Perú

3.1. Thời kỳ tiền Columbus

Những bằng chứng sớm nhất về sự hiện diện của con người trên lãnh thổ Peru đã được xác định có niên đại khoảng 12.500 năm trước Công Nguyên tại khu định cư Huaca Prieta. Các xã hội Andes dựa vào nông nghiệp, sử dụng các kỹ thuật như thủy lợi và ruộng bậc thang; việc chăn nuôi các loài lạc đà không bướu và đánh bắt cá cũng đóng vai trò quan trọng. Tổ chức xã hội dựa trên sự tương hỗ và tái phân phối vì các xã hội này không có khái niệm về thị trường hay tiền tệ. Xã hội phức hợp lâu đời nhất được biết đến ở Peru, văn minh Caral/Norte Chico, phát triển mạnh mẽ dọc theo bờ biển Thái Bình Dương từ năm 3.000 đến 1.800 trước Công Nguyên. Những phát triển ban đầu này được theo sau bởi các nền văn hóa khảo cổ phát triển chủ yếu xung quanh các vùng ven biển và Andes trên khắp Peru. Văn hóa Cupisnique phát triển mạnh từ khoảng năm 1000 đến 200 trước Công Nguyên dọc theo bờ biển Thái Bình Dương của Peru ngày nay là một ví dụ về văn hóa tiền Inca thời kỳ đầu.

Văn hóa Chavín phát triển từ năm 1500 đến 300 trước Công Nguyên có lẽ mang tính tôn giáo hơn là chính trị, với trung tâm tôn giáo của họ tại Chavín de Huantar. Sau sự suy tàn của văn hóa Chavín vào khoảng đầu thế kỷ 1 Công Nguyên, một loạt các nền văn hóa địa phương và chuyên biệt đã trỗi dậy rồi suy tàn, cả ở ven biển và vùng cao nguyên, trong suốt một thiên niên kỷ tiếp theo. Ở ven biển, có các nền văn minh của văn hóa Paracas, văn hóa Nazca, văn hóa Wari, và nổi bật hơn là văn hóa Chimú và văn hóa Moche.

Người Moche, đạt đến đỉnh cao vào thiên niên kỷ thứ nhất Công Nguyên, nổi tiếng với hệ thống thủy lợi tưới tiêu cho vùng đất khô cằn của họ, đồ gốm tinh xảo, các công trình kiến trúc cao lớn và kỹ thuật luyện kim khéo léo. Người Chimú là những người xây dựng thành phố vĩ đại của nền văn minh tiền Inca; với tư cách là một liên minh lỏng lẻo gồm các thành phố có tường bao quanh nằm rải rác dọc theo bờ biển phía bắc Peru, người Chimú phát triển mạnh từ khoảng năm 1140 đến 1450. Thủ đô của họ là Chan Chan bên ngoài Trujillo ngày nay. Ở vùng cao nguyên, cả văn hóa Tiahuanaco, gần Hồ Titicaca ở cả Peru và Bolivia, và văn hóa Wari, gần thành phố Ayacucho ngày nay, đã phát triển các khu định cư đô thị lớn và các hệ thống nhà nước rộng lớn từ năm 500 đến 1000 Công Nguyên.

3.2. Đế quốc Inca

Vào thế kỷ 15, người Inca nổi lên như một nhà nước hùng mạnh, trong vòng một thế kỷ, đã hình thành nên đế quốc lớn nhất trong thời kỳ châu Mỹ tiền Columbus với thủ đô tại Cusco. Người Inca ở Cusco ban đầu đại diện cho một trong những nhóm dân tộc nhỏ và tương đối ít quan trọng, người Quechua. Dần dần, ngay từ thế kỷ 13, họ bắt đầu mở rộng và sáp nhập các nước láng giềng. Sự bành trướng của Inca diễn ra chậm chạp cho đến khoảng giữa thế kỷ 15, khi tốc độ chinh phục bắt đầu tăng nhanh, đặc biệt là dưới sự cai trị của hoàng đế Pachacuti. Dưới sự cai trị của ông và con trai ông, Topa Inca Yupanqui, người Inca đã kiểm soát hầu hết khu vực Andes, với dân số từ 9 đến 16 triệu người dưới quyền cai trị của họ. Pachacuti cũng ban hành một bộ luật toàn diện để cai quản đế quốc rộng lớn của mình, đồng thời củng cố quyền lực thế tục và tinh thần tuyệt đối của mình với tư cách là Thần Mặt Trời cai trị từ một Cusco được xây dựng lại một cách lộng lẫy. Từ năm 1438 đến 1533, người Inca đã sử dụng nhiều phương pháp khác nhau, từ chinh phục đến đồng hóa hòa bình, để hợp nhất một phần lớn phía tây Nam Mỹ, tập trung vào dãy núi Andes, từ miền nam Colombia đến miền bắc Chile, giữa Thái Bình Dương ở phía tây và rừng mưa Amazon ở phía đông. Ngôn ngữ chính thức của đế quốc là tiếng Quechua, mặc dù hàng trăm ngôn ngữ và phương ngữ địa phương vẫn được sử dụng. Người Inca gọi đế quốc của họ là Tawantinsuyu, có thể dịch là "Bốn Vùng" hoặc "Bốn Tỉnh Thống nhất". Nhiều hình thức thờ cúng địa phương vẫn tồn tại trong đế quốc, hầu hết liên quan đến các Huaca thiêng liêng địa phương, nhưng giới lãnh đạo Inca khuyến khích thờ cúng Inti, thần mặt trời và áp đặt chủ quyền của mình lên trên các tôn giáo khác như Pachamama. Người Inca coi vua của họ, Sapa Inca, là "con của mặt trời".

3.3. Thời kỳ thuộc địa Tây Ban Nha

Atahualpa (hay Atahuallpa), vị Sapa Inca cuối cùng, trở thành hoàng đế khi ông đánh bại và hành quyết người anh cùng cha khác mẹ Huáscar trong một cuộc nội chiến bắt nguồn từ cái chết của cha họ, Inca Huayna Capac. Vào tháng 12 năm 1532, một nhóm Conquistador (được hỗ trợ bởi người Chanka, Huanca, Cañari và Chachapoya với tư cách là lính phụ trợ bản địa) do Francisco Pizarro lãnh đạo đã đánh bại và bắt giữ Hoàng đế Inca Atahualpa trong Trận Cajamarca. Sau nhiều năm thăm dò sơ bộ và xung đột quân sự, đây là bước đầu tiên trong một chiến dịch kéo dài hàng thập kỷ chiến đấu nhưng kết thúc bằng chiến thắng của Tây Ban Nha và việc thuộc địa hóa khu vực được gọi là Phó vương quốc Peru với thủ đô tại Lima, lúc đó được gọi là "La Ciudad de los Reyes" (Thành phố của các vị Vua). Cuộc chinh phục Peru dẫn đến các chiến dịch phụ trên khắp phó vương quốc cũng như các cuộc thám hiểm về phía lưu vực Amazon như trường hợp nỗ lực của Tây Ban Nha nhằm dập tắt sự kháng cự của người Amerindian. Sự kháng cự cuối cùng của người Inca đã bị dập tắt khi người Tây Ban Nha tiêu diệt Nhà nước Neo-Inca ở Vilcabamba vào năm 1572.

Dân số bản địa suy giảm nghiêm trọng chủ yếu do các bệnh dịch do người Tây Ban Nha mang đến cũng như sự bóc lột và thay đổi kinh tế xã hội. Phó vương Francisco de Toledo đã tổ chức lại đất nước vào những năm 1570 với khai thác vàng và bạc là hoạt động kinh tế chính và lao động cưỡng bức của người Amerindian theo chế độ Mit'a là lực lượng lao động chủ yếu. Với việc phát hiện ra các mỏ bạc và vàng lớn tại Potosí (nay thuộc Bolivia) và Huancavelica, phó vương quốc đã phát triển mạnh mẽ như một nhà cung cấp tài nguyên khoáng sản quan trọng. Vàng bạc Peru đã cung cấp doanh thu cho Vương triều Tây Ban Nha và thúc đẩy một mạng lưới thương mại phức tạp kéo dài đến tận châu Âu và Philippines. Việc trao đổi thương mại và dân số giữa Mỹ Latinh và châu Á diễn ra thông qua các thuyền buồm Manila Galleon trung chuyển qua Acapulco, với Callao ở Peru là điểm cuối cùng của tuyến đường thương mại ở châu Mỹ. Liên quan đến điều này, Don Sebastian Hurtado de Corcuera, thống đốc Panama cũng chịu trách nhiệm thiết lập Thành phố Zamboanga ở Philippines bằng cách sử dụng binh lính và người Peru định cư. Nô lệ châu Phi được bổ sung vào lực lượng lao động để mở rộng đội ngũ lao động. Việc mở rộng bộ máy hành chính và quan liêu thuộc địa song hành với việc tái tổ chức kinh tế.

Cùng với cuộc chinh phục là sự truyền bá Kitô giáo ở Nam Mỹ; hầu hết người dân bị ép buộc cải종 sang Công giáo La Mã, các giáo sĩ Tây Ban Nha tin rằng, giống như các giáo sĩ Thanh giáo ở các thuộc địa Anh sau này, rằng các dân tộc bản địa "đã bị Ma quỷ làm hư hỏng, kẻ đang hoạt động thông qua họ để phá hoại" nền móng của họ. Chỉ mất một thế hệ để cải종 dân chúng. Họ xây dựng nhà thờ ở mọi thành phố và thay thế một số đền thờ Inca bằng nhà thờ, chẳng hạn như Coricancha ở thành phố Cusco. Nhà thờ sử dụng Tòa án dị giáo, dùng tra tấn để đảm bảo rằng những người Công giáo mới cải종 không đi theo các tôn giáo hoặc tín ngưỡng khác, và các trường tu viện, giáo dục các cô gái, đặc biệt là thuộc tầng lớp quý tộc Inca và thượng lưu, "cho đến khi họ đủ tuổi để tuyên khấn [trở thành nữ tu] hoặc rời tu viện và đảm nhận vai trò ('estado') trong xã hội Kitô giáo mà cha họ dự định xây dựng" ở Peru. Công giáo Peru theo chủ nghĩa đồng hóa tôn giáo thấy ở nhiều nước Mỹ Latinh, trong đó các nghi lễ tôn giáo bản địa đã được hòa nhập với các lễ kỷ niệm Kitô giáo. Trong nỗ lực này, nhà thờ đóng một vai trò quan trọng trong việc tiếp biến văn hóa của người bản địa, lôi kéo họ vào quỹ đạo văn hóa của những người định cư Tây Ban Nha.

Đến thế kỷ 18, sản lượng bạc suy giảm và đa dạng hóa kinh tế đã làm giảm đáng kể thu nhập của hoàng gia. Để đối phó, Vương triều đã ban hành Cải cách Bourbon, một loạt các chiếu chỉ tăng thuế và chia cắt Phó vương quốc. Các luật mới đã kích động cuộc nổi dậy của Túpac Amaru II và các cuộc nổi dậy khác, tất cả đều bị đàn áp. Kết quả của những thay đổi này và những thay đổi khác, người Tây Ban Nha và những người kế vị creole của họ đã độc chiếm quyền kiểm soát đất đai, chiếm giữ nhiều vùng đất tốt nhất bị bỏ hoang do sự suy giảm dân số bản địa trên diện rộng. Tuy nhiên, người Tây Ban Nha đã không chống lại việc người Bồ Đào Nha mở rộng thuộc địa Brasil qua kinh tuyến. Hiệp ước Tordesillas trở nên vô nghĩa từ năm 1580 đến 1640 trong khi Tây Ban Nha kiểm soát Bồ Đào Nha. Nhu cầu giảm bớt thông tin liên lạc và thương mại với Tây Ban Nha đã dẫn đến sự chia cắt phó vương quốc và sự thành lập các phó vương quốc mới là Tân Granada và Río de la Plata gây thiệt hại cho các lãnh thổ hình thành nên Phó vương quốc Peru; điều này làm giảm quyền lực, uy tín và tầm quan trọng của Lima với tư cách là thủ đô phó vương và chuyển hoạt động thương mại Andes sinh lợi sang Buenos Aires và Bogotá, trong khi sự sụp đổ của ngành khai thác mỏ và sản xuất dệt may đã đẩy nhanh sự suy tàn dần dần của Phó vương quốc Peru.

Cuối cùng, phó vương quốc sẽ giải thể, cũng như phần lớn đế quốc Tây Ban Nha, khi bị thách thức bởi các phong trào độc lập dân tộc vào đầu thế kỷ 19. Những phong trào này đã dẫn đến sự hình thành của phần lớn các quốc gia Nam Mỹ hiện đại trên các lãnh thổ mà tại một thời điểm nào đó đã từng cấu thành Phó vương quốc Peru. Cuộc chinh phục và thuộc địa hóa đã mang lại sự pha trộn giữa các nền văn hóa và sắc tộc chưa từng tồn tại trước khi người Tây Ban Nha chinh phục lãnh thổ Peru. Mặc dù nhiều truyền thống Inca đã bị mất hoặc phai nhạt, nhưng các phong tục, truyền thống và kiến thức mới đã được bổ sung, tạo nên một nền văn hóa Peru hỗn hợp phong phú. Hai trong số những cuộc nổi dậy bản địa quan trọng nhất chống lại người Tây Ban Nha là của Juan Santos Atahualpa vào năm 1742 và Cuộc nổi dậy của Túpac Amaru II vào năm 1780 xung quanh vùng cao nguyên gần Cuzco.

3.4. Độc lập

Vào đầu thế kỷ 19, trong khi hầu hết các quốc gia Nam Mỹ bị cuốn vào các cuộc chiến tranh giành độc lập, Peru vẫn là một thành trì của những người bảo hoàng. Khi giới tinh hoa dao động giữa giải phóng và trung thành với chế độ quân chủ Tây Ban Nha, nền độc lập chỉ đạt được sau khi bị chiếm đóng bởi các chiến dịch quân sự của José de San Martín và Simón Bolívar.

Các cuộc khủng hoảng kinh tế, sự mất quyền lực của Tây Ban Nha ở châu Âu, cuộc chiến tranh giành độc lập ở Bắc Mỹ, và các cuộc nổi dậy của người bản địa đều góp phần tạo nên một bầu không khí thuận lợi cho sự phát triển của các ý tưởng giải phóng trong dân số Criollo ở Nam Mỹ. Tuy nhiên, tầng lớp đầu sỏ Criollo ở Peru được hưởng các đặc quyền và vẫn trung thành với Vương triều Tây Ban Nha. Phong trào giải phóng bắt đầu ở Argentina, nơi các hội đồng tự trị được thành lập do sự mất quyền lực của chính phủ Tây Ban Nha đối với các thuộc địa của mình.

Sau khi chiến đấu giành độc lập cho Phó vương quốc Río de la Plata, José de San Martín đã thành lập Quân đội Andes và Vượt qua dãy Andes trong 21 ngày. Khi đến Chile, ông đã hợp lực với tướng quân đội Chile Bernardo O'Higgins và giải phóng đất nước trong các trận Chacabuco và Maipú vào năm 1818. Vào ngày 7 tháng 9 năm 1820, một hạm đội gồm tám tàu chiến đã đến cảng Paracas dưới sự chỉ huy của Tướng José de San Martín và Thomas Cochrane, người đang phục vụ trong Hải quân Chile. Ngay lập tức vào ngày 26 tháng 10, họ đã giành quyền kiểm soát thị trấn Pisco. San Martín đóng quân tại Huacho vào ngày 12 tháng 11, nơi ông thành lập trụ sở chính trong khi Cochrane đi thuyền về phía bắc và phong tỏa cảng Callao ở Lima. Cùng lúc đó ở phía bắc, Guayaquil bị chiếm đóng bởi lực lượng nổi dậy dưới sự chỉ huy của Gregorio Escobedo. Vì Peru là thành trì của chính phủ Tây Ban Nha ở Nam Mỹ, chiến lược giải phóng Peru của San Martín là sử dụng ngoại giao. Ông đã cử đại diện đến Lima kêu gọi Phó vương trao độc lập cho Peru, tuy nhiên, tất cả các cuộc đàm phán đều không thành công.

Phó vương Peru, Joaquín de la Pazuela đã bổ nhiệm José de la Serna làm tổng tư lệnh quân đội trung thành để bảo vệ Lima khỏi cuộc xâm lược bị đe dọa của San Martín. Vào ngày 29 tháng 1, de la Serna đã tổ chức một cuộc đảo chính chống lại de la Pazuela, được Tây Ban Nha công nhận và ông được bổ nhiệm làm Phó vương Peru. Cuộc đấu tranh quyền lực nội bộ này đã góp phần vào sự thành công của quân đội giải phóng. Để tránh đối đầu quân sự, San Martín đã gặp phó vương mới được bổ nhiệm, José de la Serna, và đề xuất thành lập một chế độ quân chủ lập hiến, một đề xuất đã bị từ chối. De la Serna đã từ bỏ thành phố, và vào ngày 12 tháng 7 năm 1821, San Martín đã chiếm Lima và tuyên bố độc lập cho Peru vào ngày 28 tháng 7 năm 1821. Ông đã tạo ra lá cờ Peru đầu tiên. Thượng Peru (nay là Bolivia) vẫn là một thành trì của Tây Ban Nha cho đến khi quân đội của Simón Bolívar giải phóng nó ba năm sau đó. José de San Martín được tuyên bố là Người bảo hộ của Peru. Bản sắc dân tộc Peru được hình thành trong giai đoạn này, khi các dự án của Bolívar về một Liên minh Mỹ Latinh thất bại và một liên minh với Bolivia tỏ ra phù du.

Simón Bolívar đã phát động chiến dịch của mình từ phía bắc, giải phóng Phó vương quốc Tân Granada trong các trận Carabobo năm 1821 và Pichincha một năm sau đó. Vào tháng 7 năm 1822, Bolívar và San Martín đã tập trung tại Hội nghị Guayaquil. Bolívar được giao nhiệm vụ giải phóng hoàn toàn Peru trong khi San Martín rút lui khỏi chính trường sau khi quốc hội đầu tiên được thành lập. Quốc hội Peru mới thành lập đã bổ nhiệm Bolívar làm nhà độc tài của Peru, trao cho ông quyền tổ chức quân đội.

Với sự giúp đỡ của Antonio José de Sucre, họ đã đánh bại đội quân Tây Ban Nha lớn hơn trong Trận Junín vào ngày 6 tháng 8 năm 1824 và Trận Ayacucho quyết định vào ngày 9 tháng 12 cùng năm, củng cố nền độc lập của Peru và Thượng Peru. Thượng Peru sau đó được thành lập thành Bolivia. Trong những năm đầu của nền Cộng hòa, các cuộc đấu tranh giành quyền lực giữa các nhà lãnh đạo quân sự đã gây ra bất ổn chính trị.

3.5. Thế kỷ 19

Sau khi tuyên bố độc lập, San Martín nắm quyền chỉ huy quân sự-chính trị các tỉnh tự do của Peru, với danh hiệu Người bảo hộ, theo một sắc lệnh ban hành ngày 3 tháng 8 năm 1821. Các công trình của Chính phủ Bảo hộ đã góp phần vào việc thành lập Thư viện Quốc gia (ủng hộ tri thức), phê duyệt Quốc ca và bãi bỏ chế độ mita (ủng hộ người bản địa). Vào ngày 27 tháng 12 năm 1821, San Martín thành lập ba bộ: Bộ Nhà nước và Ngoại giao, giao cho Juan García del Río; Bộ Chiến tranh và Hải quân, giao cho Bernardo de Monteagudo; và Bộ Tài chính, giao cho Hipólito Unanue.

Từ những năm 1840 đến những năm 1860, Peru được hưởng một thời kỳ ổn định dưới sự cai trị của Tổng thống Ramón Castilla, thông qua việc tăng doanh thu nhà nước từ xuất khẩu guano. Năm 1864, một đoàn thám hiểm Tây Ban Nha đã chiếm đóng quần đảo Chincha (nơi sản xuất guano) và gây ra một sự cố quốc tế với những hậu quả to lớn trong chính trị nội bộ Peru, dẫn đến một cuộc đảo chính chống lại Tổng thống Juan Antonio Pezet, chính phủ của Mariano. Peru, với sự giúp đỡ của Bolivia, Chile và Ecuador, đã gửi một tuyên bố chiến tranh với Tây Ban Nha. Sau trận Callao vào ngày 2 tháng 5 năm 1866, Hải quân Tây Ban Nha đã rút khỏi Peru. Chính phủ của José Balta đã hào phóng trong các công trình cơ sở hạ tầng (xây dựng Đường sắt Trung tâm) mặc dù những dấu hiệu đầu tiên của việc chi tiêu quá mức của chính phủ đã được nhận thấy. Đến những năm 1870, nguồn tài nguyên guano đã cạn kiệt, đất nước mắc nợ nặng nề, và đấu đá chính trị lại gia tăng.

Đến năm 1859, khoảng 41.000 người Peru đã chết trong các cuộc nội chiến liên miên làm rung chuyển đất nước kể từ năm 1829. Nhờ tiền bán guano, Peru bắt đầu hiện đại hóa với các công trình công cộng khác nhau như đường sắt; bộ máy quan liêu dân sự và quân sự phát triển; người bản địa ngừng nộp cống và nô lệ được tự do; chính sách di cư của người Đức, Áo, Ireland và Ý bắt đầu.

Ngày 5 tháng 4 năm 1879, Chile tuyên chiến với Peru, khơi mào Chiến tranh Thái Bình Dương. Nguyên nhân chiến tranh (casus belli) là cuộc đối đầu giữa Bolivia và Chile về một vấn đề thuế mà Peru bị ràng buộc bởi Hiệp ước Liên minh Phòng thủ ký với Bolivia năm 1873. Tuy nhiên, các nhà sử học Peru đều nhất trí cho rằng nguyên nhân sâu xa của cuộc chiến này là tham vọng của Chile muốn chiếm đoạt các vùng lãnh thổ giàu nitrat và guano ở miền nam Peru. Trong giai đoạn đầu của cuộc chiến, chiến dịch hải quân, hải quân Peru đã đẩy lùi cuộc tấn công của Chile cho đến ngày 8 tháng 10 năm 1879, ngày diễn ra trận hải chiến Angamos, nơi hải quân Chile với các tàu Cochrane, Blanco Encalada, Loa và Covadonga đã dồn ép tàu monitor Huáscar, tàu chủ lực của hải quân Peru do Đô đốc AP Miguel Grau chỉ huy, người đã hy sinh trong trận chiến và kể từ đó trở thành anh hùng vĩ đại nhất của Peru.

Năm 1879, Peru tham gia Chiến tranh Thái Bình Dương, kéo dài đến năm 1884. Bolivia đã viện dẫn liên minh của mình với Peru để chống lại Chile. Chính phủ Peru đã cố gắng hòa giải tranh chấp bằng cách cử một phái đoàn ngoại giao đến đàm phán với chính phủ Chile, nhưng ủy ban này đã kết luận rằng chiến tranh là không thể tránh khỏi. Các nhà sử học Peru đều nhất trí cho rằng nguyên nhân sâu xa của cuộc chiến này là tham vọng của Chile muốn chiếm đoạt các vùng lãnh thổ giàu nitrat và guano ở miền nam Peru và Bolivia.

Trong giai đoạn đầu của cuộc chiến, chiến dịch hải quân, hải quân Peru đã đẩy lùi cuộc tấn công của Chile cho đến ngày 8 tháng 10 năm 1879, ngày diễn ra trận hải chiến Angamos, nơi hải quân Chile với các tàu Cochrane, Blanco Encalada, Loa và Covadonga đã dồn ép tàu monitor Huáscar, tàu chủ lực của hải quân Peru, do Đô đốc AP Miguel Grau chỉ huy, người đã hy sinh trong trận chiến và kể từ đó trở thành anh hùng vĩ đại nhất của Peru. Gần năm năm chiến tranh kết thúc với việc mất tỉnh Tarapacá và các tỉnh Tacna và Arica, thuộc vùng Atacama. Francisco Bolognesi và Miguel Grau đều là những anh hùng nổi tiếng của cuộc chiến. Ban đầu, Chile cam kết tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý cho các thành phố Arica và Tacna nhiều năm sau đó để tự quyết định quốc tịch của mình. Tuy nhiên, Chile đã từ chối áp dụng Hiệp ước, và không quốc gia nào có thể xác định được khuôn khổ pháp lý. Chiến tranh Thái Bình Dương là cuộc chiến đẫm máu nhất mà Peru từng trải qua. Sau Chiến tranh Thái Bình Dương, một nỗ lực tái thiết phi thường đã bắt đầu. Chính phủ bắt đầu khởi xướng một số cải cách xã hội và kinh tế để phục hồi sau những thiệt hại của chiến tranh. Sự ổn định chính trị chỉ đạt được vào đầu những năm 1900.

3.6. Thế kỷ 20

Các cuộc đấu tranh nội bộ sau chiến tranh được theo sau bởi một giai đoạn ổn định dưới sự cai trị của Đảng Dân sự, kéo dài cho đến khi chế độ độc tài của Augusto B. Leguía bắt đầu. Cuộc Đại suy thoái đã gây ra sự sụp đổ của Leguía, làm mới tình trạng hỗn loạn chính trị và sự nổi lên của Liên minh Cách mạng Nhân dân Mỹ (APRA). Sự đối đầu giữa tổ chức này và một liên minh của giới tinh hoa và quân đội đã định hình chính trị Peru trong ba thập kỷ tiếp theo. Một hiệp ước hòa bình cuối cùng vào năm 1929, được ký kết giữa Peru và Chile gọi là Hiệp ước Lima, đã trả lại Tacna cho Peru. Từ năm 1932 đến 1933, Peru bị cuốn vào một cuộc chiến kéo dài một năm với Colombia về một tranh chấp lãnh thổ liên quan đến Tỉnh Amazonas và thủ phủ Leticia.

Năm 1941, Peru và Ecuador đã chiến đấu trong Chiến tranh Ecuador-Peru, sau đó Hiệp ước Rio đã tìm cách chính thức hóa biên giới giữa hai quốc gia này. Trong một cuộc đảo chính quân sự vào ngày 29 tháng 10 năm 1948, Tướng Manuel A. Odría trở thành tổng thống. Nhiệm kỳ tổng thống của Odría được gọi là Ochenio. Ông đã thẳng tay đàn áp APRA, tạm thời làm hài lòng giới đầu sỏ và tất cả những người thuộc phe cánh hữu, nhưng lại theo đuổi một đường lối dân túy đã giành được sự ủng hộ lớn từ người nghèo và tầng lớp hạ lưu. Một nền kinh tế thịnh vượng cho phép ông thực hiện các chính sách xã hội tốn kém nhưng làm hài lòng đám đông. Tuy nhiên, cùng lúc đó, quyền công dân bị hạn chế nghiêm trọng và tham nhũng lan tràn khắp chế độ của ông. Odría được kế nhiệm bởi Manuel Prado Ugarteche. Tuy nhiên, các cáo buộc gian lận lan rộng đã thúc đẩy quân đội Peru lật đổ Prado và thành lập một chính quyền quân sự, thông qua một cuộc đảo chính do Ricardo Pérez Godoy lãnh đạo. Godoy điều hành một chính phủ chuyển tiếp ngắn và tổ chức các cuộc bầu cử mới vào năm 1963, mà Fernando Belaúnde Terry đã giành chiến thắng và đảm nhận chức tổng thống cho đến năm 1968. Belaúnde được công nhận vì cam kết của ông đối với tiến trình dân chủ.

Vào ngày 3 tháng 10 năm 1968, một cuộc đảo chính khác do một nhóm sĩ quan do Tướng Juan Velasco Alvarado lãnh đạo đã đưa quân đội lên nắm quyền với mục đích áp dụng một học thuyết "tiến bộ xã hội và phát triển toàn diện", mang tính dân tộc chủ nghĩa và cải cách, chịu ảnh hưởng của các luận điểm của CEPAL về sự phụ thuộc và kém phát triển. Sáu ngày sau cuộc đảo chính, Velasco đã tiến hành quốc hữu hóa Tập đoàn Dầu khí Quốc tế (IPC), công ty Bắc Mỹ khai thác dầu mỏ Peru, và sau đó khởi xướng một cuộc cải cách bộ máy nhà nước, một cuộc cải cách ruộng đất. Đây là cuộc cải cách ruộng đất lớn nhất từng được thực hiện ở Mỹ Latinh: nó đã xóa bỏ hệ thống Latifundium và hiện đại hóa nông nghiệp thông qua việc phân phối lại đất đai một cách công bằng hơn (90% nông dân thành lập hợp tác xã hoặc các hiệp hội nông nghiệp vì lợi ích xã hội). Đất đai thuộc về những người canh tác nó, và các chủ đất lớn bị truất hữu. Các tài sản lớn duy nhất được phép là các hợp tác xã. Từ năm 1969 đến 1976, 325.000 gia đình đã nhận được đất từ nhà nước với diện tích trung bình là 73.6 acre. "Chính phủ cách mạng" cũng lên kế hoạch đầu tư lớn vào giáo dục, nâng tiếng Quechua - ngôn ngữ được gần một nửa dân số sử dụng nhưng cho đến nay vẫn bị chính quyền coi thường - lên một vị thế tương đương với tiếng Tây Ban Nha và thiết lập quyền bình đẳng cho con ngoài giá thú. Peru mong muốn giải phóng mình khỏi mọi sự phụ thuộc và thực hiện chính sách đối ngoại của một nước thế giới thứ ba. Hoa Kỳ đã đáp trả bằng các áp lực thương mại, kinh tế và ngoại giao. Năm 1973, Peru dường như đã chiến thắng được sự phong tỏa tài chính do Washington áp đặt bằng cách đàm phán một khoản vay từ Ngân hàng Phát triển Quốc tế để tài trợ cho chính sách phát triển nông nghiệp và khai thác mỏ của mình. Quan hệ với Chile trở nên rất căng thẳng sau cuộc đảo chính của Tướng Pinochet. Tướng Edgardo Mercado Jarrín (Thủ tướng và Tổng tư lệnh Quân đội) và Đô đốc Guillermo Faura Gaig (Bộ trưởng Hải quân) đều thoát khỏi các vụ ám sát trong vòng vài tuần. Năm 1975, Tướng Francisco Morales Bermúdez Cerruti lên nắm quyền và phá vỡ các chính sách của người tiền nhiệm. Chế độ của ông đôi khi tham gia vào Chiến dịch Condor phối hợp với các chế độ độc tài quân sự khác của Mỹ.

Chính sách kinh tế của Tổng thống Alan García đã khiến Peru xa rời thị trường quốc tế hơn, dẫn đến đầu tư nước ngoài vào nước này giảm sút. Sau khi đất nước trải qua lạm phát kinh niên, vào giữa năm 1985, sol Peru đã được thay thế bằng inti, bản thân nó lại được thay thế bằng nuevo sol vào tháng 7 năm 1991 (nuevo sol mới có giá trị lũy kế là một tỷ sol cũ). Vào cuối những năm 1980, thu nhập bình quân đầu người hàng năm của người Peru giảm xuống còn 720 đô la (thấp hơn mức năm 1960) và GDP của Peru giảm 20%, với dự trữ quốc gia thâm hụt 900 triệu đô la. Tình hình kinh tế hỗn loạn thời đó đã làm trầm trọng thêm căng thẳng xã hội ở Peru và một phần góp phần vào sự trỗi dậy của các phong trào nổi dậy vũ trang ở nông thôn, như Sendero Luminoso (Con đường Sáng) và MRTA, gây ra sự tàn phá lớn trên cả nước.

Lực lượng vũ trang Peru, thất vọng vì chính quyền García không có khả năng giải quyết các cuộc khủng hoảng của quốc gia, đã soạn thảo Kế hoạch Verde, bao gồm việc diệt chủng người Peru nghèo khổ và bản địa, kiểm soát hoặc kiểm duyệt truyền thông Peru, và thành lập một nền kinh tế tân tự do do một chính quyền quân sự kiểm soát. Alberto Fujimori nhậm chức tổng thống vào năm 1990 và theo người đứng đầu Cơ quan Tình báo Quốc gia (SIN) Rospigliosi, một sự hiểu biết đã được thiết lập giữa Fujimori, Vladimiro Montesinos, và một số sĩ quan quân đội tham gia Kế hoạch Verde để tuân thủ các yêu cầu của quân đội trước khi Fujimori nhậm chức. Fujimori sau đó đã áp dụng nhiều chính sách được nêu trong Kế hoạch Verde, dẫn đến sự sụt giảm đáng kể lạm phát từ 7.650% vào đầu năm 1990 xuống còn 139% vào năm 1991 và 57% vào năm 1992. Khi Fujimori đối mặt với sự phản đối các nỗ lực cải cách của mình, ông đã giải tán Quốc hội, đình chỉ tư pháp, bắt giữ một số nhà lãnh đạo đối lập và nắm toàn quyền trong cuộc auto-golpe ("tự đảo chính") ngày 5 tháng 4 năm 1992. Sau đó, ông đã sửa đổi hiến pháp, kêu gọi các cuộc bầu cử quốc hội mới, và thực hiện cải cách kinh tế đáng kể, bao gồm tư nhân hóa nhiều công ty nhà nước, tạo ra một môi trường thân thiện với đầu tư, và quản lý kinh tế hợp lý. Tuy nhiên, những chính sách này không mang lại nhiều lợi ích cho người nghèo nhất, và bất bình đẳng vẫn tồn tại bất chấp những thành tựu kinh tế của Fujimori.

Chính quyền của Fujimori bị quấy nhiễu bởi các nhóm nổi dậy, đáng chú ý nhất là Con đường Sáng, đã thực hiện các cuộc tấn công trên cả nước trong suốt những năm 1980 và 1990. Fujimori đã đàn áp mạnh mẽ những người nổi dậy và đã thành công trong việc dẹp yên phần lớn họ vào cuối những năm 1990, nhưng cuộc chiến đã bị hoen ố bởi những hành động tàn bạo của cả lực lượng an ninh Peru và những người nổi dậy: Thảm sát Barrios Altos và Thảm sát La Cantuta của các nhóm bán quân sự Chính phủ, và các vụ đánh bom Tarata và Frecuencia Latina của Sendero Luminoso. Fujimori cũng mở rộng định nghĩa về khủng bố nhằm hình sự hóa càng nhiều hành động càng tốt để truy tố các đối thủ chính trị cánh tả. Sử dụng terruqueo, một chiến thuật gieo rắc nỗi sợ hãi được sử dụng để buộc tội các đối thủ là khủng bố, Fujimori đã thiết lập một sùng bái cá nhân bằng cách tự miêu tả mình là một anh hùng và biến các hệ tư tưởng cánh tả thành kẻ thù vĩnh viễn ở Peru. Những sự cố đó sau đó đã trở thành biểu tượng cho những vi phạm nhân quyền đã xảy ra trong những năm cuối của bạo lực. Chương trình Dân số Quốc gia của ông cũng dẫn đến việc cưỡng bức triệt sản ít nhất 300.000 phụ nữ nghèo và bản địa.

Đầu năm 1995, Peru và Ecuador một lần nữa xung đột trong Chiến tranh Cenepa, nhưng đến năm 1998, chính phủ hai nước đã ký một hiệp ước hòa bình phân định rõ ràng biên giới quốc tế giữa họ. Vào tháng 11 năm 2000, Fujimori từ chức và tự ý đi lưu vong, ban đầu trốn tránh việc bị truy tố về các cáo buộc vi phạm nhân quyền và tham nhũng bởi chính quyền Peru mới.

3.7. Thế kỷ 21

Peru đã cố gắng chống tham nhũng đồng thời duy trì tăng trưởng kinh tế vào đầu thế kỷ 21, mặc dù chủ nghĩa Fujimori vẫn nắm giữ quyền lực đối với phần lớn xã hội Peru thông qua việc duy trì quyền kiểm soát các thể chế và luật pháp được tạo ra trong hiến pháp năm 1993, vốn được Fujimori và những người ủng hộ ông soạn thảo mà không có sự tham gia của phe đối lập. Bất chấp những tiến bộ về nhân quyền kể từ thời kỳ nổi dậy, nhiều vấn đề vẫn còn hiện hữu và cho thấy sự tiếp tục bị gạt ra ngoài lề xã hội của những người đã phải chịu đựng bạo lực trong cuộc xung đột ở Peru. Một chính phủ lâm thời do Valentín Paniagua đứng đầu đã đảm nhận trách nhiệm tiến hành các cuộc bầu cử tổng thống và quốc hội mới. Sau đó, Alejandro Toledo trở thành tổng thống từ năm 2001 đến 2006. Vào ngày 28 tháng 7 năm 2006, cựu tổng thống Alan García trở thành Tổng thống Peru sau khi giành chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 2006. Năm 2006, con gái của Alberto Fujimori, Keiko Fujimori, bước vào chính trường Peru để tiếp nối di sản của cha mình và ủng hộ chủ nghĩa Fujimori. Vào tháng 5 năm 2008, Peru trở thành thành viên của Liên minh các quốc gia Nam Mỹ. Vào tháng 4 năm 2009, cựu tổng thống Alberto Fujimori bị kết tội vi phạm nhân quyền và bị kết án 25 năm tù vì vai trò của ông trong các vụ giết người và bắt cóc của biệt đội tử thần Grupo Colina trong cuộc chiến của chính phủ ông chống lại các du kích cánh tả trong những năm 1990.

Trong các nhiệm kỳ tổng thống của Ollanta Humala, Pedro Pablo Kuczynski và Martín Vizcarra, Quốc hội cánh hữu do Keiko Fujimori lãnh đạo đã cản trở nhiều hành động của các tổng thống. Vào ngày 5 tháng 6 năm 2011, Ollanta Humala được bầu làm tổng thống, với nội các của ông đã bị Quốc hội Fujimorist bỏ phiếu bất tín nhiệm thành công. Bắt đầu với Pedro Pablo Kuczynski, Quốc hội đã sử dụng cách diễn giải rộng rãi về luận tội trong Hiến pháp Peru năm 1993 cho phép luận tội tổng thống mà không cần lý do để gây áp lực lên tổng thống, buộc ông phải từ chức vào năm 2018 trong bối cảnh nhiều tranh cãi xung quanh chính quyền của ông. Phó tổng thống Martín Vizcarra sau đó nhậm chức vào tháng 3 năm 2018 với tỷ lệ ủng hộ nhìn chung thuận lợi khi ông lãnh đạo phong trào trưng cầu dân ý về hiến pháp chống tham nhũng năm 2018. Đại dịch COVID-19 đã khiến Peru có tỷ lệ tử vong do COVID-19 cao nhất thế giới, phơi bày phần lớn sự bất bình đẳng tồn tại dai dẳng kể từ chính quyền Fujimori và gây ra một cuộc khủng hoảng kinh tế dẫn đến việc Vizcarra bị Quốc hội cách chức. Được nhiều người coi là một cuộc đảo chính của Quốc hội, người đứng đầu Quốc hội, Tổng thống mới nhậm chức Manuel Merino, đã phải đối mặt với các cuộc biểu tình trên cả nước, và sau năm ngày, Merino đã từ chức tổng thống. Merino được thay thế bởi Tổng thống Francisco Sagasti, người đã lãnh đạo một chính phủ lâm thời, trung dung, và thực thi nhiều chính sách cũ của Vizcarra. Các cuộc bầu cử được tổ chức vào ngày 11 tháng 4 năm 2021, và Pedro Castillo của đảng Peru Tự do đã giành chiến thắng ở vòng đầu tiên, theo sát là Keiko Fujimori, với các đảng cánh hữu liên minh với Fujimori duy trì các vị trí trong Quốc hội.

Vào ngày 28 tháng 7 năm 2021, Pedro Castillo tuyên thệ nhậm chức tổng thống Peru mới sau chiến thắng sít sao trong một cuộc bầu cử vòng hai đầy tranh cãi. Cùng năm đó, Peru kỷ niệm hai trăm năm độc lập. Castillo đã đối mặt với nhiều cuộc bỏ phiếu luận tội trong nhiệm kỳ tổng thống của mình từ Quốc hội do phe cánh hữu kiểm soát và vào ngày 7 tháng 12 năm 2022, chỉ vài giờ trước khi Quốc hội chuẩn bị bắt đầu nỗ lực luận tội lần thứ ba, Castillo đã cố gắng ngăn chặn điều này bằng cách cố gắng giải tán cơ quan lập pháp do phe đối lập kiểm soát và thành lập một "chính phủ khẩn cấp đặc biệt". Đáp lại, Quốc hội đã nhanh chóng tổ chức một phiên họp khẩn cấp cùng ngày, trong đó họ đã bỏ phiếu 101-6 (với 10 phiếu trắng) để cách chức Castillo và thay thế ông bằng Phó Tổng thống Dina Boluarte. Bà trở thành nữ tổng thống đầu tiên của đất nước. Castillo bị bắt sau khi cố gắng chạy trốn đến đại sứ quán Mexico và bị buộc tội nổi loạn.

Chính phủ Boluarte tỏ ra không được lòng dân khi bà liên minh với Quốc hội cánh hữu và quân đội, phản bội lại các cử tri của mình. Sự bất mãn này đã dẫn đến Biểu tình chính trị Peru 2022-2023, nhằm mục đích loại bỏ Boluarte và Quốc hội, tổ chức tổng tuyển cử ngay lập tức và soạn thảo một hiến pháp mới. Chính quyền đã đáp trả các cuộc biểu tình một cách bạo lực, với Thảm sát Ayacucho và Thảm sát Juliaca xảy ra vào thời điểm này, dẫn đến tình trạng bạo lực tồi tệ nhất mà đất nước phải trải qua trong hơn hai thập kỷ. Phản ứng mạnh mẽ của giới tinh hoa chính trị ở Lima đã làm dấy lên lo ngại rằng họ tìm cách thiết lập một chính phủ độc đoán hoặc dân sự-quân sự.

4.1. Khí hậu

Mặc dù Peru hoàn toàn nằm trong vùng nhiệt đới, sự kết hợp của vĩ độ nhiệt đới, các dãy núi, sự thay đổi địa hình và hai dòng hải lưu (Humboldt và El Niño) mang lại cho Peru sự đa dạng lớn về khí hậu. Độ cao so với mực nước biển trong nước dao động từ -37 m đến 6.78 K m và lượng mưa dao động từ dưới 20 mm hàng năm ở các vùng sa mạc đến hơn 8.00 K mm ở các vùng rừng mưa nhiệt đới.

Do đặc điểm địa lý, Peru có thể được chia thành ba vùng khí hậu chính. Vùng ven biển hẹp và tương đối liền mạch có nhiệt độ ôn hòa, lượng mưa thấp và độ ẩm cao, ngoại trừ các vùng phía bắc ấm hơn và ẩm ướt hơn. Ở vùng núi, chiếm gần một phần ba diện tích đất nước, mưa thường xuyên vào mùa hè, nhiệt độ và độ ẩm giảm dần theo độ cao cho đến các đỉnh núi băng giá của dãy Andes. Amazon Peru, chiếm hơn một nửa tổng diện tích Peru, có đặc điểm là mưa nhiều và nhiệt độ cao, ngoại trừ phần cực nam, nơi có mùa đông lạnh và mưa theo mùa.

4.2. Môi trường tự nhiên và hệ sinh thái

Do địa lý và khí hậu đa dạng, Peru có đa dạng sinh học cao với 21.462 loài thực vật và động vật được báo cáo vào năm 2003, trong đó 5.855 loài là đặc hữu, và là một trong những quốc gia đa dạng sinh học lớn.

Peru có hơn 1.800 loài chim (120 loài đặc hữu), hơn 500 loài động vật có vú, hơn 300 loài bò sát và hơn 1.000 loài cá nước ngọt. Hàng trăm loài động vật có vú bao gồm các loài quý hiếm như báo sư tử, báo đốm Mỹ và gấu kính. Các loài chim của Peru tạo ra một lượng lớn phân chim, một mặt hàng xuất khẩu quan trọng về kinh tế. Thái Bình Dương chứa một lượng lớn cá vược, cá bơn, cá cơm, cá ngừ, động vật giáp xác và động vật có vỏ, và là nơi sinh sống của nhiều loài cá mập, cá nhà táng và cá voi. Hệ động vật không xương sống ít được kiểm kê hơn nhiều; ít nhất là các loài bọ cánh cứng (Coleoptera) đã được khảo sát trong dự án "Bọ cánh cứng Peru", do Caroline S. Chaboo, Đại học Nebraska, Hoa Kỳ dẫn đầu và dự án này đã tiết lộ hơn 12.000 loài được ghi nhận và nhiều loài mới cho Peru.

Peru cũng có một hệ thực vật đa dạng không kém. Các sa mạc ven biển chỉ sản sinh ra xương rồng, ngoài các ốc đảo sương mù đồi núi và các thung lũng sông chứa đựng đời sống thực vật độc đáo.
Các vùng cao nguyên trên đường giới hạn cây gỗ, được gọi là Puna, là nơi sinh sống của các loài cây bụi, xương rồng, các loài cây chịu hạn như ichu, và loài dứa lớn nhất - loài Puya raimondii ngoạn mục.
Các sườn núi rừng mây của dãy Andes duy trì rêu, lan và dứa, và rừng mưa Amazon được biết đến với sự đa dạng của các loài cây và thực vật tán. Peru có điểm trung bình Chỉ số Toàn vẹn Cảnh quan Rừng năm 2019 là 8,86/10, xếp thứ 14 trên toàn cầu trong số 172 quốc gia.

5.1. Hiến pháp

Hiến pháp Peru hiện hành, được thông qua vào năm 1993, là văn bản pháp lý cao nhất của quốc gia. Hiến pháp này thiết lập một nhà nước cộng hòa dân chủ, xã hội, độc lập và có chủ quyền, dựa trên nguyên tắc phân chia quyền lực giữa các nhánh hành pháp, lập pháp và tư pháp. Các nguyên tắc cơ bản của Hiến pháp bao gồm việc bảo vệ nhân phẩm con người, các quyền tự do cơ bản, và nghĩa vụ của công dân. Hiến pháp nhấn mạnh các nguyên tắc nhân quyền, dân chủ và nhà nước pháp quyền. Cơ cấu tổ chức nhà nước bao gồm Tổng thống là người đứng đầu nhà nước và chính phủ, Quốc hội đơn viện là cơ quan lập pháp, và hệ thống tư pháp độc lập do Tòa án Tối cao đứng đầu. Hiến pháp cũng quy định quyền hạn và trách nhiệm của các cơ quan này, đảm bảo sự cân bằng và kiểm soát lẫn nhau giữa các nhánh quyền lực.

5.2. Tổng thống và Hành pháp

Tổng thống Peru là nguyên thủ quốc gia và người đứng đầu chính phủ. Tổng thống được bầu trực tiếp bởi người dân với nhiệm kỳ 5 năm và không được tái cử ngay lập tức. Quyền hạn của Tổng thống bao gồm lãnh đạo chính sách chung của chính phủ, đại diện cho nhà nước trong các mối quan hệ quốc tế, ban hành luật, và là tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang.
Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (thường gọi là Thủ tướng) được Tổng thống bổ nhiệm và đứng đầu Nội các. Thủ tướng chịu trách nhiệm điều phối công việc của các bộ trưởng và trình bày chính sách của chính phủ trước Quốc hội. Nội các bao gồm các bộ trưởng đứng đầu các bộ, chịu trách nhiệm về các lĩnh vực cụ thể của quản lý nhà nước. Tổng thống có quyền bổ nhiệm và miễn nhiệm các bộ trưởng theo đề nghị của Thủ tướng. Nhánh hành pháp chịu trách nhiệm thi hành luật pháp và quản lý các công việc hàng ngày của đất nước.

5.3. Lập pháp (Quốc hội Cộng hòa)

Quốc hội Cộng hòa Peru (Congreso de la República^Spanish) là cơ quan lập pháp đơn viện của Peru. Quốc hội bao gồm 130 nghị sĩ được bầu trực tiếp thông qua bỏ phiếu theo đại diện tỷ lệ với nhiệm kỳ 5 năm, cùng thời điểm với cuộc bầu cử tổng thống. Chức năng chính của Quốc hội bao gồm ban hành luật, sửa đổi hiến pháp, giám sát hoạt động của chính phủ, và phê chuẩn các hiệp ước quốc tế. Quy trình lập pháp bắt đầu bằng việc đệ trình dự luật, sau đó được thảo luận và biểu quyết tại các ủy ban chuyên môn và cuối cùng là tại phiên họp toàn thể của Quốc hội.
Hiện tại, không có đảng phái nào chiếm đa số tuyệt đối trong Quốc hội, dẫn đến sự phân bổ ghế phức tạp giữa các đảng phái chính. Các đảng phái chính có đại diện trong Quốc hội bao gồm các lực lượng từ cánh tả đến cánh hữu, phản ánh sự đa dạng chính trị của đất nước. Quốc hội đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát dân chủ, bao gồm quyền chất vấn và bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với các bộ trưởng và thậm chí là luận tội tổng thống trong những trường hợp nhất định, góp phần vào sự cân bằng quyền lực trong hệ thống chính trị Peru.

5.4. Tư pháp

Hệ thống tư pháp của Peru được tổ chức theo nhiều cấp, với Tòa án Tối cao (Corte Suprema de Justicia^Spanish) là cơ quan xét xử cao nhất. Tòa án Tối cao có thẩm quyền xét xử phúc thẩm cuối cùng đối với các vụ án dân sự, hình sự, hành chính và các lĩnh vực khác. Dưới Tòa án Tối cao là các Tòa án Cấp cao (Cortes Superiores^Spanish) đặt tại các khu vực tư pháp khác nhau trên cả nước, tiếp theo là các tòa án chuyên biệt (Juzgados Especializados y Mixtos^Spanish) và các tòa án hòa giải (Juzgados de Paz^Spanish).
Chức năng chính của hệ thống tư pháp là giải quyết các tranh chấp pháp lý, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, và đảm bảo việc tuân thủ pháp luật. Tính độc lập của tư pháp là một nguyên tắc hiến định, nhằm đảm bảo rằng các thẩm phán có thể đưa ra phán quyết một cách công bằng và không bị ảnh hưởng bởi các nhánh quyền lực khác hoặc các yếu tố bên ngoài. Tuy nhiên, hệ thống tư pháp Peru cũng đối mặt với những thách thức như tình trạng quá tải các vụ án, thiếu hụt nguồn lực, và các vấn đề liên quan đến tham nhũng, ảnh hưởng đến hiệu quả và niềm tin của công chúng vào công lý. Các nỗ lực cải cách tư pháp vẫn đang được tiếp tục nhằm tăng cường tính minh bạch, hiệu quả và khả năng tiếp cận công lý cho mọi công dân.

5.5. Các đảng phái chính trị chủ yếu

Bức tranh chính trị Peru được định hình bởi một loạt các đảng phái chính trị đa dạng, phản ánh sự phân cực và đôi khi là sự phân mảnh trong hệ thống chính trị. Một số đảng phái chính có ảnh hưởng lớn bao gồm:

• Peru Tự do (Perú Libre^Spanish): Một đảng cánh tả, theo chủ nghĩa Marx-Lenin, thường nhận được sự ủng hộ từ các khu vực nông thôn và tầng lớp lao động. Đảng này ủng hộ vai trò lớn hơn của nhà nước trong kinh tế và các chính sách xã hội mạnh mẽ.
• Lực lượng Nhân dân (Fuerza Popular^Spanish): Một đảng cánh hữu, theo chủ nghĩa Fujimori, do Keiko Fujimori, con gái cựu Tổng thống Alberto Fujimori, lãnh đạo. Đảng này thường tập trung vào các chính sách kinh tế thị trường tự do, luật pháp và trật tự.
• Hành động Nhân dân (Acción Popular^Spanish): Một đảng trung dung, có lịch sử lâu đời, thường nhấn mạnh vào phát triển cơ sở hạ tầng và quản trị tốt.
• Liên minh vì Tiến bộ (Alianza para el Progreso^Spanish): Một đảng trung hữu, tập trung vào các vấnS đề phát triển khu vực và cải thiện dịch vụ công.
• Tiến lên Đất nước (Avanza País^Spanish): Một đảng cánh hữu, ủng hộ các chính sách kinh tế tự do và cải cách nhà nước.
• Đổi mới Nhân dân (Renovación Popular^Spanish): Một đảng bảo thủ xã hội và kinh tế, thường có lập trường tôn giáo mạnh mẽ.

Các đảng phái này, cùng với nhiều đảng nhỏ khác, thường xuyên cạnh tranh trong các cuộc bầu cử và định hình các liên minh cũng như đối đầu trong Quốc hội. Sự phân mảnh của hệ thống đảng phái thường dẫn đến tình trạng bất ổn chính trị và khó khăn trong việc xây dựng sự đồng thuận.

5.6. Bầu cử

Peru có hệ thống bầu cử tổng thống và quốc hội diễn ra 5 năm một lần. Tổng thống được bầu thông qua hệ thống hai vòng; nếu không có ứng cử viên nào đạt được hơn 50% số phiếu trong vòng đầu tiên, hai ứng cử viên có số phiếu cao nhất sẽ bước vào vòng hai. 130 thành viên của Quốc hội đơn viện được bầu thông qua hệ thống đại diện tỷ lệ theo danh sách đảng trong 26 khu vực bầu cử đa thành viên.
Các cuộc bầu cử gần đây thường được đặc trưng bởi sự cạnh tranh gay gắt và sự phân mảnh của các lực lượng chính trị. Ví dụ, cuộc tổng tuyển cử năm 2021 chứng kiến chiến thắng sít sao của Pedro Castillo (Peru Tự do) trước Keiko Fujimori (Lực lượng Nhân dân) trong cuộc bầu cử tổng thống vòng hai. Quốc hội cũng trở nên phân mảnh với nhiều đảng phái giành được ghế, không có đảng nào chiếm đa số rõ ràng.
Tính công bằng và minh bạch của các cuộc bầu cử thường được giám sát bởi các tổ chức quốc gia và quốc tế. Sự tham gia của cử tri là bắt buộc đối với công dân từ 18 đến 70 tuổi. Mặc dù các quy trình bầu cử thường được coi là tuân thủ các tiêu chuẩn dân chủ, những thách thức như thông tin sai lệch và phân cực chính trị vẫn ảnh hưởng đến môi trường bầu cử.

5.7. Các thách thức và tranh luận chính trị

Nền chính trị Peru phải đối mặt với nhiều thách thức dai dẳng, ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển dân chủ và nhân quyền.
Tham nhũng là một vấn đề nghiêm trọng, lan rộng trong nhiều cấp chính quyền và các ngành kinh tế. Các vụ bê bối tham nhũng liên quan đến các quan chức cấp cao, bao gồm cả các cựu tổng thống, đã làm suy giảm niềm tin của công chúng vào các thể chế nhà nước và cản trở sự phát triển kinh tế công bằng.
Bất ổn chính trị thường xuyên xảy ra, với các cuộc khủng hoảng nội các, luận tội tổng thống và giải tán nghị viện. Sự phân cực giữa nhánh hành pháp và lập pháp, cùng với sự phân mảnh của các đảng phái chính trị, khiến việc xây dựng sự đồng thuận và duy trì sự ổn định trở nên khó khăn. Điều này cản trở việc thực hiện các chính sách dài hạn và gây bất lợi cho môi trường đầu tư.
Bất bình đẳng xã hội vẫn là một thách thức lớn, đặc biệt giữa khu vực thành thị và nông thôn, cũng như giữa các nhóm dân tộc khác nhau. Mặc dù kinh tế tăng trưởng trong những thập kỷ gần đây, lợi ích chưa được phân bổ đồng đều, khiến nhiều người dân, đặc biệt là các cộng đồng bản địa và người nghèo ở nông thôn, vẫn phải đối mặt với tình trạng thiếu thốn các dịch vụ cơ bản và cơ hội phát triển.
Xung đột khu vực đôi khi nảy sinh liên quan đến các dự án khai thác tài nguyên thiên nhiên, tranh chấp đất đai và các vấn đề môi trường. Các cộng đồng địa phương, đặc biệt là các nhóm bản địa, thường phản đối các dự án khai thác quy mô lớn do lo ngại về tác động tiêu cực đến môi trường sống, nguồn nước và quyền lợi của họ. Những xung đột này đòi hỏi sự đối thoại và các giải pháp bền vững để cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ quyền lợi của người dân cũng như môi trường.
Những thách thức này đặt ra yêu cầu cấp thiết về cải cách thể chế, tăng cường pháp quyền, thúc đẩy minh bạch và trách nhiệm giải trình, cũng như giải quyết các nguyên nhân gốc rễ của bất bình đẳng và xung đột xã hội để củng cố nền dân chủ và bảo vệ nhân quyền ở Peru.

6.1. Các thành phố lớn

Peru có nhiều trung tâm đô thị quan trọng, đóng vai trò then chốt trong đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội của đất nước.

• Lima: Là thủ đô và thành phố lớn nhất Peru, Lima nằm ở vùng ven biển miền trung. Với dân số hơn 10 triệu người (bao gồm cả vùng đô thị), Lima là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa và tài chính của cả nước. Thành phố này nổi tiếng với các di tích lịch sử từ thời thuộc địa, các bảo tàng phong phú và nền ẩm thực đa dạng được quốc tế công nhận. Lima đóng vai trò là một trung tâm công nghiệp và thương mại quan trọng, đồng thời là cửa ngõ chính kết nối Peru với thế giới.
• Arequipa: Là thành phố lớn thứ hai của Peru, Arequipa nằm ở phía nam đất nước, trong vùng núi Andes. Với dân số khoảng hơn 1,1 triệu người, Arequipa nổi bật với kiến trúc thuộc địa bằng đá núi lửa trắng (sillar), điển hình là Trung tâm lịch sử Arequipa, một Di sản Thế giới UNESCO. Thành phố này là một trung tâm kinh tế và công nghiệp quan trọng của miền nam Peru, đặc biệt trong các ngành dệt may từ len alpaca và khai khoáng. Arequipa cũng là một điểm thu hút du lịch nổi tiếng với các cảnh quan thiên nhiên như Hẻm núi Colca.
• Trujillo: Nằm ở bờ biển phía bắc Peru, Trujillo là thành phố lớn thứ ba với dân số khoảng hơn 1 triệu người. Đây là một trung tâm văn hóa và kinh tế quan trọng, nổi tiếng với điệu nhảy marinera truyền thống. Trujillo có nhiều di chỉ khảo cổ quan trọng từ các nền văn minh tiền Inca như Chan Chan (kinh đô của văn hóa Chimú) và các huacas (đền thờ) của văn hóa Moche. Thành phố này đóng vai trò quan trọng trong ngành nông nghiệp (đặc biệt là mía đường và măng tây) và công nghiệp chế biến.
• Cusco: Từng là kinh đô của Đế quốc Inca, Cusco nằm ở vùng cao nguyên Andes phía đông nam. Với dân số khoảng gần 500.000 người, Cusco là một trung tâm du lịch hàng đầu thế giới, cửa ngõ để đến Machu Picchu và Thung lũng Thiêng của người Inca. Thành phố này tự hào với sự kết hợp độc đáo giữa kiến trúc Inca và thuộc địa Tây Ban Nha, được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới. Du lịch là ngành kinh tế chủ đạo, bên cạnh nông nghiệp truyền thống và thủ công mỹ nghệ.

Các thành phố này không chỉ là những trung tâm dân cư đông đúc mà còn là những đầu tàu phát triển, góp phần định hình bản sắc và tương lai của Peru.

7.1. Quan hệ với Việt Nam

Quan hệ ngoại giao giữa Peru và Việt Nam được thiết lập vào ngày 14 tháng 11 năm 1994. Kể từ đó, hai nước đã duy trì mối quan hệ hữu nghị và hợp tác trên nhiều lĩnh vực.
Về chính trị, hai bên thường xuyên trao đổi đoàn các cấp và ủng hộ lẫn nhau tại các diễn đàn quốc tế. Peru và Việt Nam cùng là thành viên của Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC), nơi hai nước có cơ hội hợp tác và thúc đẩy các sáng kiến chung.
Về kinh tế, thương mại song phương giữa Peru và Việt Nam đã có những bước phát triển đáng kể. Các mặt hàng xuất khẩu chính của Việt Nam sang Peru bao gồm giày dép, hàng dệt may, điện thoại và linh kiện, máy móc thiết bị. Ngược lại, Việt Nam nhập khẩu từ Peru chủ yếu là bột cá, nguyên liệu thức ăn gia súc, khoáng sản và một số nông sản. Hai nước cũng đã ký kết các hiệp định và thỏa thuận nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho hợp tác kinh tế, thương mại và đầu tư. Việc Việt Nam và Peru cùng là thành viên của Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) mở ra nhiều cơ hội mới để tăng cường hợp tác kinh tế.
Về văn hóa và giao lưu nhân dân, hai nước đã có những hoạt động trao đổi nhằm tăng cường hiểu biết lẫn nhau. Các sự kiện văn hóa, triển lãm và các chương trình giao lưu đã góp phần quảng bá hình ảnh đất nước và con người của mỗi quốc gia.
Trong tương lai, Peru và Việt Nam còn nhiều tiềm năng để phát triển hơn nữa mối quan hệ hợp tác, đặc biệt trong các lĩnh vực như thương mại, đầu tư, nông nghiệp công nghệ cao, du lịch và khoa học công nghệ, đóng góp vào sự phát triển chung của cả hai nước và tăng cường quan hệ giữa châu Á và Mỹ Latinh.

7.2. Quan hệ với các nước láng giềng

Peru có đường biên giới chung với năm quốc gia: Ecuador và Colombia ở phía bắc, Brazil ở phía đông, Bolivia ở phía đông nam và Chile ở phía nam. Quan hệ với các nước láng giềng này mang nhiều sắc thái, từ hợp tác chặt chẽ đến những căng thẳng lịch sử.

• Ecuador: Quan hệ giữa Peru và Ecuador từng trải qua nhiều giai đoạn căng thẳng do tranh chấp biên giới kéo dài, dẫn đến một số cuộc xung đột vũ trang, đáng chú ý nhất là Chiến tranh Paquisha (1981) và Chiến tranh Cenepa (1995). Tuy nhiên, sau Hiệp định Hòa bình Brasilia năm 1998, mối quan hệ đã được cải thiện đáng kể. Hiện nay, hai nước hợp tác trong các lĩnh vực như thương mại, phát triển biên giới và an ninh.
• Colombia: Quan hệ với Colombia nhìn chung là hữu nghị và hợp tác, đặc biệt trong các vấn đề an ninh biên giới chung như chống buôn lậu ma túy và tội phạm có tổ chức. Hai nước cùng là thành viên của Cộng đồng Andes và chia sẻ nhiều lợi ích chung trong khu vực. Hiệp ước Salomón-Lozano năm 1922 đã giải quyết các tranh chấp lãnh thổ lịch sử.
• Brazil: Peru và Brazil có đường biên giới dài nhất. Quan hệ hai nước ngày càng phát triển, tập trung vào hợp tác kinh tế, năng lượng và cơ sở hạ tầng, như dự án Đường cao tốc Liên Đại Tây Dương nhằm kết nối hai bờ đại dương của Nam Mỹ. Brazil là một đối tác thương mại quan trọng của Peru.
• Bolivia: Peru và Bolivia có mối quan hệ lịch sử và văn hóa sâu sắc, từng là một phần của Phó vương quốc Peru và sau đó là Liên minh Peru-Bolivia (1836-1839). Hai nước hợp tác trong các vấn đề liên quan đến Hồ Titicaca (chung biên giới), phát triển kinh tế và văn hóa. Tuy nhiên, đôi khi vẫn có những khác biệt về chính sách đối ngoại.
• Chile: Quan hệ với Chile mang tính phức tạp do di sản của Chiến tranh Thái Bình Dương (1879-1883), trong đó Peru mất lãnh thổ cho Chile. Mặc dù đã có những nỗ lực hòa giải và hợp tác kinh tế mạnh mẽ (Chile là một trong những nhà đầu tư lớn nhất tại Peru), vẫn còn tồn tại những vấn đề nhạy cảm, như tranh chấp biên giới trên biển được Tòa án Công lý Quốc tế giải quyết vào năm 2014. Quan điểm của các bên bị ảnh hưởng bởi cuộc chiến vẫn còn hiện hữu trong ký ức lịch sử của cả hai dân tộc.

Nhìn chung, Peru theo đuổi chính sách đối ngoại hòa bình và hợp tác với các nước láng giềng, ưu tiên giải quyết các vấn đề thông qua đối thoại và các cơ chế đa phương, đồng thời thúc đẩy hội nhập khu vực.

7.3. Quan hệ với các nước lớn

Peru duy trì mối quan hệ đa dạng và năng động với các cường quốc kinh tế và chính trị trên thế giới, nhằm thúc đẩy lợi ích quốc gia, thu hút đầu tư và mở rộng thị trường xuất khẩu.

• Hoa Kỳ: Hoa Kỳ là một đối tác quan trọng của Peru trên nhiều lĩnh vực. Hai nước có Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) từ năm 2009, thúc đẩy mạnh mẽ trao đổi thương mại và đầu tư. Hoa Kỳ cũng là đối tác quan trọng trong các vấn đề an ninh, đặc biệt là hợp tác chống buôn bán ma túy và tội phạm có tổ chức. Tuy nhiên, các chính sách của Hoa Kỳ đôi khi gây ra những tranh luận tại Peru liên quan đến chủ quyền và tác động xã hội.
• Trung Quốc: Quan hệ với Trung Quốc đã phát triển nhanh chóng trong những thập kỷ gần đây, đặc biệt về kinh tế. Trung Quốc hiện là đối tác thương mại lớn nhất của Peru và là nhà đầu tư quan trọng trong các ngành khai khoáng và cơ sở hạ tầng. Hiệp định Thương mại Tự do Trung Quốc-Peru có hiệu lực từ năm 2010. Sự gia tăng ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc mang lại cơ hội nhưng cũng đặt ra những thách thức về môi trường và xã hội, cũng như sự phụ thuộc kinh tế. Cảng Chancay do Trung Quốc đầu tư xây dựng, dự kiến hoàn thành một phần vào cuối năm 2024, được kỳ vọng sẽ trở thành cảng lớn nhất Mỹ Latinh.
• Nhật Bản: Nhật Bản có mối quan hệ lịch sử lâu đời với Peru, bắt nguồn từ làn sóng di cư của người Nhật đến Peru vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Hai nước có quan hệ hợp tác kinh tế, thương mại và viện trợ phát triển. Nhật Bản là nhà đầu tư quan trọng trong một số lĩnh vực và là thị trường xuất khẩu cho các sản phẩm của Peru. Alberto Fujimori, cựu tổng thống Peru, là người gốc Nhật.
• Liên minh châu Âu (EU): EU là một đối tác thương mại và đầu tư quan trọng của Peru. Peru, cùng với Colombia và Ecuador, có Hiệp định Thương mại Đa bên với EU, có hiệu lực từ năm 2013. EU cũng hỗ trợ Peru trong các lĩnh vực phát triển bền vững, nhân quyền và củng cố thể chế dân chủ. Tuy nhiên, các tiêu chuẩn về môi trường và lao động của EU đôi khi đặt ra những thách thức cho các nhà sản xuất Peru.

Peru nỗ lực duy trì chính sách đối ngoại cân bằng, đa dạng hóa các mối quan hệ để tránh phụ thuộc vào một đối tác duy nhất, đồng thời tìm kiếm cơ hội hợp tác để thúc đẩy phát triển kinh tế và xã hội bền vững.

9.1. Các ngành kinh tế chính

Các ngành kinh tế chủ chốt của Peru bao gồm khai khoáng với trữ lượng khoáng sản phong phú, nông nghiệp đa dạng với nhiều sản phẩm xuất khẩu chủ lực, ngư nghiệp phát triển mạnh mẽ dọc bờ biển Thái Bình Dương, và ngành công nghiệp chế tạo ngày càng đóng góp vào nền kinh tế.

9.1.1. Khai khoáng

Peru phụ thuộc nhiều vào khai thác mỏ để xuất khẩu nguyên liệu thô, chiếm 61,3% tổng kim ngạch xuất khẩu vào năm 2023. Năm 2019, nước này là nhà sản xuất đồng thứ hai thế giới, kẽm thứ hai, vàng thứ tám, chì thứ ba, thiếc thứ tư, bo thứ năm, và molybden thứ tư thế giới - chưa kể đến khí đốt và dầu mỏ. Năm 2023, Peru là nhà sản xuất bạc lớn thứ ba toàn cầu. Quốc gia này có vị thế cạnh tranh trong ngành khai thác mỏ toàn cầu, duy trì vị trí dẫn đầu trong ngành khai thác mỏ ở Mỹ Latinh và có lịch sử khai thác mỏ lâu đời nhưng ít công nghiệp hóa; Peru chịu ảnh hưởng từ sự biến động giá cả hàng hóa quốc tế.
Mỏ Yanacocha ở Cajamarca là nguồn khai thác vàng chính ở Peru. Đây được coi là mỏ vàng lớn nhất Nam Mỹ và lớn thứ hai thế giới. Năm 2005, đã sản xuất được 3.333.088 ounce vàng. Một chỉ số về tăng trưởng khai thác mỏ có thể thấy trong xuất khẩu khai thác mỏ, đã tăng từ 1.45 B USD vào năm 1990 lên 39.64 B USD vào năm 2023.
Ngành khai khoáng, mặc dù đóng góp lớn cho kinh tế, cũng gây ra nhiều tranh cãi về tác động môi trường và xã hội, đặc biệt là đối với các cộng đồng bản địa và quyền lợi của người lao động.

9.1.2. Nông nghiệp

Peru là nhà sản xuất diêm mạch và maca lớn nhất thế giới, một trong 5 nhà sản xuất lớn nhất về bơ, việt quất, atisô và măng tây, một trong 10 nhà sản xuất lớn nhất thế giới về cà phê và hạt ca cao, và một trong 15 nhà sản xuất lớn nhất thế giới về khoai tây và dứa, cũng có sản lượng đáng kể về nho, mía, gạo, chuối, ngô và sắn; nông nghiệp của nước này khá đa dạng. Về chăn nuôi, Peru là một trong 20 nhà sản xuất thịt gà lớn nhất thế giới.
Theo một báo cáo của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) công bố vào tháng 8 năm 2022, một nửa dân số Peru (16,6 triệu người) bị mất an ninh lương thực ở mức độ vừa phải, và hơn 20% (6,8 triệu người) bị mất an ninh lương thực nghiêm trọng: họ phải nhịn đói cả ngày, hoặc thậm chí nhiều ngày.
Giám đốc FAO Peru nhấn mạnh rằng "đây là nghịch lý lớn của một quốc gia có đủ lương thực cho dân số của mình. Peru là một nhà sản xuất lương thực ròng và là một trong những cường quốc xuất khẩu nông sản lớn trong khu vực. Mất an ninh lương thực là do bất bình đẳng xã hội cao và tiền lương thấp, với mức lương tối thiểu của Peru là một trong những mức thấp nhất ở Nam Mỹ và một khu vực phi chính thức lớn. Theo FAO, chính những người nông dân nhỏ cũng phải chịu đói. Được trả lương thấp, họ còn phải chịu tác động của biến đổi khí hậu và đối mặt với vấn đề buôn bán ma túy trên đất của họ và hoạt động khai thác mỏ làm cạn kiệt đất đai." Nông nghiệp Peru vẫn đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm tác động của biến đổi khí hậu, tiếp cận thị trường cho nông dân quy mô nhỏ và đảm bảo an ninh lương thực bền vững.

9.2. Du lịch

Du lịch là ngành công nghiệp lớn thứ ba ở Peru, sau đánh bắt cá và khai thác mỏ. Du lịch chủ yếu hướng đến các di tích khảo cổ, vì nước này có hơn một trăm nghìn địa điểm khảo cổ. Theo một nghiên cứu của chính phủ Peru, tỷ lệ hài lòng của khách du lịch sau khi đến thăm Peru là 94%. Đây là ngành công nghiệp phát triển nhanh nhất trong nước, tăng trưởng hàng năm với tốc độ 25% trong năm năm qua, tốc độ tăng trưởng cao nhất so với bất kỳ quốc gia nào khác ở Nam Mỹ.
Du lịch có tác động 7% vào GDP của Peru, được điều tiết và kích thích bởi Ủy ban Xúc tiến Xuất khẩu và Du lịch Peru của Bộ Ngoại thương và Du lịch. Vì lý do này, vào năm 2011, Marca Perú đã được thành lập, đây là một sáng kiến của Bộ Ngoại thương và Du lịch phối hợp với các công ty và công ty khởi nghiệp của Peru để thúc đẩy việc mua và tiêu thụ các sản phẩm được tạo ra trong nước. Các trụ cột của sáng kiến này là: xuất khẩu, du lịch và đầu tư. Du lịch sử dụng 11% dân số hoạt động kinh tế của đất nước (484.000 việc làm trực tiếp và 340.000 việc làm gián tiếp), hầu hết trong số đó là trong lĩnh vực khách sạn và giao thông vận tải. Peru nổi tiếng là nơi hoàn hảo cho du lịch văn hóa, sinh thái, phiêu lưu, ẩm thực, bãi biển và sang trọng.

Các địa điểm được khách du lịch ghé thăm nhiều nhất là các thành phố Lima và trung tâm lịch sử của nó, Cusco, nổi bật với kiến trúc Inca và thuộc địa nhưng điểm thu hút chính của nó là Thung lũng Thiêng của người Inca và Machu Picchu. Arequipa cũng là một điểm đến du lịch lớn, vì trung tâm lịch sử, cũng như Hẻm núi Colca và cuối cùng là Puno qua Hồ Titicaca. Tuyến du lịch chính của đất nước là tuyến phía nam, bao gồm các thành phố như; Ica, Nazca, Pisco, Paracas, Ayacucho, Puerto Maldonado và những nơi khác có các điểm tham quan kiến trúc, văn hóa và tự nhiên. Tuyến đường quan trọng thứ hai là Callejón de Huaylas, thuộc tỉnh Áncash, trụ sở của du lịch mạo hiểm và là điểm tham chiếu chính cho ẩm thực Andean mới. Peru có 14 Di sản Thế giới và 11 công viên quốc gia.
Peru có nhiều tuyến du lịch khác. Trong số này có các tuyến của thung lũng sông Mantaro với thành phố Huancayo là một trong những trục của nó, và thung lũng Tarma là một trục khác, lần lượt là lối vào rừng rậm trung tâm và thành phố phía bắc Trujillo nơi có Chan Chan, thành trì bằng gạch bùn lớn nhất thế giới, spa truyền thống Huanchaco và Huacas del Sol và de la Luna thuộc văn hóa Chimú. Chiclayo, Piura và thành phố rừng mưa Iquitos cũng là những điểm đến rất nổi tiếng. Theo Bộ Ngoại thương và Du lịch, lượt khách du lịch nước ngoài đã tăng 7% trong năm 2015 và sẽ tạo ra 3.50 B USD ngoại tệ cho đất nước.

9.3. Thương mại

Các mặt hàng xuất khẩu chính của Peru bao gồm khoáng sản (đồng, vàng, kẽm, chì, thiếc), sản phẩm nông nghiệp (măng tây, nho, bơ, xoài, cà phê, quinoa), hải sản (bột cá, cá đông lạnh) và hàng dệt may. Các mặt hàng nhập khẩu chính bao gồm máy móc thiết bị, sản phẩm hóa chất, nhiên liệu, xe cộ và thực phẩm.
Các đối tác thương mại lớn nhất của Peru là Trung Quốc, Hoa Kỳ, Liên minh châu Âu, Brazil và Chile. Cán cân thương mại của Peru thường biến động tùy thuộc vào giá cả hàng hóa thế giới, đặc biệt là khoáng sản.
Peru theo đuổi chính sách ngoại thương mở cửa, với việc ký kết nhiều Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) song phương và đa phương. Một số FTA quan trọng bao gồm FTA với Hoa Kỳ, Trung Quốc, Liên minh châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada và các nước trong Liên minh Thái Bình Dương (Chile, Colombia, Mexico). Peru cũng là thành viên của Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP).
Các FTA này đã góp phần thúc đẩy xuất khẩu, thu hút đầu tư nước ngoài và đa dạng hóa thị trường. Tuy nhiên, chúng cũng đặt ra những thách thức liên quan đến cạnh tranh cho các ngành sản xuất trong nước và tác động xã hội, đòi hỏi các chính sách hỗ trợ và điều chỉnh phù hợp.

9.4. Cơ sở hạ tầng

Cơ sở hạ tầng của Peru tập trung vào việc phát triển mạng lưới giao thông vận tải nhằm kết nối các vùng miền, đảm bảo nguồn cung năng lượng ổn định từ thủy điện và các nguồn khác, đồng thời mở rộng các dịch vụ truyền thông hiện đại trên cả nước.

• Giao thông vận tải:
  • Đường bộ: Mạng lưới đường bộ của Peru bao gồm 175.59 K km đường cao tốc vào năm 2021, trong đó 29.58 K km được trải nhựa. Các tuyến đường quan trọng bao gồm Xa lộ Liên Mỹ và Xa lộ Liên Đại Tây Dương. Năm 2016, nước này có 827 km đường cao tốc hai chiều, và đang đầu tư mở rộng thêm, với kế hoạch đạt 2.63 K km vào năm 2026.
  • Đường sắt: Mạng lưới đường sắt còn hạn chế, với 1.94 K km đường ray vào năm 2018, chủ yếu phục vụ vận chuyển hàng hóa (khoáng sản) và một số tuyến du lịch.
  • Hàng không: Peru có các sân bay quốc tế quan trọng như Jorge Chávez (Lima), Alejandro Velasco Astete (Cusco) và Rodríguez Ballón (Arequipa). Sân bay Jorge Chávez, sân bay lớn nhất, đang được mở rộng đáng kể. Sân bay quốc tế Chinchero mới gần Cusco đang được xây dựng để phục vụ du lịch.
  • Đường thủy: Các cảng biển quan trọng bao gồm Callao, Ilo và Matarani. Cảng Callao hiện là cảng lớn nhất, nhưng Cảng Chancay, một dự án hợp tác giữa Trung Quốc và Peru, dự kiến sẽ trở thành cảng lớn nhất Mỹ Latinh khi hoàn thành.

  

  

  • Năng lượng:
    • Ngành điện đã có những cải thiện đáng kể, với số hộ gia đình có điện chiếu sáng tăng từ 82% năm 2007 lên 94,2% năm 2016. Công suất phát điện hiện tại được phân bổ đều giữa nhiệt điện và thủy điện. Hệ thống điện lưới quốc gia cung cấp cho 85% dân số có điện. Sản lượng điện của Peru tháng 10 năm 2022 là 5,1 TWh, trong đó 52% từ thủy điện, 38,3% từ nhiệt điện (sử dụng dầu, khí đốt và than) và 9,7% từ các nhà máy năng lượng tái tạo (gió, mặt trời, và các nguồn khác).
    • Năm 2021, Peru có 5.490 MW thủy điện (thứ 34 thế giới), 409 MW điện gió (thứ 49 thế giới), 336 MW điện mặt trời (thứ 62 thế giới) và 185 MW điện sinh khối.

    

    • Truyền thông: Ngành viễn thông đã có sự tăng trưởng mạnh mẽ với sự phổ biến của điện thoại di động và internet. Tuy nhiên, khả năng tiếp cận internet tốc độ cao vẫn còn hạn chế ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa.

    Phát triển cơ sở hạ tầng vẫn là một ưu tiên của chính phủ Peru nhằm kết nối các vùng miền, giảm chi phí logistics, thu hút đầu tư và cải thiện khả năng tiếp cận các dịch vụ cơ bản cho tất cả người dân, đặc biệt là các nhóm yếu thế. Tuy nhiên, các dự án cơ sở hạ tầng lớn thường đối mặt với những thách thức về tài chính, quản lý, tác động môi trường và xã hội.

10.1. Dân cư

Với dân số 33.396.698 người theo ước tính và dự báo của Viện Thống kê và Tin học Quốc gia cho đến năm 2022, Peru là quốc gia đông dân thứ tư ở Nam Mỹ. Mật độ dân số là 25,79 người/km² và tốc độ tăng trưởng hàng năm là 1,1%. 58,8% dân số Peru sống ở vùng ven biển, 27% ở vùng núi và 14,2% ở vùng rừng rậm. Năm 2020, 27 triệu người Peru sống ở khu vực thành thị, chiếm 80% dân số. Peru có dân số bảy triệu người vào năm 1940; từ năm 1950 đến 2000, tốc độ tăng trưởng dân số của Peru giảm từ 2,6% xuống 1,6%, với dân số dự kiến đạt khoảng 42 triệu người vào năm 2050.
Tính đến năm 2017, 79,3% dân số sống ở khu vực thành thị và 20,7% ở khu vực nông thôn. Các thành phố lớn bao gồm Vùng đô thị Lima (nơi sinh sống của hơn 9,8 triệu người), Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Piura, Iquitos, Cusco, Chimbote, và Huancayo; tất cả đều có hơn 250.000 dân trong cuộc điều tra dân số năm 2007. Arequipa là thành phố lớn thứ hai của Peru, với dân số ước tính 1.177.000 người, trong khi Trujillo là thành phố lớn thứ ba với 1.048.000 người. Có 15 bộ lạc Amerindian chưa được tiếp xúc được biết đến ở Peru. Peru có tuổi thọ trung bình là 75,0 tuổi (72,4 đối với nam và 77,7 đối với nữ) theo dữ liệu mới nhất cho năm 2016 từ Ngân hàng Thế giới.
Dân số hoạt động kinh tế tương đương 53,78% tổng dân số, hay khoảng 17.830.500 người. Các thành phố lớn nhất nằm ở vùng ven biển, như Sullana, Piura, Chiclayo, Trujillo, Chimbote, Lima và Ica. Ở vùng núi, các thành phố Arequipa, Cusco, Huancayo, Cajamarca và Juliaca nổi bật. Cuối cùng, ở vùng rừng rậm, Iquitos là quan trọng nhất, tiếp theo là Pucallpa, Tarapoto, Moyobamba và Tingo María.

10.2. Các nhóm dân tộc

Peru là một quốc gia đa sắc tộc được hình thành bởi các làn sóng kế tiếp của các dân tộc khác nhau trong hơn năm thế kỷ. Người Amerindian đã sinh sống trên lãnh thổ Peru trong nhiều thiên niên kỷ trước khi người Tây Ban Nha chinh phục vào thế kỷ 16; theo nhà sử học Noble David Cook, dân số của họ đã giảm từ gần 5-9 triệu người vào những năm 1520 xuống còn khoảng 600.000 người vào năm 1620, chủ yếu là do các bệnh truyền nhiễm.

Cuộc điều tra dân số năm 2017 lần đầu tiên bao gồm một câu hỏi về tự nhận dạng dân tộc. Theo kết quả, 60,2% người dân tự nhận mình là mestizo (người lai giữa châu Âu và bản địa), 22,3% tự nhận mình là Quechua, 5,9% tự nhận mình là người da trắng, 3,6% tự nhận mình là người da đen, 2,4% tự nhận mình là Aymara, 2,3% tự nhận mình thuộc các nhóm dân tộc khác, và 3,3% không khai báo dân tộc của mình. Trong các giai đoạn khác nhau của lịch sử Peru, thành phần dân tộc đã thay đổi, với sự suy giảm liên tục tỷ lệ người Amerindian, do nhiều yếu tố kinh tế xã hội và văn hóa xã hội, kiểm soát sinh sản, tỷ lệ tử vong cao, loại trừ, cùng nhiều yếu tố khác. Đất nước có xu hướng lai tạo chậm rãi và phổ biến của tất cả các phân khúc dân tộc bắt đầu từ đầu thời kỳ thuộc địa cho đến ngày nay. Bởi vì phần lớn dân số Peru đã trở thành mestizo, một số người cảm thấy mặc cảm tự tôn đối với người bản địa ở vùng núi và rừng rậm, hoặc vì họ không phát âm đúng một từ, hoặc đơn giản vì họ không biết đọc tốt một văn bản, dẫn đến một loại phân biệt chủng tộc đối với họ.

Trong thời kỳ Phó vương quốc Peru, người Tây Ban Nha và người châu Phi đã đến với số lượng lớn, hòa trộn rộng rãi với nhau và với dân số bản địa, chủ yếu ở vùng ven biển (vùng núi và rừng rậm vẫn duy trì đa số dân bản địa rất ít bị pha trộn). Sau khi độc lập, đã có làn sóng nhập cư của người châu Âu từ Tây Ban Nha, Ý, Anh, Pháp và Đức, cùng với người Trung Đông. Peru đã giải phóng nô lệ da đen vào năm 1854. Người Trung Quốc và Nhật Bản đến vào những năm 1850 với tư cách là người lao động sau khi chế độ nô lệ chấm dứt, và kể từ đó đã trở thành một ảnh hưởng lớn trong xã hội Peru. Những người nhập cư Croatia đầu tiên đến Peru vào năm 1573 từ Dubrovnik.

Trong những thập kỷ gần đây, số liệu di cư của người Peru đã cho thấy sự tăng trưởng rõ rệt và hiện tại hơn 10% người Peru đang cư trú bên ngoài đất nước. Phong trào di cư này đã tăng mạnh kể từ năm 2000, con số chính thức của người Peru di cư là 2.444.634 người từ năm 1990 đến 2011. Con số này chưa tính đến dân số con cháu và dân số trôi nổi bất hợp pháp chủ yếu ở các nước láng giềng. Ước tính trong 82 năm qua, hơn 3,5 triệu người Peru đã di cư khỏi đất nước. Đối với các quốc gia đến chính của người Peru di cư từ năm 1990 đến 2011, đó là: Hoa Kỳ (31,5%), Tây Ban Nha (16%), Argentina (14,3%), Ý (10,1%), Chile (8,8%), Nhật Bản (4,1%) và Venezuela (3,8%). 75% người Peru di cư ở độ tuổi từ 19 đến 49, với đa số là phụ nữ. Phần lớn, di cư của người Peru là di cư lao động.
Trong suốt lịch sử của mình, Peru đã tiếp nhận các làn sóng di cư từ châu Âu (chủ yếu là Tây Ban Nha và Ý; và ở mức độ thấp hơn từ Pháp, Vương quốc Anh, và từ các nước Trung Âu và Nam Âu khác), châu Phi cận Sahara và Đông Á (Trung Quốc và Nhật Bản). Hiện tại, nước này đang tiếp nhận một lượng lớn người nhập cư Venezuela, những người đang chạy trốn khỏi cuộc khủng hoảng kinh tế mà đất nước họ đang phải gánh chịu.
Từ năm 2016, dòng người Venezuela đến Peru tăng lên, từ 6.615 người thường trú vào năm đó lên khoảng 820.000 người cho đến giữa tháng 6 năm 2019, đây là làn sóng di cư quan trọng nhất của thế kỷ 21 tại nước này. Peru là nơi có số lượng người nhập cư Venezuela lớn thứ hai sau Colombia.

10.3. Ngôn ngữ

Theo Hiến pháp Peru năm 1993, các ngôn ngữ chính thức của Peru là tiếng Tây Ban Nha và, ở những khu vực chúng chiếm ưu thế, tiếng Quechua và các ngôn ngữ bản địa khác. Tiếng Tây Ban Nha được 82,6% dân số nói như tiếng mẹ đẻ, và cùng tồn tại với một số ngôn ngữ bản địa, trong đó quan trọng nhất là tiếng Quechua, được 16,92% dân số nói, 1,7% nói tiếng Aymara và 0,8% nói một ngôn ngữ bản địa khác. Ở các khu vực đô thị của đất nước, đặc biệt là ở vùng ven biển, tình trạng đơn ngữ tiếng Tây Ban Nha chiếm ưu thế; trong khi ở nhiều vùng nông thôn của đất nước, đặc biệt là ở Amazon, dân số đa ngôn ngữ chiếm ưu thế.

Tiếng Tây Ban Nha được chính phủ sử dụng và là ngôn ngữ chính thống của đất nước, được truyền thông sử dụng và trong hệ thống giáo dục và thương mại. Người Amerindian sống ở vùng cao nguyên Andes nói tiếng Quechua và Aymara và khác biệt về mặt dân tộc so với các nhóm bản địa đa dạng sống ở phía đông dãy Andes và ở các vùng đất thấp nhiệt đới liền kề với lưu vực Amazon.

Các vùng địa lý riêng biệt của Peru được phản ánh trong sự phân chia ngôn ngữ giữa vùng ven biển nơi tiếng Tây Ban Nha chiếm ưu thế hơn các ngôn ngữ Amerindian, và các nền văn hóa Andean truyền thống đa dạng hơn ở vùng núi và cao nguyên. Các nhóm dân bản địa ở phía đông dãy Andes nói nhiều ngôn ngữ và phương ngữ khác nhau. Một số nhóm này vẫn tuân theo các ngôn ngữ bản địa truyền thống, trong khi những nhóm khác gần như đã bị đồng hóa hoàn toàn vào tiếng Tây Ban Nha. Đã có một nỗ lực ngày càng tăng và có tổ chức để dạy tiếng Quechua trong các trường công lập ở những khu vực nói tiếng Quechua. Ở Amazon thuộc Peru, nhiều ngôn ngữ bản địa được sử dụng, bao gồm Asháninka, Bora, và Aguaruna.
Nhiều địa danh của Peru có nguồn gốc từ ngôn ngữ bản địa. Ở các cộng đồng Andes thuộc Ancash, Cusco và Puno, tên gọi bằng tiếng Quechua hoặc Aymara chiếm ưu thế áp đảo. Tuy nhiên, cách viết dựa trên tiếng Tây Ban Nha của chúng lại mâu thuẫn với bảng chữ cái được chuẩn hóa của các ngôn ngữ này. Theo Điều 20 của Nghị định Tối cao số 004-2016-MC (Nghị định Tối cao) phê duyệt Quy chế của Luật 29735, được công bố trên công báo El Peruano vào ngày 22 tháng 7 năm 2016, cách viết phù hợp của các địa danh bằng bảng chữ cái được chuẩn hóa của các ngôn ngữ bản địa phải được đề xuất dần dần nhằm chuẩn hóa cách đặt tên được Viện Địa lý Quốc gia (Instituto Geográfico Nacional, IGN) sử dụng. Viện Địa lý Quốc gia thực hiện những thay đổi cần thiết trong các bản đồ chính thức của Peru.

10.4. Tôn giáo

Công giáo La Mã là tín ngưỡng chủ yếu ở Peru trong nhiều thế kỷ, mặc dù các thực hành tôn giáo có mức độ đồng hóa cao với các truyền thống bản địa. Hai trong số các trường đại học của nước này, Đại học Giáo hoàng Công giáo Peru và Đại học Công giáo San Pablo, nằm trong số năm trường đại học hàng đầu của đất nước. Tính đến cuộc điều tra dân số năm 2017, 76% dân số trên 12 tuổi tự nhận mình là Công giáo; 14,1% là Tin Lành Phúc âm; 4,8% là Tin Lành, Do Thái, Các Thánh hữu Ngày sau, và Nhân Chứng Giê-hô-va; và 5,1% không theo tôn giáo nào.

Các truyền thống tôn giáo Amerindian tiếp tục đóng một vai trò quan trọng trong tín ngưỡng của người Peru. Các lễ hội Công giáo như Corpus Christi, Tuần Thánh và Giáng Sinh đôi khi hòa quyện với các truyền thống Amerindian. Các lễ hội Amerindian tiền Colombo vẫn còn phổ biến; Inti Raymi, một lễ hội Inca cổ đại, vẫn được tổ chức, đặc biệt là ở các cộng đồng nông thôn.
Phần lớn các thị trấn, thành phố và làng mạc đều có nhà thờ hoặc nhà thờ chính tòa chính thức và thánh bổn mạng. Hai vị thánh của Peru là Thánh Rosa thành Lima, vị Thánh đầu tiên của châu Mỹ, và Thánh Martinô Porres. Nhà thờ chính tòa lớn nhất ở Peru là Nhà thờ chính tòa Lima. Các nhà thờ và nhà thờ chính tòa đáng chú ý khác là Nhà thờ chính tòa Cusco, Vương cung thánh đường Nhà thờ chính tòa Arequipa và Vương cung thánh đường Santo Domingo.

10.5. Giáo dục

Ở Peru, giáo dục thuộc thẩm quyền của Bộ Giáo dục, cơ quan chịu trách nhiệm xây dựng, thực hiện và giám sát chính sách giáo dục quốc gia. Theo Hiến pháp Chính trị Peru, giáo dục là bắt buộc và miễn phí tại các trường công lập đối với các cấp học mầm non, tiểu học và trung học. Giáo dục cũng miễn phí tại các trường đại học công lập đối với những sinh viên có thành tích học tập đạt yêu cầu và vượt qua kỳ thi tuyển sinh. Hầu hết các trường học ở Peru là trường tư và trường tôn giáo.

Giáo dục được chia thành các cấp độ khác nhau: Giáo dục mầm non tương ứng với giai đoạn từ 0 đến 5 tuổi, do các nhà trẻ đảm nhiệm với mục đích cung cấp cho trẻ sự kích thích cần thiết cho sự phát triển toàn diện và các trường mẫu giáo cung cấp các hoạt động kỹ thuật-sư phạm. Giáo dục tiểu học bắt đầu với chu kỳ đầu tiên, bao gồm lớp một và lớp hai. Độ tuổi nhập học của trẻ em là sáu tuổi. Cấp học này bắt đầu từ lớp một và kết thúc ở lớp sáu tiểu học. Giáo dục trung học bao gồm năm năm, từ lớp một đến lớp năm. Sau đó là giáo dục đại học có thể là kỹ thuật, dạy nghề, công nghệ hoặc đại học. Để vào các trường đại học, điều cần thiết là phải tham gia một kỳ thi tuyển sinh, mặc dù độ khó của kỳ thi này phụ thuộc vào yêu cầu của trường đại học.
Tỷ lệ biết chữ của Peru ước tính là 92,9% tính đến năm 2007; tỷ lệ này thấp hơn ở khu vực nông thôn (80,3%) so với khu vực thành thị (96,3%). Giáo dục tiểu học và trung học là bắt buộc và miễn phí tại các trường công lập.
Peru là nơi có một trong những cơ sở giáo dục đại học lâu đời nhất ở Tân Thế giới. Đại học Quốc gia San Marcos, được thành lập vào ngày 12 tháng 5 năm 1551, trong thời kỳ Phó vương quốc Peru, là trường đại học được thành lập chính thức đầu tiên và hoạt động liên tục lâu đời nhất ở châu Mỹ. Đại học San Marcos được biết đến là trường tốt nhất ở Peru và nằm trong số những trường tốt nhất ở Nam Mỹ.

10.6. Y tế và chăm sóc sức khỏe

Theo Tổ chức Y tế Liên Mỹ, tuổi thọ trung bình của nam giới là 72,6 tuổi, trong khi của nữ giới là 77,9 tuổi. Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh là 18/1000 ca sinh, đã giảm 76% từ năm 1990 đến 2011. Các nguyên nhân tử vong chính của người Peru là u ác tính, cúm và viêm phổi, các bệnh do vi khuẩn, bệnh tim thiếu máu cục bộ và bệnh mạch máu não. Theo Tổng điều tra Dân số và Nhà ở năm 2017, 75,5% dân số có một số loại bảo hiểm y tế, tức là 22.173.663 người, mặc dù vậy, 24,5% dân số không có bất kỳ loại bảo hiểm nào.
Hệ thống y tế Peru bao gồm cả khu vực công và tư. Khu vực công được tài trợ chủ yếu bởi chính phủ và cung cấp dịch vụ cho phần lớn dân số thông qua Bảo hiểm Y tế Toàn diện (Seguro Integral de Salud - SIS) và EsSalud (Bảo hiểm Xã hội Y tế cho người lao động). Tuy nhiên, hệ thống y tế công cộng thường phải đối mặt với tình trạng quá tải, thiếu hụt nguồn lực, trang thiết bị và nhân viên y tế, đặc biệt ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa. Chất lượng dịch vụ và thời gian chờ đợi có thể là một vấn đề.
Khu vực tư nhân cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe với chất lượng cao hơn nhưng chi phí cũng đắt đỏ hơn, chủ yếu phục vụ cho những người có khả năng chi trả hoặc có bảo hiểm y tế tư nhân. Sự chênh lệch trong việc tiếp cận dịch vụ y tế giữa các nhóm dân cư và giữa các vùng miền vẫn là một thách thức lớn đối với Peru. Các vấn đề sức khỏe cộng đồng chính bao gồm các bệnh truyền nhiễm, suy dinh dưỡng ở trẻ em, và các bệnh không lây nhiễm ngày càng gia tăng như tim mạch và tiểu đường.

11.1. Ẩm thực

Do cuộc thám hiểm của Tây Ban Nha và khám phá ra châu Mỹ, các nhà thám hiểm đã bắt đầu Trao đổi Columbus, bao gồm các loại thực phẩm chưa được biết đến ở Cựu Thế giới, bao gồm khoai tây, cà chua và ngô. Thực phẩm bản địa Peru hiện đại thường bao gồm ngô, khoai tây và ớt. Hiện có hơn 3.000 loại khoai tây được trồng trên đất Peru, theo Viện Khoai tây Peru.
Ẩm thực Peru hiện đại pha trộn giữa ẩm thực Amerindian và ẩm thực Tây Ban Nha với những ảnh hưởng mạnh mẽ từ ẩm thực Trung Quốc, châu Phi, Ả Rập, Ý và Nhật Bản. Các món ăn phổ biến bao gồm anticuchos, ceviche, và pachamanca. Khí hậu đa dạng của Peru cho phép sự phát triển của các loài thực vật và động vật đa dạng, tốt cho việc nấu ăn. Peru được biết đến là một trong những nền ẩm thực ngon nhất thế giới. Thủ đô Lima là nơi có Central Restaurante, một trong những Nhà hàng Tốt nhất Thếgios và phục vụ nhiều món ăn Peru từ mỗi vùng địa lý của đất nước, Costa (bờ biển), Sierra (núi) và Selva (rừng mưa).
Ẩm thực Peru phản ánh các tập quán và nguyên liệu địa phương - bao gồm cả những ảnh hưởng từ dân số bản địa bao gồm người Inca và các nền ẩm thực được giới thiệu bởi những người thực dân và người nhập cư. Do không có các nguyên liệu quen thuộc từ quê hương của họ, những người nhập cư đã sửa đổi các món ăn truyền thống của họ bằng cách sử dụng các nguyên liệu sẵn có ở Peru. Bốn loại lương thực chính truyền thống của ẩm thực Peru là ngô, khoai tây và các loại củ khác, rau dền (diêm mạch, kañiwa và kiwicha) và đậu (đậu và lupin). Các loại lương thực chính do người Tây Ban Nha mang đến bao gồm gạo, lúa mì và thịt (bò, lợn và gà). Nhiều loại thực phẩm truyền thống - chẳng hạn như diêm mạch, kiwicha, ớt, và một số loại rễ và củ đã trở nên phổ biến hơn trong những thập kỷ gần đây, phản ánh sự hồi sinh mối quan tâm đến thực phẩm bản địa Peru và các kỹ thuật ẩm thực. Cũng thường thấy các món ăn truyền thống được phục vụ theo phong cách hiện đại ở các thị trấn như Cusco, nơi khách du lịch đến tham quan. Đầu bếp Gastón Acurio đã trở nên nổi tiếng nhờ việc nâng cao nhận thức về các nguyên liệu địa phương.

11.2. Nghệ thuật

Nghệ thuật Peru thể hiện sự phát triển từ những sáng tạo độc đáo của các nền văn hóa tiền Columbus, thể hiện qua đồ gốm, dệt may và kiến trúc, cho đến thời kỳ thuộc địa khi nghệ thuật chịu ảnh hưởng của phong cách châu Âu, đặc biệt là Baroque, nhưng vẫn giữ những nét bản địa đặc sắc.

11.2.1. Nghệ thuật tiền Columbus

Tác phẩm nghệ thuật sớm nhất của Peru đến từ văn hóa Cupisnique, tập trung ở bờ biển Thái Bình Dương, và văn hóa Chavín, phần lớn ở phía bắc Lima giữa các dãy núi Andes của Cordillera Negra và Cordillera Blanca. Các tác phẩm trang trí từ thời đại này, khoảng thế kỷ thứ 9 trước Công nguyên, mang tính biểu tượng và tôn giáo. Các nghệ sĩ làm việc với vàng, bạc và gốm sứ để tạo ra nhiều loại tác phẩm điêu khắc và chạm khắc nổi. Những nền văn minh này cũng được biết đến với kiến trúc và các tác phẩm điêu khắc bằng gỗ.
Các nền văn hóa Paracas Cavernas và Paracas Necropolis phát triển ở bờ biển phía nam Peru từ thế kỷ thứ 9 trước Công nguyên đến thế kỷ thứ 2 sau Công nguyên. Paracas Cavernas sản xuất đồ gốm đa sắc và đơn sắc phức tạp với các hình tượng tôn giáo. Các ngôi mộ từ Paracas Necropolis cũng mang lại những sản phẩm dệt may phức tạp, nhiều sản phẩm được tạo ra với các họa tiết hình học tinh xảo. Thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên chứng kiến sự phát triển rực rỡ của văn hóa đô thị, Moche, ở vùng Lambayeque. Văn hóa Moche đã tạo ra các công trình kiến trúc, chẳng hạn như Huacas del Sol y de la Luna và Huaca Rajada của Sipán. Họ là những chuyên gia về canh tác trên ruộng bậc thang và kỹ thuật thủy lợi và sản xuất đồ gốm, dệt may, tranh vẽ và các tác phẩm điêu khắc độc đáo. Một nền văn hóa đô thị khác, nền văn minh Wari, phát triển mạnh mẽ từ thế kỷ thứ 8 đến thế kỷ thứ 12 ở Ayacucho. Quy hoạch đô thị tập trung của họ đã được mở rộng sang các khu vực khác, chẳng hạn như Pachacamac, Cajamarquilla và Wari Willka. Từ thế kỷ thứ 9 đến thế kỷ thứ 13 sau Công nguyên, đế chế đô thị quân sự Tiwanaku đã trỗi dậy ở biên giới Hồ Titicaca. Tập trung xung quanh một thành phố cùng tên ở Bolivia ngày nay, người Tiwanaku đã giới thiệu kiến trúc đá và điêu khắc kiểu tượng đài. Những công trình kiến trúc và nghệ thuật này có thể thực hiện được nhờ việc người Tiwanaku phát triển đồng điếu, cho phép họ chế tạo các công cụ cần thiết.
Kiến trúc đô thị đạt đến một tầm cao mới từ thế kỷ 14 đến thế kỷ 15 trong Văn hóa Chimú. Người Chimú đã xây dựng thành phố Chan Chan trong thung lũng sông Moche, ở La Libertad. Người Chimú là những thợ kim hoàn lành nghề và đã tạo ra những công trình kỹ thuật thủy lợi đáng chú ý. Nền văn minh Inca, đã thống nhất Peru dưới quyền bá chủ của mình trong những thế kỷ ngay trước cuộc chinh phục của Tây Ban Nha, đã kết hợp vào các tác phẩm của riêng mình một phần lớn di sản văn hóa của các nền văn minh đi trước. Các di tích quan trọng của tác phẩm nghệ thuật và kiến trúc của họ có thể được nhìn thấy ở các thành phố như Cusco, các di tích kiến trúc như Sacsayhuamán và Machu Picchu và các vỉa hè bằng đá nối Cusco với phần còn lại của Đế quốc Inca.

11.2.2. Nghệ thuật thuộc địa

Điêu khắc và hội họa Peru bắt đầu tự định hình từ các xưởng vẽ do các tu sĩ thành lập, những người chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Trường phái Baroque Sevillian. Trong bối cảnh này, các gian hàng của dàn hợp xướng Nhà thờ chính tòa Lima, đài phun nước ở Quảng trường Chính Lima đều của Pedro de Noguera, và một phần lớn các tác phẩm thuộc địa đã được ghi nhận. Trung tâm nghệ thuật đầu tiên do người Tây Ban Nha thành lập là Trường phái Cuzco dạy cho các nghệ sĩ tiếng Quechua các phong cách hội họa châu Âu. Diego Quispe Tito (1611-1681) là một trong những thành viên đầu tiên của trường phái Cuzco và Marcos Zapata (1710-1773) là một trong những người cuối cùng.
Hội họa thời kỳ này phản ánh sự tổng hợp của các ảnh hưởng châu Âu và bản địa, như được thể hiện rõ trong bức chân dung tù nhân Atahualpa của D. de Mora hoặc trong các bức tranh sơn dầu của người Ý Mateo Pérez de Alesio và Angelino Medoro, người Tây Ban Nha Francisco Bejarano và J. de Illescas và người Creole J. Rodriguez.
Trong thế kỷ 17 và 18, các phong cách Baroque và Rococo, với sự trang trí nặng nề và các đường cong chủ đạo, cũng thống trị các lĩnh vực kiến trúc và nghệ thuật tạo hình, ví dụ như trên các bức tường của Tu viện San Francisco ở Lima.

11.3. Văn học

Văn học Peru không chỉ đề cập đến văn học được sản sinh ở Cộng hòa Peru hiện đại, mà còn cả văn học được sản sinh ở Phó vương quốc Peru trong thời kỳ thuộc địa, và các truyền thống truyền khẩu được tạo ra bởi các nhóm dân tộc đa dạng sống ở nơi ngày nay là Peru trong thời kỳ tiền Columbus, chẳng hạn như người Quechua, người Aymara và người Chanka.
Người Tây Ban Nha du nhập chữ viết vào thế kỷ 16; các tác phẩm văn học thuộc địa bao gồm biên niên sử và văn học tôn giáo. Một số nhà biên niên sử đầu tiên là các nhà văn và binh lính chịu trách nhiệm ghi chép chính thức các cuộc viễn chinh quân sự. Cũng có một nhóm nhỏ các nhà biên niên sử không chính thức hoặc những người viết nhật ký cá nhân đã cung cấp những hiểu biết cá nhân độc đáo về nỗ lực chinh phục và thuộc địa hóa khu vực. Phần lớn, tất cả các nhà biên niên sử này đều viết từ góc độ của các nhà chinh phục Tây Ban Nha, với sứ mệnh "khai hóa" và "tiết lộ đức tin thật sự" cho các dân tộc bản địa Peru. Trong số các nhà biên niên sử chính thức của Tây Ban Nha có Francisco Xerez, thư ký riêng của Pizarro, người đã viết Verdadera relación de la conquista del Perú y provincia del Cuzco llamada la Nueva Castilla (Lời kể chân thực về cuộc chinh phục Peru và tỉnh Cuzco, còn được gọi là Tân Castilla), vào năm 1534. Các nhà biên niên sử bản địa cũng được biết đến, chẳng hạn như Titu Cusi Yupanqui, người sau khi làm quen với văn hóa Tây Ban Nha, đã viết Relación de cómo los españoles entraron en Pirú y el subceso que tuvo Mango Inca en el tiempo en que entre ellos vivió (Lời kể về cách người Tây Ban Nha vào Piru và những trải nghiệm của Mango Inca khi sống giữa họ) vào năm 1570.

Sau khi độc lập, Chủ nghĩa phong tục và Chủ nghĩa lãng mạn trở thành những thể loại văn học phổ biến nhất, điển hình là các tác phẩm của Ricardo Palma. Phong trào Indigenismo đầu thế kỷ 20 do các nhà văn như Ciro Alegría và José María Arguedas lãnh đạo. Phong trào avant-garde cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 chứng kiến sự thành lập của các tạp chí Colónida và Amauta, tạp chí sau được thành lập vào năm 1926 bởi nhà tiểu luận xã hội chủ nghĩa nổi tiếng José Carlos Mariátegui. Nhà thơ có ảnh hưởng César Vallejo, một trong những cộng tác viên của tạp chí, đã viết những vần thơ hiện đại và thường mang tính chính trị trong những năm 1920 và 1930. Văn học Peru hiện đại được công nhận nhờ các tác giả như nhà văn đoạt giải Nobel Mario Vargas Llosa, một thành viên hàng đầu của Bùng nổ Mỹ Latinh.

11.4. Âm nhạc và vũ đạo

Âm nhạc Peru có nguồn gốc từ Andes, Tây Ban Nha, và châu Phi. Vào thời tiền Columbus, các biểu hiện âm nhạc rất đa dạng ở mỗi vùng; quena và tinya là hai nhạc cụ phổ biến. Người Tây Ban Nha đã giới thiệu các nhạc cụ mới, chẳng hạn như guitar và đàn hạc, dẫn đến sự phát triển của các nhạc cụ lai như charango. Những đóng góp của châu Phi cho âm nhạc Peru bao gồm nhịp điệu và cajón, một nhạc cụ gõ. Các điệu nhảy dân gian Peru bao gồm marinera, tondero, zamacueca, diablada và huayno.
Âm nhạc Peru bị chi phối bởi nhạc cụ quốc gia, charango. Charango là một thành viên của họ nhạc cụ lute và được phát minh trong thời thuộc địa bởi các nhạc sĩ bắt chước vihuela của Tây Ban Nha. Ở các vùng Canas và Titicaca, charango được sử dụng trong các nghi lễ tán tỉnh, tượng trưng cho việc triệu hồi các nàng tiên cá bằng nhạc cụ để dụ dỗ người phụ nữ đến với những người biểu diễn nam. Cho đến những năm 1960, charango bị coi thường như một nhạc cụ của người nghèo ở nông thôn. Sau cuộc cách mạng năm 1959, xây dựng phong trào Indigenismo (1910-1940), charango đã được phổ biến trong các nghệ sĩ biểu diễn khác. Các biến thể bao gồm walaycho, chillador, chinlili, và charangon lớn hơn và có âm vực thấp hơn.
Trong khi guitar Tây Ban Nha được chơi rộng rãi, thì bandurria có nguồn gốc Tây Ban Nha cũng vậy. Không giống như guitar, nó đã được các nhạc công Peru biến đổi qua nhiều năm, thay đổi từ một nhạc cụ 12 dây, 6 khóa thành một nhạc cụ có từ 12 đến 16 dây chỉ trong bốn khóa. Vĩ cầm và đàn hạc, cũng có nguồn gốc châu Âu, cũng được chơi. Một nhạc cụ rất nổi tiếng của Peru là Sáo Pan, có từ thời Inca. Nó được làm bằng các ống tre rỗng và được chơi rộng rãi ở dãy Andes của Peru.

11.5. Điện ảnh

Mặc dù ngành công nghiệp điện ảnh Peru chưa phát triển mạnh mẽ như một số quốc gia Mỹ Latinh khác, một số bộ phim Peru được sản xuất đã đạt được thành công trong khu vực. Về mặt lịch sử, điện ảnh Peru bắt đầu ở Iquitos vào năm 1932 với Antonio Wong Rengifo (cùng với một bảng quảng cáo phim sớm quan trọng từ năm 1900) do sự bùng nổ cao su và làn sóng người nước ngoài mang công nghệ đến thành phố. Điều này dẫn đến sự phát triển của một kho tàng điện ảnh phong phú và đặc sắc, được đặc trưng bởi một phong cách khác biệt so với các bộ phim được sản xuất tại thủ đô, Lima.
Peru cũng sản xuất bộ phim hoạt hình 3D đầu tiên ở Mỹ Latinh, Piratas en el Callao. Bộ phim này lấy bối cảnh tại thành phố cảng lịch sử Callao, nơi trong thời thuộc địa đã phải tự vệ trước các cuộc tấn công của các tư nhân Hà Lan và Anh tìm cách phá hoại thương mại của Tây Ban Nha với các thuộc địa của mình. Bộ phim được sản xuất bởi công ty Peru Alpamayo Entertainment, công ty này đã sản xuất bộ phim 3D thứ hai một năm sau đó: Dragones: Destino de Fuego.
Vào tháng 2 năm 2006, bộ phim Madeinusa, được sản xuất dưới dạng liên doanh giữa Peru và Tây Ban Nha và do Claudia Llosa đạo diễn, lấy bối cảnh tại một ngôi làng Andes tưởng tượng và mô tả cuộc sống trì trệ của Madeinusa do Magaly Solier thủ vai và những tổn thương của Peru sau nội chiến.
Llosa, người chia sẻ các yếu tố của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo của Gabriel García Márquez, đã giành được một giải thưởng tại Liên hoan phim Rotterdam. Bộ phim truyện thứ hai của Llosa, The Milk of Sorrow ("La Teta Asustada"), đã được đề cử cho Giải Oscar lần thứ 82 cho Phim nói tiếng nước ngoài hay nhất, bộ phim Peru đầu tiên trong lịch sử của học viện được đề cử. Bộ phim đã giành giải Gấu Vàng tại Berlinale 2009.

11.6. Thể thao

Ý tưởng về thể thao bắt nguồn từ sự xuất hiện của người Tây Ban Nha vào thế kỷ 16, mặc dù nhiều trò chơi và các hình thức giải trí bản địa khác đã có từ trước thời thuộc địa. Gần đây hơn, hệ tư tưởng giáo dục thể chất của Mỹ gắn liền với thương mại hóa đã có sức hấp dẫn rộng rãi. Các môn thể thao trong nước được chia thành nhiều liên đoàn thể thao (mỗi liên đoàn cho một môn thể thao) dưới sự giám sát của cơ quan nhà nước cao nhất để điều chỉnh việc luyện tập của họ, Viện Thể thao Peru (IPD). Hầu hết các liên đoàn thể thao đều có trụ sở tại Villa Deportiva Nacional ở Lima. Sân vận động lớn nhất của Peru là Sân vận động Monumental "U" có sức chứa hơn 80.000 người, khiến nó trở thành sân vận động lớn thứ hai ở Nam Mỹ. Sân vận động quốc gia của đất nước là Sân vận động Quốc gia. Peru đã tổ chức nhiều sự kiện thể thao, chẳng hạn như Copa América 2004, Giải vô địch bóng đá U-17 thế giới 2005, 2013 và 2024, và sự kiện thể thao lớn nhất do đất nước tổ chức, Đại hội Thể thao Liên châu Mỹ 2019.
Bóng đá là môn thể thao phổ biến và được luyện tập rộng rãi nhất trong nước. Giải hạng nhất Peru là giải đấu cấp câu lạc bộ quan trọng nhất trong nước. Đội tuyển nam đã có một số màn trình diễn quan trọng trên đấu trường thế giới. Họ đã tham gia FIFA World Cup năm lần. Tương tự, họ đã vô địch Copa América hai lần, vào các năm 1939 và 1975, và gây ấn tượng tại Thế vận hội Mùa hè 1936 trước khi về nước sau khi rút lui khỏi trận thắng walkover được trao cho Áo ở tứ kết. Teófilo Cubillas được coi là cầu thủ bóng đá vĩ đại nhất của Peru. Ở cấp câu lạc bộ, Universitario nổi bật với vị trí á quân tại Copa Libertadores năm 1972 và Sporting Cristal cũng giành vị trí á quân năm 1997. Các câu lạc bộ Peru duy nhất có danh hiệu quốc tế là Cienciano, đội đã giành Recopa Sudamericana 2003 và Recopa Sudamericana 2004, và Universitario, nhà vô địch Copa Libertadores U-20 2011.
Các môn thể thao phổ biến khác ở Peru là bóng chuyền, lướt sóng và karate. Peru đã giành được nhiều huy chương vàng, bạc và đồng tại Đại hội Thể thao Liên châu Mỹ. Đội tuyển bóng chuyền nữ Peru là một trong những đội thống trị trong những năm 1980 và 90 và đã giành huy chương bạc tại Thế vận hội Mùa hè 1988, thua Liên Xô 3-2 sau khi đã dẫn trước với cách biệt lớn. Peru thường rất giỏi ở môn lướt sóng và bóng chuyền.

11.7. Di sản thế giới

Peru tự hào sở hữu nhiều di sản văn hóa và thiên nhiên được UNESCO công nhận, phản ánh lịch sử phong phú và sự đa dạng sinh học của đất nước.

• Machu Picchu: Thành phố cổ của người Inca, một trong những kỳ quan kiến trúc và kỹ thuật nổi tiếng nhất thế giới, nằm ẩn mình trên dãy Andes. Đây là biểu tượng của nền văn minh Inca và là điểm thu hút khách du lịch hàng đầu.
• Đường vẽ Nazca và Pampas de Jumana: Các hình vẽ khổng lồ trên mặt đất (geoglyphs) được tạo ra bởi văn hóa Nazca, bao gồm hình ảnh động vật, thực vật và các hình học phức tạp, chỉ có thể nhìn thấy rõ từ trên cao.
• Trung tâm lịch sử Lima: Bao gồm các công trình kiến trúc thuộc địa Tây Ban Nha quan trọng như quảng trường, nhà thờ, tu viện và các dinh thự cổ, phản ánh vai trò trung tâm của Lima trong Phó vương quốc Peru.
• Thành phố Cusco: Kinh đô lịch sử của Đế quốc Inca, nơi lưu giữ nhiều di tích kiến trúc Inca và các công trình thuộc địa được xây dựng trên nền móng cũ.
• Khu khảo cổ Chavín: Trung tâm nghi lễ quan trọng của văn hóa Chavín, một trong những nền văn hóa cổ xưa nhất ở Peru, nổi tiếng với các công trình kiến trúc bằng đá và các tác phẩm điêu khắc độc đáo.
• Khu khảo cổ Chan Chan: Kinh đô của văn hóa Chimú, một thành phố bằng gạch bùn lớn nhất châu Mỹ thời tiền Columbus.
• Trung tâm lịch sử Arequipa: Nổi bật với kiến trúc thuộc địa được xây dựng bằng đá núi lửa trắng (sillar), tạo nên vẻ đẹp độc đáo cho thành phố.
• Thành phố thiêng Caral-Supe: Di chỉ của Văn minh Norte Chico, một trong những nền văn minh cổ nhất ở châu Mỹ, có niên đại hơn 5.000 năm.
• Vườn quốc gia Huascarán (Thiên nhiên): Bao gồm phần lớn dãy Cordillera Blanca, với các đỉnh núi tuyết phủ, hồ băng và hệ động thực vật đa dạng.
• Vườn quốc gia Manú (Thiên nhiên): Một trong những khu vực có đa dạng sinh học cao nhất trên Trái Đất, bao gồm các hệ sinh thái từ rừng mây Andes đến rừng mưa Amazon vùng thấp.
• Vườn quốc gia Río Abiseo (Hỗn hợp): Kết hợp các giá trị thiên nhiên (đa dạng sinh học) và văn hóa (các di chỉ khảo cổ tiền Inca).
• Qhapaq Ñan, Hệ thống đường Andes (Văn hóa, di sản xuyên quốc gia cùng với Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador): Hệ thống đường bộ rộng lớn do người Inca xây dựng, kết nối các vùng của đế quốc.

Những di sản này không chỉ có ý nghĩa quan trọng đối với Peru mà còn là tài sản vô giá của nhân loại, cần được bảo tồn và phát huy giá trị.

11.8. Lễ hội và ngày nghỉ

Peru có nhiều lễ hội truyền thống và ngày lễ quốc gia phản ánh sự đa dạng văn hóa và tôn giáo của đất nước.

• Inti Raymi: Lễ hội Mặt trời của người Inca, được tái hiện hàng năm vào ngày 24 tháng 6 tại Cusco. Đây là một trong những lễ hội lớn và quan trọng nhất, thu hút đông đảo du khách.
• Señor de los Milagros (Chúa của những Phép lạ): Một trong những lễ rước tôn giáo lớn nhất thế giới, diễn ra vào tháng 10 hàng năm tại Lima. Hàng triệu tín đồ mặc áo tím tham gia các đám rước để tôn vinh một bức tranh Chúa Giêsu được cho là có phép lạ.
• Carnaval (Lễ hội hóa trang): Diễn ra vào tháng 2 hoặc tháng 3 trước Mùa Chay, với các cuộc diễu hành, âm nhạc, vũ điệu và các trò chơi ném nước, bột màu. Đặc biệt nổi tiếng ở các vùng như Cajamarca, Ayacucho.
• Semana Santa (Tuần Thánh): Được tổ chức trang trọng trên khắp đất nước với các nghi lễ tôn giáo, đám rước và các hoạt động văn hóa đặc trưng của từng địa phương, đặc biệt là ở Ayacucho và Cusco.
• Fiestas Patrias (Ngày Quốc khánh): Diễn ra vào ngày 28 và 29 tháng 7 để kỷ niệm ngày Peru tuyên bố độc lập. Các hoạt động bao gồm diễu hành quân sự, lễ hội dân gian, các buổi hòa nhạc và bắn pháo hoa.
• Día de Todos los Santos (Lễ Các Thánh): Ngày 1 tháng 11, người dân Peru thường đến thăm viếng và trang hoàng mộ của người thân đã khuất.
• Navidad (Lễ Giáng Sinh): Ngày 25 tháng 12, là một ngày lễ quan trọng của gia đình với các hoạt động tôn giáo, trang trí nhà cửa và trao đổi quà tặng.

Ngoài ra, còn có nhiều lễ hội địa phương khác gắn liền với các vị thánh bổn mạng, các sự kiện lịch sử hoặc các truyền thống nông nghiệp của từng vùng miền, góp phần làm phong phú thêm đời sống văn hóa của Peru. Các ngày nghỉ lễ chính thức bao gồm Năm Mới (1/1), Thứ Năm Tuần Thánh, Thứ Sáu Tuần Thánh, Ngày Quốc tế Lao động (1/5), Lễ Thánh Phêrô và Phaolô (29/6), Ngày Độc lập (28-29/7), Lễ Thánh Rosa Lima (30/8), Lễ Các Thánh (1/11), Lễ Đức Mẹ Vô nhiễm Nguyên tội (8/12) và Lễ Giáng Sinh (25/12).