

7.6. Tiền tệ

Tiền tệ chính thức của Panama là balboa (ký hiệu: B/.; mã ISO 4217: PAB), được cố định theo tỷ lệ 1:1 với đô la Mỹ kể từ khi Panama độc lập vào năm 1903. Tuy nhiên, trên thực tế, Panama đã được đô la hóa: đô la Mỹ là tiền tệ pháp định và được sử dụng cho tất cả tiền giấy. Panama có tiền xu riêng của mình (xu balboa với các mệnh giá tương đương xu đô la Mỹ), nhưng tiền xu Hoa Kỳ cũng được sử dụng rộng rãi. Do sự gắn kết với đô la Mỹ, Panama theo truyền thống có lạm phát thấp.
Balboa đã thay thế peso Colombia vào năm 1904 sau khi Panama giành độc lập. Tiền giấy Balboa được Tổng thống Arnulfo Arias cho in vào năm 1941. Chúng đã bị thu hồi vài ngày sau đó, khiến chúng có tên là "Đô la Bảy ngày". Các tờ tiền này đã bị chính phủ mới đốt bỏ, nhưng đôi khi vẫn có thể tìm thấy tiền giấy balboa trong các bộ sưu tập. Đây là những tờ tiền giấy duy nhất từng được Panama phát hành và tiền giấy Hoa Kỳ đã được lưu hành cả trước và sau đó.
Vào ngày 28 tháng 4 năm 2022, các nhà lập pháp Panama đã thông qua một dự luật hợp pháp hóa và điều chỉnh việc sử dụng bitcoin và các loại tiền điện tử khác. Dự luật bao gồm việc sử dụng tiền điện tử, giao dịch nó, mã hóa kim loại quý và phát hành chứng khoán kỹ thuật số, cùng các chủ đề liên quan khác. Việc thông qua dự luật này cũng sẽ cho phép công dân sử dụng tài sản tiền điện tử của họ để nộp thuế. Vào ngày 14 tháng 7 năm 2023, Tòa án Công lý Tối cao đã tuyên bố dự luật này không thể thi hành.

7.7. Thương mại quốc tế

Mức độ thương mại cao của Panama phần lớn đến từ Khu Thương mại Tự do Colón, khu thương mại tự do lớn nhất ở Tây Bán cầu. Năm ngoái, khu vực này chiếm 92% kim ngạch xuất khẩu của Panama và 64% kim ngạch nhập khẩu, theo một phân tích số liệu từ ban quản lý khu Colón và ước tính thương mại của Panama của Ủy ban Kinh tế Liên Hợp Quốc về Châu Mỹ Latinh và Caribe. Nền kinh tế Panama cũng được hỗ trợ rất nhiều bởi thương mại và xuất khẩu cà phê và các sản phẩm nông nghiệp khác.
Các mặt hàng xuất khẩu chính của Panama bao gồm chuối, tôm, đường, cà phê, quần áo, và gần đây là đồng. Các mặt hàng nhập khẩu chính bao gồm nhiên liệu, máy móc, phương tiện giao thông, thực phẩm, và hóa chất.
Các đối tác thương mại chính của Panama bao gồm Hoa Kỳ, Trung Quốc, các nước trong Liên minh châu Âu, và các nước Mỹ Latinh khác.
Hiệp ước Đầu tư Song phương (BIT) giữa chính phủ Hoa Kỳ và Panama được ký ngày 27 tháng 10 năm 1982. Hiệp ước bảo vệ đầu tư của Hoa Kỳ và hỗ trợ Panama trong nỗ lực phát triển kinh tế bằng cách tạo điều kiện thuận lợi hơn cho đầu tư tư nhân của Hoa Kỳ và qua đó tăng cường phát triển khu vực tư nhân. BIT là hiệp ước đầu tiên như vậy được Hoa Kỳ ký kết ở Tây Bán cầu. Hiệp định Xúc tiến Thương mại Panama-Hoa Kỳ (TPA) được ký năm 2007, được Panama phê chuẩn ngày 11 tháng 7 năm 2007, và được Tổng thống Hoa Kỳ Obama phê chuẩn ngày 21 tháng 10 năm 2011, và hiệp định có hiệu lực từ ngày 31 tháng 10 năm 2012.

7.8. Khai khoáng

Ngành khai khoáng ở Panama tương đối nhỏ nhưng đang có tiềm năng phát triển, đặc biệt là đồng và vàng.

• Đồng: Dự án khai thác đồng Cobre Panama, do First Quantum Minerals của Canada vận hành, là một trong những mỏ đồng lớn nhất thế giới mới được đưa vào hoạt động. Nó đã bắt đầu xuất khẩu đồng cô đặc vào năm 2019 và dự kiến sẽ đóng góp đáng kể vào GDP và xuất khẩu của Panama. Tuy nhiên, dự án này cũng gây ra các tranh cãi về môi trường và các thỏa thuận với chính phủ. Vào cuối năm 2023, sau các cuộc biểu tình lớn, Tòa án Tối cao Panama đã ra phán quyết hợp đồng khai thác là vi hiến, dẫn đến việc đóng cửa mỏ.
• Vàng: Panama có một số mỏ vàng nhỏ hơn và các khu vực khai thác thủ công. Việc khai thác vàng cũng có lịch sử lâu đời ở vùng Darién.
• Các khoáng sản khác: Có trữ lượng bạc, sắt, mangan, và vật liệu xây dựng như cát và đá.

Ngành khai khoáng, mặc dù mang lại lợi ích kinh tế, cũng đặt ra những thách thức về bảo vệ môi trường, quyền của người bản địa (do nhiều mỏ nằm gần hoặc trong lãnh thổ bản địa), và quản lý nguồn thu một cách bền vững.

8.1. Dân số

Panama có dân số ước tính khoảng 4,35 triệu người vào năm 2021. Tỷ lệ dân số dưới 15 tuổi vào năm 2010 là 29%. 64,5% dân số ở độ tuổi từ 15 đến 65, với 6,6% dân số từ 65 tuổi trở lên.
Hơn một nửa dân số sống trong hành lang đô thị Thành phố Panama-Colón, trải dài qua nhiều thành phố. Dân số đô thị của Panama vượt quá 75%, khiến dân số Panama trở thành dân số đô thị hóa nhất ở Trung Mỹ.
Mật độ dân số trung bình, nhưng phân bố không đồng đều, tập trung chủ yếu ở các khu vực ven biển Thái Bình Dương và xung quanh Kênh đào Panama. Tốc độ tăng trưởng dân số ở mức vừa phải. Cơ cấu tuổi tương đối trẻ, mặc dù đang có xu hướng già hóa chậm. Tỷ lệ đô thị hóa cao, với phần lớn dân cư sống ở các thành phố và thị trấn, đặc biệt là ở Vùng đô thị Thành phố Panama.

8.2. Thành phần dân tộc

Vào năm 2010, dân số bao gồm 65% là người Mestizo (lai giữa người da trắng và người Mỹ bản địa), 12,3% là người Mỹ bản địa, 9,2% là người da đen hoặc người gốc Phi, 6,8% là người mulatto, và 6,7% là người da trắng.
Dân số người Mỹ bản địa bao gồm bảy nhóm dân tộc: Ngäbe, Kuna (Guna), Emberá, Buglé, Wounaan, Naso Tjerdi (Teribe), và Bri Bri. Các nhóm này có các vùng lãnh thổ tự trị (comarcas) với các quyền văn hóa và chính trị nhất định.
Hầu hết người Afro-Panama sống ở khu vực đô thị Panama-Colón, tỉnh Darién, La Palma, và tỉnh Bocas del Toro. Các khu vực ở Thành phố Panama có ảnh hưởng đáng kể của người Afro-Panama là Rio Abajo và Casco Viejo. Người Panama da đen là hậu duệ của nô lệ châu Phi được đưa đến châu Mỹ trong buôn bán nô lệ Đại Tây Dương. Làn sóng người da đen thứ hai được đưa đến Panama đến từ Caribe trong quá trình xây dựng Kênh đào Panama.
Panama cũng có một dân số đáng kể người Trung Quốc và Ấn Độ được đưa đến làm việc trên kênh đào trong quá trình xây dựng. Hầu hết người Panama gốc Hoa cư trú tại tỉnh Chiriquí. Người châu Âu và người Panama da trắng là một thiểu số ở Panama. Panama cũng là nơi sinh sống của một cộng đồng Ả Rập nhỏ có các nhà thờ Hồi giáo và thực hành Hồi giáo, cũng như một cộng đồng Do Thái và nhiều giáo đường Do Thái.
Sự đa dạng sắc tộc này góp phần vào một nền văn hóa phong phú nhưng cũng đặt ra những thách thức liên quan đến bình đẳng và hòa nhập xã hội. Quyền của các nhóm thiểu số và bản địa là một vấn đề quan trọng trong chính sách công.

8.3. Ngôn ngữ

Tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ chính thức và chiếm ưu thế. Tiếng Tây Ban Nha được nói ở Panama được gọi là tiếng Tây Ban Nha Panama. Khoảng 93% dân số nói tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ mẹ đẻ. Nhiều công dân làm việc ở cấp độ quốc tế, hoặc tại các tập đoàn kinh doanh, nói cả tiếng Anh và tiếng Tây Ban Nha. Khoảng 14% người Panama nói tiếng Anh; con số này dự kiến sẽ tăng vì Panama hiện yêu cầu các lớp học tiếng Anh trong các trường công lập. Các ngôn ngữ bản địa, chẳng hạn như Ngäbere, được nói trên khắp đất nước, chủ yếu ở các vùng lãnh thổ bản địa của họ. Hơn 400.000 người Panama vẫn giữ ngôn ngữ và phong tục bản địa của họ. Khoảng 4% nói tiếng Pháp và 1% nói tiếng Ả Rập.
Các ngôn ngữ bản địa chính bao gồm tiếng Ngäbere, tiếng Kuna, tiếng Emberá, tiếng Buglere, tiếng Wounaan, tiếng Naso (Teribe) và tiếng Bribri. Ngoài ra, do lịch sử nhập cư, các ngôn ngữ như tiếng Trung, tiếng Ả Rập, và các ngôn ngữ Kreyol khác nhau (đặc biệt là tiếng Kreyol dựa trên tiếng Anh từ vùng Caribe) cũng được sử dụng trong các cộng đồng nhất định.

8.4. Tôn giáo

Kitô giáo là tôn giáo chính ở Panama. Một cuộc khảo sát chính thức do chính phủ thực hiện ước tính vào năm 2015 rằng 63,2% dân số, tương đương 2.549.150 người, tự nhận mình là Công giáo Rôma, và 25% là Tin Lành phúc âm, tương đương 1.009.740 người.
Cộng đồng Baháʼí ở Panama ước tính chiếm 2% dân số quốc gia, tức khoảng 60.000 người, bao gồm khoảng 10% dân số Guaymí.
Nhân Chứng Giê-hô-va là giáo đoàn lớn tiếp theo, chiếm 1,4% dân số, tiếp theo là Giáo hội Cơ Đốc Phục Lâm và Giáo hội Các Thánh hữu Ngày sau của Chúa Giêsu Kitô với 0,6%. Các nhóm nhỏ hơn bao gồm cộng đồng Phật giáo, Do Thái giáo, Anh giáo, Hồi giáo và Ấn Độ giáo. Các tôn giáo bản địa bao gồm Ibeorgun (trong người Kuna) và Mamatata (trong người Ngäbe). Ngoài ra còn có một số lượng nhỏ Rastafarian.
Hiến pháp Panama quy định quyền tự do tôn giáo.

8.5. Giáo dục

Trong thế kỷ 16, giáo dục ở Panama do các Tu sĩ Dòng Tên cung cấp. Giáo dục công lập bắt đầu ở Panama ngay sau khi nước này tách khỏi Colombia vào năm 1903. Những nỗ lực ban đầu được hướng dẫn bởi một quan điểm gia trưởng về các mục tiêu của giáo dục, như được thể hiện trong các bình luận tại một cuộc họp năm 1913 của Đại hội Giáo dục Panama lần thứ nhất, "Di sản văn hóa được trao cho đứa trẻ nên được xác định bởi vị trí xã hội mà nó sẽ hoặc nên chiếm giữ. Vì lý do này, giáo dục nên khác nhau tùy theo tầng lớp xã hội mà học sinh nên liên quan." Trọng tâm tinh hoa này đã thay đổi nhanh chóng dưới ảnh hưởng của Hoa Kỳ.
Năm 2010, ước tính 94,1% dân số biết chữ (94,7% nam và 93,5% nữ). Giáo dục ở Panama là bắt buộc đối với tất cả trẻ em từ 6 đến 15 tuổi. Trong những thập kỷ gần đây, tỷ lệ nhập học ở tất cả các cấp, nhưng đặc biệt là ở các cấp cao hơn, đã tăng lên đáng kể. Panama tham gia vào các kỳ thi PISA, nhưng do nợ nần và kết quả thi không đạt yêu cầu, nước này đã hoãn tham gia cho đến năm 2018.
Hệ thống giáo dục Panama bao gồm:

• Giáo dục mầm non (Preescolar)
• Giáo dục tiểu học (Primaria): 6 năm, bắt buộc.
• Giáo dục trung học cơ sở (Premedia): 3 năm, bắt buộc.
• Giáo dục trung học phổ thông (Media): 3 năm, với các hướng chuyên khác nhau (khoa học, nhân văn, kỹ thuật, thương mại).
• Giáo dục đại học: Bao gồm các trường đại học công lập và tư thục. Các trường đại học chính bao gồm Đại học Panama (Universidad de Panamá - UP), Đại học Công nghệ Panama (Universidad Tecnológica de Panamá - UTP), và Đại học Hàng hải Quốc tế Panama (Universidad Marítima Internacional de Panamá - UMIP).

Mặc dù tỷ lệ biết chữ cao và tỷ lệ nhập học tăng, chất lượng giáo dục và sự bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục giữa thành thị và nông thôn, cũng như giữa các nhóm dân tộc khác nhau, vẫn là những thách thức. Chính phủ đã và đang thực hiện các cải cách nhằm nâng cao chất lượng và tính công bằng của hệ thống giáo dục.

8.6. Y tế và chăm sóc sức khỏe

Hệ thống y tế Panama bao gồm cả khu vực công và tư. Khu vực công do Bộ Y tế (MINSA) và Quỹ An sinh Xã hội (CSS) quản lý. MINSA chịu trách nhiệm về sức khỏe cộng đồng và cung cấp dịch vụ cho những người không có bảo hiểm, trong khi CSS cung cấp dịch vụ cho người lao động và người phụ thuộc của họ thông qua một hệ thống bảo hiểm y tế bắt buộc.
Các chỉ số sức khỏe chính của Panama nhìn chung tốt hơn so với nhiều nước trong khu vực. Tuổi thọ trung bình khá cao. Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức, bao gồm:

• Bất bình đẳng trong tiếp cận dịch vụ: Người dân ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa, đặc biệt là các cộng đồng bản địa, thường gặp khó khăn hơn trong việc tiếp cận các dịch vụ y tế chất lượng.
• Nguồn lực và cơ sở hạ tầng: Mặc dù có các bệnh viện hiện đại ở Thành phố Panama, nhiều cơ sở y tế ở các khu vực khác cần được nâng cấp và đầu tư thêm trang thiết bị.
• Các bệnh không lây nhiễm: Giống như nhiều quốc gia đang phát triển, Panama đang đối mặt với gánh nặng ngày càng tăng của các bệnh không lây nhiễm như bệnh tim mạch, tiểu đường và ung thư.
• Các bệnh truyền nhiễm: Các bệnh do véc-tơ truyền như sốt xuất huyết và sốt rét vẫn còn là vấn đề ở một số khu vực.

Chính phủ Panama đã nỗ lực cải thiện hệ thống y tế, bao gồm việc mở rộng phạm vi bao phủ của CSS và đầu tư vào cơ sở hạ tầng y tế. Dịch vụ y tế tư nhân cũng phát triển mạnh ở các thành phố lớn, thu hút cả du lịch y tế.

8.7. An ninh công cộng và nhân quyền

Tình hình an ninh công cộng ở Panama nhìn chung tương đối ổn định so với một số nước láng giềng ở Trung Mỹ, tuy nhiên vẫn còn những thách thức.

• Tội phạm: Các loại tội phạm phổ biến bao gồm trộm cắp, cướp giật, đặc biệt ở các khu vực đô thị và du lịch. Tội phạm có tổ chức liên quan đến buôn bán ma túy và rửa tiền cũng là một vấn đề do vị trí địa lý của Panama là một điểm trung chuyển. Tỷ lệ giết người tương đối thấp so với khu vực nhưng vẫn là một mối quan tâm.
• Buôn bán ma túy: Do vị trí chiến lược, Panama là một hành lang quan trọng cho việc vận chuyển ma túy từ Nam Mỹ sang Bắc Mỹ và châu Âu. Chính phủ Panama, thường hợp tác với Hoa Kỳ và các đối tác quốc tế khác, đã nỗ lực chống lại hoạt động này.
• An ninh biên giới: Khu vực biên giới với Colombia (Vùng Darién) là một khu vực phức tạp về an ninh do sự hiện diện của các nhóm vũ trang bất hợp pháp, buôn lậu và di cư bất thường.
• Lực lượng Công cộng Panama: Chịu trách nhiệm về an ninh và thực thi pháp luật, bao gồm Cảnh sát Quốc gia, Lực lượng Không hải và Lực lượng Biên phòng. Panama không có quân đội thường trực kể từ năm 1990.

Về nhân quyền, hiến pháp Panama đảm bảo các quyền cơ bản. Tuy nhiên, một số vấn đề vẫn được các tổ chức nhân quyền trong nước và quốc tế nêu lên, bao gồm:

• Điều kiện nhà tù: Tình trạng quá tải và điều kiện vệ sinh kém trong các nhà tù.
• Bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em.
• Quyền của người bản địa: Các vấn đề liên quan đến đất đai, tài nguyên và tham vấn ý kiến trong các dự án phát triển.
• Quyền của người LGBT.
• Tự do báo chí và biểu đạt: Mặc dù nhìn chung được tôn trọng, đôi khi vẫn có những lo ngại về áp lực đối với các nhà báo và các vụ kiện phỉ báng.

Chính phủ Panama đã có những nỗ lực giải quyết các vấn đề này, bao gồm cải cách tư pháp và tăng cường các thể chế bảo vệ nhân quyền. Tuy nhiên, việc thực thi hiệu quả vẫn là một thách thức.

8.8. Truyền thông đại chúng

Panama có một bối cảnh truyền thông đa dạng và năng động, bao gồm báo in, đài phát thanh, truyền hình và phương tiện truyền thông trực tuyến.

• Báo chí: Có một số tờ báo hàng ngày lớn lưu hành trên toàn quốc, bao gồm La Prensa, Panamá América, El Siglo, và Crítica. Các tờ báo này phản ánh nhiều quan điểm chính trị khác nhau.
• Đài phát thanh: Là một phương tiện truyền thông phổ biến, với nhiều đài AM và FM cung cấp tin tức, âm nhạc và giải trí.
• Truyền hình: Có một số kênh truyền hình quốc gia tư nhân lớn như TVN (Televisora Nacional), Telemetro, và RPC Televisión, cùng với các kênh truyền hình cáp và vệ tinh. SERTV (Sistema Estatal de Radio y Televisión) là đài phát thanh và truyền hình nhà nước.
• Truyền thông Internet: Việc sử dụng Internet và mạng xã hội ngày càng tăng, trở thành một nguồn thông tin và diễn đàn tranh luận quan trọng. Nhiều cơ quan truyền thông truyền thống cũng có sự hiện diện trực tuyến mạnh mẽ.

Tự do báo chí được hiến pháp đảm bảo, và Panama thường được xếp hạng tương đối cao về tự do báo chí ở khu vực Mỹ Latinh. Tuy nhiên, các nhà báo đôi khi phải đối mặt với áp lực chính trị hoặc pháp lý, bao gồm các vụ kiện phỉ báng dân sự và hình sự, điều này có thể dẫn đến tự kiểm duyệt. Các vấn đề về quyền sở hữu tập trung của các phương tiện truyền thông và ảnh hưởng của các nhóm lợi ích kinh tế và chính trị đối với nội dung truyền thông cũng là những điểm đáng lưu ý. Nhìn chung, truyền thông đại chúng đóng một vai trò quan trọng trong đời sống chính trị và xã hội của Panama, cung cấp thông tin và tạo không gian cho các cuộc tranh luận công khai.

9.1. Nghệ thuật và thủ công truyền thống

Bên ngoài Thành phố Panama, các lễ hội khu vực diễn ra quanh năm với sự tham gia của các nhạc sĩ và vũ công địa phương. Văn hóa pha trộn của Panama được phản ánh trong các sản phẩm truyền thống, chẳng hạn như chạm khắc gỗ, mặt nạ nghi lễ và đồ gốm, cũng như trong kiến trúc, ẩm thực và lễ hội của Panama. Trước đây, giỏ được đan để sử dụng cho mục đích thực dụng, nhưng ngày nay nhiều ngôi làng gần như chỉ dựa vào thu nhập từ những chiếc giỏ mà họ sản xuất cho khách du lịch.
Một ví dụ về văn hóa độc đáo, không bị xáo trộn ở Panama là văn hóa của người Guna, những người nổi tiếng với molas. Mola là từ trong tiếng Guna có nghĩa là áo cánh, nhưng thuật ngữ mola đã trở thành tên gọi của những tấm vải thêu tinh xảo do phụ nữ Guna làm ra, tạo thành mặt trước và mặt sau của áo cánh của phụ nữ Guna. Chúng là nhiều lớp vải, có màu sắc khác nhau, được khâu lỏng lẻo với nhau, được làm bằng quy trình appliqué ngược.
Các sản phẩm thủ công nổi tiếng khác bao gồm:

• Chạm khắc Tagua: Hạt của cây tagua (còn gọi là ngà voi thực vật) được chạm khắc thành các hình tượng động vật và các đồ vật trang trí tinh xảo.
• Đồ gốm: Đồ gốm từ các vùng như La Arena ở bán đảo Azuero nổi tiếng với các hoa văn vẽ tay.
• Giỏ đan: Người Emberá và Wounaan tạo ra những chiếc giỏ đan tinh xảo từ sợi cây, thường có các họa tiết động vật và hình học.
• Mặt nạ Diablo: Được sử dụng trong các điệu múa Lễ hội Carnival, đặc biệt là ở các vùng như bán đảo Azuero, những chiếc mặt nạ này thường có hình thù kỳ quái và màu sắc sặc sỡ.

9.2. Âm nhạc và khiêu vũ

Âm nhạc và khiêu vũ là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa Panama.

• Tamborito: Được coi là điệu nhảy và bài hát dân gian quốc gia của Panama, có nguồn gốc từ sự pha trộn giữa truyền thống Tây Ban Nha và châu Phi. Nó được đặc trưng bởi nhịp trống (tambor), tiếng vỗ tay và giọng hát đối đáp.
• Cumbia: Một thể loại âm nhạc và khiêu vũ phổ biến khác, có nguồn gốc từ Colombia nhưng đã phát triển các biến thể riêng ở Panama.
• Mejorana: Một loại nhạc cụ dây (giống guitar nhỏ) và cũng là tên của một thể loại âm nhạc và thơ ca dân gian đặc trưng của vùng nội địa Panama.
• Congos: Một truyền thống âm nhạc và khiêu vũ của người Afro-Panama ở tỉnh Colón, thể hiện lịch sử và sự phản kháng của họ thông qua các nhân vật, trang phục và nhịp điệu mạnh mẽ.
• Nhạc Salsa, Reggae en Español và Reggaeton: Panama có một nền âm nhạc hiện đại sôi động, với các nghệ sĩ nổi tiếng quốc tế như Rubén Blades (salsa) và El General (người tiên phong của reggae en español, tiền thân của reggaeton). Calypso cũng phổ biến, đặc biệt ở các vùng như Bocas del Toro.

9.3. Văn hóa ẩm thực

Ẩm thực Panama là sự kết hợp của các ảnh hưởng bản địa, Tây Ban Nha, châu Phi và các nền văn hóa khác. Do vị trí là cầu nối giữa hai lục địa, Panama có rất nhiều loại trái cây, rau củ và thảo mộc nhiệt đới được sử dụng trong nấu ăn bản địa.
Chợ cá nổi tiếng được gọi là "Mercado de Mariscos" cung cấp hải sản tươi sống và Ceviche, một món hải sản. Các cửa hàng nhỏ ven đường được gọi là kiosco và Empanada, một loại bánh ngọt điển hình của Mỹ Latinh, bao gồm nhiều loại nguyên liệu khác nhau, có thịt hoặc chay, chủ yếu là chiên. Một loại bánh ngọt khác là pastelito, chỉ khác empanada ở chỗ chúng lớn hơn.
Các món ăn đặc trưng của Panama có hương vị nhẹ nhàng, không cay nồng như một số nước láng giềng Mỹ Latinh và Caribe của Panama. Các nguyên liệu phổ biến là ngô, gạo, bột lúa mì, chuối, yuca (sắn), thịt bò, thịt gà, thịt lợn và hải sản.
Một số món ăn và đồ uống tiêu biểu bao gồm:

• Sancocho: Một món súp gà thịnh soạn với các loại củ như khoai mỡ (ñame), sắn (yuca), ngô và rau mùi (culantro). Đây được coi là món ăn quốc gia.
• Ceviche: Cá sống hoặc hải sản được ướp trong nước cốt chanh hoặc chanh dây, hành tây, ớt và rau mùi.
• Ropa Vieja: (nghĩa đen là "quần áo cũ") Thịt bò xé sợi hầm với rau củ trong nước sốt cà chua.
• Arroz con Pollo: Cơm gà, một món ăn phổ biến trong các lễ kỷ niệm.
• Patacones: Chuối xanh chiên giòn, thường được dùng làm món ăn kèm.
• Carimañolas: Bánh sắn nhồi thịt băm rồi chiên.
• Tamales: Bột ngô nhồi thịt, rau và gia vị, gói trong lá chuối rồi luộc hoặc hấp.
• Chicheme: Một loại đồ uống ngọt làm từ ngô, sữa và quế.

9.4. Trang phục truyền thống

Trang phục truyền thống của nam giới Panama, được gọi là montuno, bao gồm áo sơ mi cotton trắng, quần và mũ rơm dệt.
Trang phục truyền thống của phụ nữ là pollera. Nó có nguồn gốc từ Tây Ban Nha vào thế kỷ 16, và đến đầu những năm 1800, nó đã trở thành trang phục điển hình ở Panama, được mặc bởi những người hầu nữ, đặc biệt là vú nuôi. Sau đó, nó được phụ nữ thuộc tầng lớp thượng lưu sử dụng.
Một chiếc pollera được làm bằng "cambric" hoặc "vải lanh tốt". Nó có màu trắng, và thường dài khoảng 13 yard vải.
Chiếc pollera nguyên bản bao gồm một chiếc áo cánh xếp nếp trễ vai và một chiếc váy có cúc vàng. Chiếc váy cũng được xếp nếp, để khi nhấc lên, nó trông giống như đuôi công hoặc một chiếc quạt mantilla. Các họa tiết trên váy và áo cánh thường là hoa hoặc chim. Hai pom pom (mota) lớn phù hợp được đặt ở phía trước và phía sau, bốn dải ruy băng treo từ phía trước và phía sau từ thắt lưng, năm sợi dây chuyền vàng (caberstrillos) treo từ cổ xuống thắt lưng, một cây thánh giá vàng hoặc huy chương trên một dải ruy băng đen được đeo như một chiếc choker, và một chiếc ví lụa được đeo ở ngang eo. Bông tai (zaricillos) thường bằng vàng hoặc san hô. Dép thường phù hợp với màu sắc của pollera. Tóc thường được búi, giữ bằng ba chiếc lược vàng lớn có ngọc trai (tembleques) được đeo như một chiếc vương miện. Một chiếc pollera chất lượng có thể có giá lên tới 10.00 K USD, và có thể mất một năm để hoàn thành.
Ngày nay, có nhiều loại polleras khác nhau; pollera de gala bao gồm một chiếc áo cánh váy xếp nếp ngắn tay, hai chiếc váy dài hết cỡ và một chiếc váy lót. Các cô gái đeo tembleques trên tóc. Tiền xu vàng và đồ trang sức được thêm vào trang phục. Pollera montuna là một chiếc váy mặc hàng ngày, với một chiếc áo cánh, một chiếc váy màu trơn, một sợi dây chuyền vàng duy nhất, và bông tai mặt dây chuyền và một bông hoa tự nhiên trên tóc. Thay vì một chiếc áo cánh trễ vai, nó được mặc với một chiếc áo khoác trắng vừa vặn có nếp gấp ở vai và viền áo loe.
Trang phục truyền thống ở Panama có thể được mặc trong các cuộc diễu hành, nơi phụ nữ và nam giới thực hiện một điệu nhảy truyền thống. Phụ nữ nhẹ nhàng lắc lư và xoay váy, trong khi nam giới cầm mũ trên tay và nhảy phía sau phụ nữ.

9.5. Lễ hội và ngày lễ

Panama có nhiều lễ hội và ngày lễ quốc gia sôi động, phản ánh sự pha trộn văn hóa và lịch sử của đất nước.

• Lễ hội Carnival (Carnaval): Là lễ hội lớn nhất và nổi tiếng nhất, được tổ chức vào bốn ngày trước Thứ Tư Lễ Tro. Các lễ kỷ niệm lớn nhất diễn ra ở Thành phố Panama và các thị trấn như Las Tablas trên Bán đảo Azuero, nổi bật với các cuộc diễu hành, trang phục lộng lẫy, âm nhạc, khiêu vũ và "cumbias" (xe chở nước phun vào đám đông).
• Tháng Tổ quốc (Mes de la Patria) - Tháng 11:
  • Ngày 3 tháng 11: Ngày Độc lập (Separation Day from Colombia): Kỷ niệm ngày Panama tách khỏi Colombia vào năm 1903.
  • Ngày 4 tháng 11: Ngày Quốc kỳ (Flag Day).
  • Ngày 5 tháng 11: Ngày Colón: Kỷ niệm việc củng cố sự độc lập ở thành phố Colón.
  • Ngày 10 tháng 11: Tiếng hô Độc lập đầu tiên ở Villa de Los Santos (Primer Grito de Independencia en la Villa de Los Santos): Kỷ niệm sự kiện năm 1821 ở Los Santos, một bước quan trọng hướng tới độc lập khỏi Tây Ban Nha.
  • Ngày 28 tháng 11: Ngày Độc lập khỏi Tây Ban Nha (Independence Day from Spain).
• Semana Santa (Tuần Thánh): Được tổ chức với các nghi lễ tôn giáo và đám rước trên khắp đất nước.
• Festival de la Mejorana ở Guararé: Một lễ hội văn hóa dân gian quan trọng tôn vinh nhạc cụ mejorana, các điệu nhảy và truyền thống của vùng nội địa.
• Lễ hội Corpus Christi: Đặc biệt nổi tiếng ở La Villa de Los Santos, với các điệu múa "Diablicos Sucios" (Quỷ bẩn) và các biểu hiện văn hóa dân gian khác.
• Ngày của Mẹ (Día de la Madre): Ngày 8 tháng 12, một ngày lễ quan trọng được tổ chức rộng rãi.
• Giáng Sinh (Navidad) và Năm Mới (Año Nuevo): Là những ngày lễ gia đình quan trọng. Cuộc diễu hành Giáng sinh, được gọi là El desfile de Navidad, được tổ chức tại thủ đô, Thành phố Panama. Ngày lễ này được tổ chức vào ngày 25 tháng 12. Các xe hoa trong cuộc diễu hành được trang trí bằng màu sắc của Panama, phụ nữ mặc váy gọi là pollera và nam giới mặc trang phục truyền thống montuno. Ngoài ra, ban nhạc diễu hành trong cuộc diễu hành, bao gồm các tay trống, giúp đám đông giải trí. Trong thành phố, một cây thông Noel lớn được thắp sáng bằng đèn Giáng sinh, và mọi người vây quanh cây thông và hát các bài hát mừng Giáng Sinh.

9.6. Văn học

Văn học đầu tiên liên quan đến Panama có thể được ghi nhận từ năm 1535, với một phong trào văn học hiện đại xuất hiện từ giữa thế kỷ 19 trở đi.
Một số nhà văn và tác phẩm tiêu biểu của Panama bao gồm:

• Ricardo Miró (1883-1940): Được coi là nhà thơ quốc gia của Panama, nổi tiếng với bài thơ "Patria" (Tổ quốc).
• Rogelio Sinán (1902-1994): Một trong những nhà văn Panama có ảnh hưởng nhất, nổi tiếng với tiểu thuyết tiên phong Plenilunio và các tác phẩm thơ ca, kịch.
• Joaquín Beleño (1922-1988): Tác giả của các tiểu thuyết quan trọng viết về Kênh đào Panama và những tác động xã hội của nó, như Luna Verde và Gamboa Road Gang.
• Tristán Solarte (1924-2019): Bút danh của Guillermo Sánchez Borbón, nhà thơ và tiểu thuyết gia, tác giả của El ahogado.
• Gloria Guardia (1940-2019): Nữ tiểu thuyết gia, nhà tiểu luận và nhà báo nổi tiếng.

Văn học Panama thường khám phá các chủ đề về bản sắc dân tộc, lịch sử, ảnh hưởng của Kênh đào Panama, các vấn đề xã hội và sự đa dạng văn hóa của đất nước.

9.7. Thể thao

Trong một cuộc khảo sát năm 2013, 75% người Panama cho biết bóng đá là môn thể thao yêu thích của họ, 19% cho biết bóng chày, 4% quyền Anh và 2% thể dục dụng cụ.

• Bóng đá: Là môn thể thao phổ biến nhất. Giải đấu quốc nội hàng đầu là Liga Panameña de Fútbol. Đội tuyển quốc gia nam lần đầu tiên tham dự FIFA World Cup vào năm 2018. Đội tuyển nữ cũng đã ra mắt tại World Cup vào năm 2023, Marta Cox đã ghi bàn thắng đầu tiên của Panama tại một kỳ World Cup.
• Bóng chày: Là môn thể thao phổ biến thứ hai. Giải bóng chày chuyên nghiệp Panama là giải đấu mùa đông chuyên nghiệp của đất nước. Đội tuyển bóng chày quốc gia Panama đã giành được một huy chương bạc và hai huy chương đồng tại Cúp bóng chày thế giới. Ít nhất 140 cầu thủ Panama đã chơi bóng chày chuyên nghiệp tại Hoa Kỳ, nhiều hơn bất kỳ quốc gia Trung Mỹ nào khác. Các cầu thủ nổi tiếng bao gồm Rod Carew, Mariano Rivera, Carlos Lee, Carlos Ruiz.
• Quyền Anh: Có một lịch sử lâu đời và thành công, với các nhà vô địch thế giới nổi tiếng như Roberto Durán ("Manos de Piedra" - Bàn tay đá), Eusebio Pedroza, Ismael Laguna, và Hilario Zapata.
• Bóng rổ: Cũng là một môn thể thao phổ biến. Đội tuyển quốc gia đã tham dự FIBA World Cup và Thế vận hội Mùa hè. Rolando Blackman là một trong những cầu thủ NBA nổi tiếng gốc Panama.
• Các môn thể thao khác: Bóng chuyền, taekwondo, golf, và quần vợt cũng được yêu thích. Điền kinh cũng có những vận động viên nổi bật, như Irving Saladino (huy chương vàng Olympic nhảy xa năm 2008). Đường mòn đi bộ đường dài có tên TransPanama Trail đang được xây dựng từ Colombia đến Costa Rica. Đội tuyển bóng chuyền nữ quốc gia Panama thi đấu ở khu vực AFECAVOL (Asociación de Federaciones CentroAmericanas de Voleibol) của Trung Mỹ. Các môn thể thao phi truyền thống khác trong nước có tầm quan trọng lớn như ba môn phối hợp đã thu hút sự chú ý của nhiều vận động viên trên toàn quốc và đất nước đã đăng cai các giải đấu quốc tế. Bóng bầu dục cờ cũng ngày càng phổ biến ở cả nam và nữ và với sự tham gia quốc tế trong các giải thế giới của môn này, Panama nằm trong số các đội mạnh nhất thế giới. Môn thể thao này được người Mỹ cư trú tại Khu Kênh đào giới thiệu cho các cựu chiến binh và người về hưu, thậm chí họ còn có một lễ hội gọi là Turkey Ball. Các môn thể thao phổ biến khác là bóng bầu dục Mỹ, bóng bầu dục, khúc côn cầu trên cỏ, bóng mềm, và các môn thể thao nghiệp dư khác, bao gồm trượt ván, BMX, và lướt sóng, vì nhiều bãi biển của Panama như Santa Catalina và Venao đã tổ chức các sự kiện như ISA World Surfing Games.

9.8. Di sản thế giới

Panama có một số địa điểm được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới, phản ánh sự phong phú về văn hóa và thiên nhiên của đất nước:

• Di sản Văn hóa Thế giới:
  • Các công sự phòng thủ ở mặt Caribe của Panama: Portobelo-San Lorenzo (1980): Bao gồm các pháo đài và công sự quân sự được xây dựng bởi người Tây Ban Nha từ thế kỷ 17 và 18 để bảo vệ các tuyến đường thương mại xuyên Đại Tây Dương.
  • Khu khảo cổ Panamá Viejo và Khu lịch sử của Panama (Casco Viejo) (1997, mở rộng 2003): Panamá Viejo là tàn tích của thành phố Panama ban đầu được thành lập vào năm 1519, trong khi Casco Viejo là khu phố lịch sử được xây dựng lại sau khi thành phố cũ bị phá hủy vào năm 1671, nổi bật với kiến trúc thuộc địa pha trộn.
• Di sản Thiên nhiên Thế giới:
  • Vườn quốc gia Darién (1981): Một trong những khu vực được bảo vệ lớn nhất ở Trung Mỹ, nổi tiếng với sự đa dạng sinh học đặc biệt, bao gồm nhiều loài động thực vật quý hiếm và các cộng đồng bản địa.
  • Khu bảo tồn dãy núi Talamanca-La Amistad / Vườn quốc gia La Amistad (1983, mở rộng 1990): Di sản xuyên biên giới với Costa Rica, bao gồm các khu rừng nhiệt đới trên núi với hệ sinh thái đa dạng và mức độ đặc hữu cao.
  • Vườn quốc gia Coiba và Khu bảo tồn biển đặc biệt của nó (2005): Một nhóm đảo núi lửa ngoài khơi bờ biển Thái Bình Dương của Panama, nổi tiếng với hệ sinh thái biển nguyên sơ, rạn san hô và là nơi sinh sống của nhiều loài sinh vật biển, bao gồm cả các loài di cư như cá voi và rùa biển.