Zambia

3.1. Thời tiền sử và những người định cư ban đầu

Các công trình khai quật khảo cổ học tại Thung lũng Zambezi và Thác Kalambo cho thấy một chuỗi các nền văn hóa của con người. Các công cụ tại địa điểm cắm trại cổ gần Thác Kalambo đã được xác định niên đại bằng carbon phóng xạ là hơn 36.000 năm tuổi.

Di cốt hóa thạch sọ của Người Broken Hill (còn gọi là Người Kabwe), có niên đại từ 300.000 đến 125.000 năm trước Công nguyên, cho thấy thêm rằng khu vực này đã có người sơ khai sinh sống. Người Broken Hill được phát hiện ở Zambia tại Quận Kabwe.

Zambia hiện đại từng là nơi sinh sống của người Khoisan và người Batwa cho đến khoảng năm 300 sau Công nguyên, khi người Bantu di cư bắt đầu đến định cư tại các khu vực này. Người Khoisan được cho là có nguồn gốc từ Đông Phi và lan rộng về phía nam khoảng 150.000 năm trước. Người Twa được chia thành hai nhóm: người Kafwe Twa sống quanh vùng Kafue Flats và người Lukanga Twa sống quanh Đầm lầy Lukanga. Nhiều ví dụ về nghệ thuật đá cổ ở Zambia, như Tranh đá Mwela, Hang Mumbwa và Hang Nachikufu, được cho là của những người săn bắt hái lượm sơ khai này. Người Khoisan và đặc biệt là người Twa đã hình thành mối quan hệ bảo trợ-thân chủ với các dân tộc Bantu làm nông nghiệp trên khắp miền trung và nam châu Phi nhưng cuối cùng bị thay thế hoặc hòa nhập vào các nhóm Bantu.

3.2. Cuộc di cư của người Bantu và sự hình thành các vương quốc

Người Bantu, hay Abantu (có nghĩa là "con người"), là một nhóm dân tộc-ngôn ngữ khổng lồ và đa dạng, chiếm đa số dân cư ở nhiều vùng Đông, Nam và Trung Phi. Do vị trí của Zambia ở ngã tư của Trung Phi, Nam Phi và Hồ Lớn châu Phi, lịch sử của các dân tộc tạo nên Zambia hiện đại là lịch sử của ba khu vực này. Nhiều sự kiện lịch sử ở ba khu vực này diễn ra đồng thời, do đó, lịch sử Zambia, giống như nhiều quốc gia châu Phi khác, không thể được trình bày một cách hoàn hảo theo trình tự thời gian. Lịch sử ban đầu của các dân tộc Zambia hiện đại được suy luận từ các ghi chép truyền miệng, khảo cổ học và các ghi chép thành văn, chủ yếu từ những người không phải người châu Phi.

3.2.1. Nguồn gốc và các cuộc định cư đầu tiên của người Bantu

Người Bantu ban đầu sống ở Tây và Trung Phi, quanh khu vực ngày nay là Cameroon và Nigeria. Khoảng 5000 năm trước, họ bắt đầu một cuộc mở rộng kéo dài hàng thiên niên kỷ ra phần lớn lục địa. Đây là một trong những cuộc di cư lớn nhất trong lịch sử loài người. Người Bantu được cho là những người đầu tiên mang công nghệ luyện sắt vào nhiều vùng rộng lớn của châu Phi. Cuộc mở rộng của người Bantu chủ yếu diễn ra theo hai tuyến đường: một tuyến phía tây qua Lưu vực Congo và một tuyến phía đông qua Hồ Lớn châu Phi.

Những người Bantu đầu tiên đến Zambia theo tuyến đường phía đông qua Hồ Lớn châu Phi. Họ đến vào khoảng thiên niên kỷ thứ nhất sau Công nguyên, trong số đó có người Tonga (còn gọi là Ba-Tonga, "Ba-" có nghĩa là "nam giới"), Ba-Ila, Namwanga và các nhóm liên quan khác, định cư quanh Nam Zambia gần Zimbabwe. Các ghi chép truyền miệng của người Ba-Tonga cho biết họ đến từ phía đông gần "biển lớn". Sau đó, họ được gia nhập bởi người Tumbuka, những người định cư quanh Đông Zambia và Malawi.

Những người Bantu đầu tiên này sống trong các ngôi làng lớn. Họ không có một đơn vị tổ chức dưới quyền một tù trưởng hay trưởng làng mà làm việc theo cộng đồng và giúp đỡ lẫn nhau trong thời gian chuẩn bị ruộng đất để trồng trọt. Các ngôi làng thường xuyên di chuyển khi đất đai trở nên cạn kiệt do kỹ thuật phát quang đốt rẫy để trồng trọt. Họ cũng nuôi những đàn gia súc lớn, vốn là một phần quan trọng trong xã hội của họ. Các nhà truyền giáo châu Âu đầu tiên định cư ở Nam Zambia đã ghi nhận sự độc lập của các xã hội Bantu này. Một nhà truyền giáo đã viết: "[Nếu] cần vũ khí để chiến tranh, săn bắn và các mục đích gia đình, người [Tonga] sẽ lên đồi và đào cho đến khi tìm thấy quặng sắt. Anh ta nấu chảy nó và bằng sắt thu được làm rìu, cuốc và các dụng cụ hữu ích khác. Anh ta đốt gỗ và làm than cho lò rèn của mình. Ống thổi của anh ta được làm từ da động vật và ống dẫn là ngói đất sét, đe và búa cũng là những mảnh sắt anh ta thu được. Anh ta đúc, hàn, tạo hình và thực hiện tất cả các công việc của một thợ rèn bình thường".

Những người Bantu định cư sớm này cũng tham gia buôn bán tại địa điểm Ingombe Ilede (có nghĩa là "con bò ngủ" trong tiếng Chi-Tonga vì cây bao báp đổ trông giống như một con bò) ở Nam Zambia. Tại địa điểm buôn bán này, họ đã gặp nhiều thương nhân người Kalanga/người Shona từ Đại Zimbabwe và các thương nhân người Swahili từ Bờ biển Swahili Đông Phi. Ingombe Ilede là một trong những trạm buôn bán quan trọng nhất đối với những người cai trị Đại Zimbabwe, những nơi khác là các thành phố cảng Swahili như Sofala. Hàng hóa được buôn bán tại Ingombe Ilede bao gồm vải vóc, hạt cườm, vàng và vòng tay. Một số mặt hàng này đến từ khu vực ngày nay là miền nam Cộng hòa Dân chủ Congo và Kilwa Kisiwani, trong khi những mặt hàng khác đến từ những nơi xa xôi như Ấn Độ, Trung Quốc và Thế giới Ả Rập. Các thương nhân châu Phi sau đó được người Bồ Đào Nha tham gia vào thế kỷ 16. Sự suy tàn của Đại Zimbabwe, do sự cạnh tranh thương mại ngày càng tăng từ các vương quốc Kalanga/Shona khác như Khami và Mutapa, đã đánh dấu sự kết thúc của Ingombe Ilede.

3.2.2. Các nhà nước Luba-Lunda

Cuộc định cư hàng loạt thứ hai của người Bantu vào Zambia là của các nhóm người được cho là đã đi theo tuyến đường phía tây của cuộc di cư Bantu qua Lưu vực Congo. Những người Bantu này đã sống phần lớn cuộc đời của họ ở nơi ngày nay là Cộng hòa Dân chủ Congo và là tổ tiên của phần lớn người Zambia hiện đại. Mặc dù có một số bằng chứng cho thấy người Bemba (AbaBemba) có mối liên hệ cổ xưa chặt chẽ với Vương quốc Kongo thông qua nhà cai trị người Kongo Mwene Kongo VIII Mvemba, điều này không được ghi chép rõ ràng.

Người Bemba, cùng với các nhóm liên quan khác như Lamba, Bisa, Senga, Kaonde, Swaka, Nkoya và Soli, là những bộ phận không thể thiếu của Vương quốc Luba ở vùng Upemba thuộc Cộng hòa Dân chủ Congo và có mối quan hệ chặt chẽ với người Luba. Khu vực mà Vương quốc Luba chiếm đóng đã có những người nông dân và thợ rèn sắt sớm định cư từ những năm 300 sau Công nguyên. Theo thời gian, các cộng đồng này đã học cách sử dụng lưới và lao, làm thuyền độc mộc, khơi thông kênh rạch qua đầm lầy và xây đập cao tới 2.5 m. Kết quả là, họ đã phát triển một nền kinh tế đa dạng, buôn bán cá, đồng, đồ sắt và muối để đổi lấy hàng hóa từ các vùng khác của châu Phi, như bờ biển Swahili và sau này là người Bồ Đào Nha. Từ các cộng đồng này, Vương quốc Luba đã hình thành vào thế kỷ 14.

Vương quốc Luba là một vương quốc lớn với một chính phủ tập trung và các tiểu quốc độc lập nhỏ hơn. Nó có các mạng lưới thương mại lớn nối liền các khu rừng ở Lưu vực Congo và các cao nguyên giàu khoáng sản của khu vực ngày nay là Tỉnh Copperbelt và trải dài từ bờ biển Đại Tây Dương đến bờ biển Ấn Độ Dương. Nghệ thuật cũng được coi trọng trong vương quốc, và các nghệ nhân được đánh giá cao. Văn học đã phát triển tốt ở Vương quốc Luba. Một câu chuyện sáng thế nổi tiếng của người Luba nói về sự khác biệt giữa hai loại hoàng đế Luba như sau:

Nkongolo Mwamba, vị vua đỏ, và Ilunga Mbidi Kiluwe, một hoàng tử da đen huyền thoại. Nkongolo Mwamba là một bạo chúa say xỉn và tàn ác, Ilunga Mbidi Kiluwe là một hoàng tử tinh tế và hiền lành. Nkongolo Đỏ là một người không có lễ nghi, một người ăn uống nơi công cộng, say xỉn và không thể tự chủ, trong khi [Ilunga] Mbidi Kiluwe là một người kín đáo, bị ám ảnh bởi những lễ nghi tốt đẹp; ông không ăn uống nơi công cộng, kiểm soát lời nói và hành vi của mình, và giữ khoảng cách với những thói hư tật xấu và lối sống của những người bình thường. Nkongolo Mwamba tượng trưng cho hiện thân của sự chuyên chế, trong khi Mbidi Kiluwe vẫn là người thân được ngưỡng mộ, quan tâm và giàu lòng trắc ẩn.

Trong cùng khu vực Nam Congo, người Lunda đã trở thành một chư hầu của đế chế Luba và tiếp nhận các hình thức văn hóa và quản trị của Luba, do đó trở thành Đế quốc Lunda ở phía nam. Theo thần thoại sáng thế của Lunda, một thợ săn Luba tên là Chibinda Ilunga, con trai của Ilunga Mbidi Kiluwe, đã giới thiệu mô hình nhà nước Luba cho người Lunda vào khoảng năm 1600 khi ông kết hôn với một công chúa Lunda địa phương tên là Lueji và được trao quyền kiểm soát vương quốc của bà. Hầu hết các nhà cai trị tuyên bố là hậu duệ của tổ tiên Luba đều được sáp nhập vào đế chế Luba. Tuy nhiên, các vị vua Lunda vẫn tách biệt và tích cực mở rộng sự thống trị chính trị và kinh tế của họ đối với khu vực.

Người Lunda, giống như nhà nước mẹ Luba, cũng buôn bán với cả hai bờ biển, Đại Tây Dương và Ấn Độ Dương. Trong khi nhà cai trị Mwaant Yaav Naweej đã thiết lập các tuyến đường thương mại đến bờ biển Đại Tây Dương và khởi xướng liên hệ trực tiếp với các thương nhân châu Âu khao khát nô lệ và các sản phẩm rừng và kiểm soát thương mại đồng khu vực, và các khu định cư quanh Hồ Mweru điều tiết thương mại với bờ biển Đông Phi.

Các nhà nước Luba-Lunda cuối cùng đã suy tàn do cả buôn bán nô lệ Đại Tây Dương ở phía tây và buôn bán nô lệ Ấn Độ Dương ở phía đông và các cuộc chiến tranh với các phe phái ly khai của các vương quốc. Người Chokwe, một nhóm có quan hệ mật thiết với người Luvale và thành lập một nhà nước vệ tinh Lunda, ban đầu phải chịu đựng nhu cầu nô lệ của châu Âu, nhưng một khi họ ly khai khỏi nhà nước Lunda, chính họ đã trở thành những kẻ buôn nô lệ khét tiếng, xuất khẩu nô lệ sang cả hai bờ biển. Người Chokwe cuối cùng đã bị các nhóm dân tộc khác và người Bồ Đào Nha đánh bại. Sự bất ổn này đã gây ra sự sụp đổ của các nhà nước Luba-Lunda và sự phân tán của người dân vào các vùng khác nhau của Zambia từ Cộng hòa Dân chủ Congo. Phần lớn người Zambia truy tìm tổ tiên của họ đến các nhà nước Luba-Lunda và các nhà nước Trung Phi xung quanh.

3.2.3. Liên minh Maravi

Vào những năm 1200, trước khi thành lập các nhà nước Luba-Lunda, một nhóm người Bantu bắt đầu di cư từ Lưu vực Congo đến Hồ Mweru rồi cuối cùng định cư quanh Hồ Malawi. Những người di cư này được cho là một trong những cư dân quanh khu vực Vùng trũng Upemba ở Cộng hòa Dân chủ Congo. Đến những năm 1400, các nhóm người di cư này được gọi chung là Maravi, và nổi bật nhất trong số đó là người Chewa (AChewa), bắt đầu đồng hóa các nhóm Bantu khác như người Tumbuka.

Năm 1480, Đế quốc Maravi được thành lập bởi kalonga (tù trưởng tối cao của Maravi) từ gia tộc Phiri, một trong những gia tộc chính, cùng với Banda, Mwale và Nkhoma. Đế quốc Maravi trải dài từ Ấn Độ Dương qua khu vực ngày nay là Mozambique đến Zambia và phần lớn Malawi. Tổ chức chính trị của Maravi giống với Luba và được cho là có nguồn gốc từ đó. Mặt hàng xuất khẩu chính của Maravi là ngà voi, được vận chuyển cho các nhà môi giới Swahili. Sắt cũng được sản xuất và xuất khẩu. Vào những năm 1590, người Bồ Đào Nha đã cố gắng giành độc quyền thương mại xuất khẩu của Maravi. Nỗ lực này đã vấp phải sự phẫn nộ của người Maravi ở Lundu, những người đã tung ra lực lượng vũ trang WaZimba của họ. WaZimba đã cướp phá các thị trấn thương mại của Bồ Đào Nha là Tete, Sena và nhiều thị trấn khác.

Người Maravi cũng được cho là đã mang những truyền thống mà sau này trở thành hội kín Nyau từ Upemba. Nyau hình thành nên vũ trụ quan hay tôn giáo bản địa của người Maravi. Hội Nyau bao gồm các buổi biểu diễn vũ đạo nghi lễ và mặt nạ được sử dụng cho các điệu nhảy; hệ thống tín ngưỡng này lan rộng khắp khu vực. Liên minh Maravi suy tàn do tranh chấp kế vị trong liên minh, các cuộc tấn công của người Ngoni và các cuộc đột kích nô lệ từ người Yao.

3.2.4. Đế quốc Mutapa và Mfecane

Khi Đại Zimbabwe đang suy tàn, một trong những hoàng tử của nó, Nyatsimba Mutota, đã ly khai khỏi nhà nước, thành lập một đế chế mới gọi là Mutapa. Danh hiệu Mwene Mutapa, có nghĩa là "Kẻ tàn phá đất đai", đã được trao cho ông và các nhà cai trị kế tiếp. Đế quốc Mutapa cai trị lãnh thổ giữa sông Zambezi và sông Limpopo, ở khu vực ngày nay là Zambia, Zimbabwe và Mozambique, từ thế kỷ 14 đến thế kỷ 17. Vào thời kỳ đỉnh cao, Mutapa đã chinh phục khu vực Dande của người Tonga và Tavara. Đế quốc Mutapa chủ yếu tham gia vào thương mại xuyên lục địa Ấn Độ Dương với và thông qua người WaSwahili. Họ chủ yếu xuất khẩu vàng và ngà voi để đổi lấy lụa và gốm sứ từ châu Á.

Giống như những người cùng thời ở Maravi, Mutapa gặp vấn đề với các thương nhân Bồ Đào Nha mới đến. Đỉnh điểm của mối quan hệ không mấy tốt đẹp này là khi người Bồ Đào Nha cố gắng ảnh hưởng đến công việc nội bộ của vương quốc bằng cách thành lập các khu chợ trong vương quốc và cải đạo dân chúng sang Kitô giáo. Hành động này đã gây ra sự phẫn nộ của người Hồi giáo WaSwahili sống ở thủ đô, sự hỗn loạn này đã tạo cho người Bồ Đào Nha cái cớ mà họ đang tìm kiếm để biện minh cho một cuộc tấn công vào vương quốc và cố gắng kiểm soát các mỏ vàng và các tuyến đường ngà voi của nó. Cuộc tấn công này đã thất bại khi người Bồ Đào Nha bị bệnh tật dọc theo sông Zambezi. Vào những năm 1600, các tranh chấp nội bộ và nội chiến bắt đầu làm suy yếu Mutapa. Vương quốc suy yếu cuối cùng đã bị người Bồ Đào Nha chinh phục và cuối cùng bị các nhà nước người Shona đối thủ chiếm lấy.

Người Bồ Đào Nha cũng có những điền trang rộng lớn, được gọi là Prazos, và họ sử dụng nô lệ và cựu nô lệ làm lính canh và thợ săn. Họ huấn luyện những người đàn ông này các chiến thuật quân sự và cung cấp súng cho họ. Những người đàn ông này trở thành những thợ săn voi chuyên nghiệp và được gọi là Chikunda. Sau sự suy tàn của người Bồ Đào Nha, người Chikunda đã đến Zambia.

Julian Cobbing đưa ra giả thuyết rằng sự hiện diện của những người châu Âu ban đầu buôn bán nô lệ và cố gắng kiểm soát tài nguyên ở nhiều vùng khác nhau của châu Phi nói tiếng Bantu đã gây ra sự quân sự hóa dần dần của người dân trong khu vực. Điều này có thể được quan sát thấy với tầng lớp chiến binh WaZimba của Maravi, những người sau khi đánh bại người Bồ Đào Nha, vẫn khá quân phiệt sau đó. Sự hiện diện của người Bồ Đào Nha trong khu vực cũng là một lý do chính cho việc thành lập Đế quốc Rozvi, một nhà nước ly khai của Mutapa. Người cai trị Rozvi, Changamire Dombo, đã trở thành một trong những nhà lãnh đạo quyền lực nhất trong lịch sử Nam-Trung Phi. Dưới sự lãnh đạo của ông, người Rozvi đã đánh bại người Bồ Đào Nha và trục xuất họ khỏi các trạm buôn bán của họ dọc theo sông Zambezi.

Nhưng có lẽ ví dụ đáng chú ý nhất của sự quân sự hóa gia tăng này là sự trỗi dậy của người Zulu dưới sự lãnh đạo của Shaka. Áp lực từ những người thực dân Anh ở Mũi Hảo Vọng và sự quân sự hóa ngày càng tăng của người Zulu đã dẫn đến Mfecane (sự nghiền nát). Người Zulu mở rộng bằng cách đồng hóa phụ nữ và trẻ em của các bộ tộc mà họ đánh bại, nếu đàn ông của các bộ tộc người Nguni này thoát khỏi bị tàn sát, họ đã sử dụng các chiến thuật quân sự của người Zulu để tấn công các nhóm khác. Điều này gây ra các cuộc di dời hàng loạt, chiến tranh và các cuộc đột kích trên khắp Nam, Trung và Đông Phi khi các bộ tộc Nguni hay người Ngoni di chuyển khắp khu vực và được gọi là Mfecane. Người Ngoni đến dưới sự lãnh đạo của Zwangendaba đã vượt sông Zambezi tiến về phía bắc. Người Ngoni là đòn cuối cùng giáng vào Đế quốc Maravi đã suy yếu. Nhiều người Nguni cuối cùng đã định cư quanh khu vực ngày nay là Zambia, Malawi, Mozambique và Tanzania và đồng hóa vào các bộ tộc láng giềng.

Ở miền tây Zambia, một nhóm người Sotho-Tswana khác ở Nam Phi gọi là người Kololo đã chinh phục được những cư dân địa phương là những người di cư từ các nhà nước Luba và Lunda đã sụp đổ gọi là người Luyana hay Aluyi. Người Luyana đã thành lập Vương quốc Barotse trên đồng bằng ngập lụt của sông Zambezi khi họ đến từ Katanga. Dưới thời Kololo, tiếng Kololo đã được áp đặt lên người Luyana cho đến khi người Luyana nổi dậy và lật đổ người Kololo; vào thời điểm này, tiếng Luyana phần lớn đã bị lãng quên và một ngôn ngữ lai mới xuất hiện, tiếng Lozi, và người Luyana bắt đầu tự gọi mình là người Lozi. Vào cuối thế kỷ 18, một số người Mbunda đã di cư đến Barotseland, Mongu sau cuộc di cư của những người khác, bao gồm cả Ciyengele. Người Aluyi và nhà lãnh đạo của họ, Litunga Mulambwa, đặc biệt coi trọng người Mbunda vì khả năng chiến đấu của họ. Đến cuối thế kỷ 18, hầu hết các dân tộc khác nhau của Zambia đã được thành lập ở các khu vực hiện tại của họ.

3.3. Thời kỳ thuộc địa

Thời kỳ thuộc địa ở Zambia được đánh dấu bằng các cuộc thám hiểm của người châu Âu, sự cai trị của Công ty Nam Phi thuộc Anh, sau đó là sự quản lý trực tiếp của Anh với tên gọi Bắc Rhodesia, và cuối cùng là sự hình thành và tan rã của Liên bang Rhodesia và Nyasaland, mở đường cho nền độc lập.

3.3.1. Các cuộc thám hiểm của người châu Âu và những tiếp xúc ban đầu

Một trong những người châu Âu sớm nhất được ghi nhận đến thăm khu vực này là nhà thám hiểm người Bồ Đào Nha Francisco de Lacerda vào cuối thế kỷ 18. Lacerda đã dẫn đầu một đoàn thám hiểm từ Mozambique đến vùng Kazembe ở Zambia (với mục tiêu khám phá và lần đầu tiên băng qua Nam Phi từ bờ biển này sang bờ biển khác), và qua đời trong chuyến thám hiểm vào năm 1798. Chuyến thám hiểm sau đó được dẫn dắt bởi người bạn của ông là Francisco Pinto. Lãnh thổ này, nằm giữa Mozambique thuộc Bồ Đào Nha và Angola thuộc Bồ Đào Nha, đã được Bồ Đào Nha tuyên bố chủ quyền và khám phá trong thời kỳ đó.

Các du khách châu Âu khác tiếp nối trong thế kỷ 19. Nổi bật nhất trong số này là David Livingstone, người có tầm nhìn chấm dứt buôn bán nô lệ thông qua "3 C": Kitô giáo (Christianity), Thương mại (Commerce) và Văn minh (Civilisation). Ông là người châu Âu đầu tiên nhìn thấy những thác nước hùng vĩ trên sông Zambezi vào năm 1855, đặt tên cho chúng là Thác Victoria theo tên Nữ hoàng Victoria của Vương quốc Anh. Ông mô tả chúng như sau: "Những cảnh tượng đáng yêu như vậy hẳn đã được các thiên thần chiêm ngưỡng trong chuyến bay của họ". Tại địa phương, thác nước được biết đến với tên gọi "Mosi-o-Tunya" hay "khói sấm" trong phương ngữ Lozi hoặc Kololo. Thị trấn Livingstone, gần thác, được đặt theo tên ông. Những tường thuật được công bố rộng rãi về các cuộc hành trình của ông đã thúc đẩy một làn sóng du khách, nhà truyền giáo và thương nhân châu Âu sau khi ông qua đời vào năm 1873.

3.4. Độc lập

Một cuộc bầu cử hai giai đoạn được tổ chức vào tháng 10 và tháng 12 năm 1962 đã dẫn đến đa số người châu Phi trong hội đồng lập pháp và một liên minh không mấy vững chắc giữa hai đảng dân tộc chủ nghĩa châu Phi. Hội đồng đã thông qua các nghị quyết kêu gọi Bắc Rhodesia ly khai khỏi liên bang và yêu cầu quyền tự trị nội bộ đầy đủ theo một hiến pháp mới và một Quốc hội mới dựa trên một hệ thống bầu cử rộng rãi và dân chủ hơn.

Liên bang bị giải thể vào ngày 31 tháng 12 năm 1963, và vào tháng 1 năm 1964, Kenneth Kaunda đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử duy nhất cho chức Thủ tướng Bắc Rhodesia. Thống đốc Thuộc địa, Ngài Evelyn Hone, rất thân thiết với Kaunda và đã thúc giục ông ứng cử vào vị trí này. Ngay sau đó, một cuộc nổi dậy ở phía bắc đất nước được gọi là Cuộc nổi dậy Lumpa do Alice Lenshina lãnh đạo đã nổ ra - đây là cuộc xung đột nội bộ đầu tiên của Kaunda với tư cách là nhà lãnh đạo quốc gia.

Bắc Rhodesia trở thành Cộng hòa Zambia vào ngày 24 tháng 10 năm 1964, với Kenneth Kaunda là tổng thống đầu tiên. Khi giành độc lập, mặc dù có nguồn tài nguyên khoáng sản đáng kể, Zambia phải đối mặt với những thách thức lớn. Trong nước, có rất ít người Zambia được đào tạo và giáo dục có khả năng điều hành chính phủ, và nền kinh tế phần lớn phụ thuộc vào chuyên môn nước ngoài. Chuyên môn này một phần được cung cấp bởi nhà ngoại giao Anh John Willson. Có hơn 70.000 người châu Âu cư trú tại Zambia vào năm 1964, và họ vẫn giữ vai trò kinh tế không cân xứng. Đảng Thống nhất Độc lập Dân tộc (UNIP) của Kaunda, theo đường lối chủ nghĩa xã hội, đã duy trì quyền lực từ năm 1964 cho đến năm 1991, với việc ông đóng vai trò quan trọng trong ngoại giao khu vực, hợp tác chặt chẽ với Hoa Kỳ để tìm kiếm giải pháp cho các cuộc xung đột ở Nam Rhodesia (Zimbabwe), Angola và Namibia.

3.5. Sau độc lập

Sau khi giành độc lập, Zambia dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Kenneth Kaunda và Đảng Thống nhất Độc lập Dân tộc (UNIP) đã trải qua những thay đổi chính trị, nỗ lực phát triển kinh tế và cuối cùng là quá trình dân chủ hóa. Giai đoạn này được đánh dấu bằng cả những thành tựu và những thách thức đáng kể.

3.5.1. Những thách thức và thay đổi kinh tế

Việc Kaunda ủng hộ các du kích Mặt trận Yêu nước tiến hành các cuộc đột kích vào nước láng giềng Rhodesia (Nam) đã dẫn đến căng thẳng chính trị và quân sự hóa biên giới, khiến biên giới bị đóng cửa vào năm 1973. Trạm thủy điện Kariba trên sông Zambezi cung cấp đủ công suất để đáp ứng nhu cầu điện của đất nước, bất chấp sự quản lý của Rhodesia.

Ngày 3 tháng 9 năm 1978, máy bay dân sự, Chuyến bay 825 của Air Rhodesia, bị bắn hạ gần Kariba bởi Quân đội Cách mạng Nhân dân Zimbabwe (ZIPRA). 18 người, bao gồm cả trẻ em, sống sót sau vụ tai nạn chỉ để hầu hết họ bị các chiến binh của Liên minh Nhân dân châu Phi Zimbabwe (ZAPU) do Joshua Nkomo lãnh đạo bắn chết. Rhodesia đáp trả bằng Chiến dịch Gatling, một cuộc tấn công vào các căn cứ du kích của Nkomo ở Zambia, đặc biệt là trụ sở quân sự của ông ngay bên ngoài Lusaka; cuộc đột kích này được gọi là Cuộc đột kích Green Leader. Cùng ngày, hai căn cứ khác ở Zambia đã bị tấn công bằng không quân và lính dù tinh nhuệ cùng quân đổ bộ bằng trực thăng.

Một tuyến đường sắt (TAZARA - Đường sắt Tanzania Zambia) đến cảng Dar es Salaam của Tanzania, được hoàn thành vào năm 1975 với sự hỗ trợ của Trung Quốc, đã giảm sự phụ thuộc của Zambia vào các tuyến đường sắt phía nam đến Nam Phi và phía tây qua Angola thuộc Bồ Đào Nha ngày càng bất ổn. Cho đến khi hoàn thành tuyến đường sắt, huyết mạch chính của Zambia cho hàng nhập khẩu và xuất khẩu đồng quan trọng là dọc theo Đường TanZam, chạy từ Zambia đến các thành phố cảng ở Tanzania. Đường ống dẫn dầu Tazama cũng được xây dựng từ Dar es Salaam đến Ndola ở Zambia.

Đến cuối những năm 1970, Mozambique và Angola đã giành được độc lập từ Bồ Đào Nha. Chính phủ chủ yếu là người da trắng của Rhodesia, đã ban hành Tuyên ngôn Độc lập Đơn phương vào năm 1965, đã chấp nhận sự cai trị của đa số theo Hiệp định Lancaster House vào năm 1979.

Xung đột dân sự ở cả hai thuộc địa của Bồ Đào Nha và Chiến tranh giành độc lập Namibia ngày càng leo thang đã dẫn đến một làn sóng người tị nạn và làm trầm trọng thêm các vấn đề giao thông vận tải. Đường sắt Benguela, kéo dài về phía tây qua Angola, về cơ bản đã bị đóng cửa đối với giao thông của Zambia vào cuối những năm 1970. Sự ủng hộ của Zambia đối với các phong trào chống apartheid như Đại hội Dân tộc Phi (ANC) cũng tạo ra các vấn đề an ninh khi Lực lượng Phòng vệ Nam Phi tấn công các mục tiêu bất đồng chính kiến trong các cuộc đột kích bên ngoài.

Vào giữa những năm 1970, giá đồng, mặt hàng xuất khẩu chính của Zambia, đã giảm mạnh trên toàn thế giới. Trong tình hình của Zambia, chi phí vận chuyển đồng đi một quãng đường dài đến thị trường là một gánh nặng thêm. Zambia đã tìm đến các nhà cho vay nước ngoài và quốc tế để được cứu trợ, nhưng khi giá đồng vẫn ở mức thấp, việc trả nợ ngày càng tăng trở nên khó khăn hơn. Đến giữa những năm 1990, mặc dù được giảm nợ hạn chế, nợ nước ngoài bình quân đầu người của Zambia vẫn thuộc hàng cao nhất thế giới. Chính sách quốc hữu hóa ngành công nghiệp đồng ban đầu mang lại một số lợi ích nhưng sau đó dẫn đến kém hiệu quả và giảm sản lượng khi giá đồng thế giới sụt giảm. Cuộc khủng hoảng kinh tế từ những năm 1970 trở đi, kết hợp với các cú sốc dầu mỏ và chi phí hỗ trợ các phong trào giải phóng ở các nước láng giềng, đã gây áp lực nặng nề lên ngân sách quốc gia. Chính phủ đã thực hiện nhiều chương trình điều chỉnh cơ cấu với sự hỗ trợ của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và Ngân hàng Thế giới, nhưng những cải cách này thường đi kèm với các biện pháp thắt lưng buộc bụng gây khó khăn cho dân chúng.

4.1. Địa hình và hệ thống sông ngòi

Zambia được thoát nước bởi hai lưu vực sông chính: lưu vực Zambezi/Kafue ở trung tâm, phía tây và phía nam bao phủ khoảng ba phần tư đất nước; và lưu vực sông Congo ở phía bắc bao phủ khoảng một phần tư đất nước. Một khu vực rất nhỏ ở phía đông bắc là một phần của lưu vực thoát nước nội địa của Hồ Rukwa ở Tanzania.

Trong lưu vực Zambezi, có một số con sông lớn chảy hoàn toàn hoặc một phần qua Zambia: sông Kabompo, sông Lungwebungu, sông Kafue, sông Luangwa, và chính sông Zambezi, chảy qua đất nước ở phía tây và sau đó tạo thành biên giới phía nam với Namibia, Botswana và Zimbabwe. Nguồn của nó ở Zambia nhưng nó chuyển hướng vào Angola, và một số nhánh của nó bắt nguồn từ vùng cao nguyên trung tâm của Angola. Rìa của đồng bằng ngập lụt sông Cuando (không phải kênh chính của nó) tạo thành biên giới tây nam của Zambia, và qua sông Chobe, con sông đó đóng góp rất ít nước cho Zambezi vì hầu hết bị mất do bốc hơi.

Hai trong số các nhánh sông dài nhất và lớn nhất của Zambezi, Kafue và Luangwa, chủ yếu chảy ở Zambia. Chỗ hợp lưu của chúng với Zambezi nằm trên biên giới với Zimbabwe tại Chirundu và thị trấn Luangwa tương ứng. Trước khi hợp lưu, sông Luangwa tạo thành một phần biên giới của Zambia với Mozambique. Từ thị trấn Luangwa, Zambezi rời Zambia và chảy vào Mozambique, và cuối cùng vào Eo biển Mozambique.

Sông Zambezi đổ xuống khoảng 100 m qua Thác Victoria rộng 1.6 km, nằm ở góc tây nam của đất nước, sau đó chảy vào Hồ Kariba. Thung lũng Zambezi, chạy dọc theo biên giới phía nam, vừa sâu vừa rộng. Từ Hồ Kariba đi về phía đông, nó được hình thành bởi các graben và giống như các thung lũng Luangwa, Mweru-Luapula, Mweru-wa-Ntipa và Hồ Tanganyika, là một thung lũng tách giãn.

Phía bắc Zambia rất bằng phẳng với các đồng bằng rộng lớn. Ở phía tây, đáng chú ý nhất là Đồng bằng ngập lụt Barotse trên sông Zambezi, ngập lụt từ tháng 12 đến tháng 6, chậm hơn mùa mưa hàng năm (thường từ tháng 11 đến tháng 4). Lũ lụt chi phối môi trường tự nhiên và cuộc sống, xã hội và văn hóa của cư dân và những người ở các đồng bằng ngập nước nhỏ hơn khác trên khắp đất nước.

Ở Đông Zambia, cao nguyên kéo dài giữa các thung lũng Zambezi và Hồ Tanganyika nghiêng lên phía bắc, và do đó tăng dần từ khoảng 900 m ở phía nam lên 1.20 K m ở trung tâm, đạt 1.80 K m ở phía bắc gần Mbala. Các khu vực cao nguyên này ở bắc Zambia đã được Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (WWF) phân loại là một phần lớn của vùng sinh thái rừng miombo Trung Zambezian. Đông Zambia cho thấy sự đa dạng lớn. Thung lũng Luangwa chia cắt cao nguyên theo một đường cong từ đông bắc xuống tây nam, mở rộng về phía tây vào trung tâm cao nguyên bởi thung lũng sâu của sông Lunsemfwa. Đồi và núi được tìm thấy bên cạnh một số đoạn của thung lũng, đáng chú ý là ở phía đông bắc của nó là Cao nguyên Nyika (2.20 K m) trên biên giới Malawi, kéo dài vào Zambia như Dãy núi Mafinga, chứa điểm cao nhất của đất nước, Mafinga Central (2.34 K m). Dãy núi Muchinga, đường phân thủy giữa lưu vực thoát nước Zambezi và Congo, chạy song song với thung lũng sâu của sông Luangwa và tạo thành một bối cảnh sắc nét cho rìa phía bắc của nó, mặc dù chúng hầu như ở mọi nơi đều dưới 1.70 K m. Đỉnh cao nhất của chúng là Mumpu ở đầu phía tây và ở độ cao 1.89 K m là điểm cao nhất ở Zambia cách xa vùng biên giới phía đông. Biên giới của Mỏm Congo được vẽ quanh ngọn núi này.

Đầu nguồn xa nhất về phía nam của sông Congo bắt nguồn từ Zambia và chảy về phía tây qua khu vực phía bắc của nó, đầu tiên là sông Chambeshi và sau đó, sau Đầm lầy Bangweulu là sông Luapula, tạo thành một phần biên giới với Cộng hòa Dân chủ Congo. Sông Luapula chảy về phía nam rồi về phía tây trước khi quay về phía bắc cho đến khi đổ vào Hồ Mweru. Nhánh sông lớn khác của hồ là sông Kalungwishi, chảy vào hồ từ phía đông. Sông Luvua thoát nước Hồ Mweru, chảy ra từ đầu phía bắc đến sông Lualaba (Thượng Congo). Hồ Tanganyika là một đặc điểm thủy văn chính khác thuộc lưu vực Congo. Đầu phía đông nam của nó nhận nước từ sông Kalambo, tạo thành một phần biên giới của Zambia với Tanzania. Con sông này có thác nước không bị gián đoạn cao thứ hai châu Phi.

4.2. Khí hậu

Zambia nằm trên cao nguyên Trung Phi, ở độ cao từ 1.00 K m đến 1.60 K m so với mực nước biển. Độ cao trung bình 1.20 K m mang lại cho vùng đất này một khí hậu ôn hòa nói chung. Khí hậu Zambia là khí hậu nhiệt đới, được điều tiết bởi độ cao. Theo phân loại khí hậu Köppen, hầu hết đất nước được phân loại là khí hậu cận nhiệt đới ẩm hoặc khí hậu ẩm và khô nhiệt đới, với những dải nhỏ khí hậu thảo nguyên bán khô hạn ở phía tây nam và dọc theo thung lũng Zambezi.

Có hai mùa chính: mùa mưa (tháng 11 đến tháng 4) tương ứng với mùa hè, và mùa khô (tháng 5/tháng 6 đến tháng 10/tháng 11) tương ứng với mùa đông. Mùa khô được chia thành mùa khô mát (tháng 5/tháng 6 đến tháng 8) và mùa khô nóng (tháng 9 đến tháng 10/tháng 11). Ảnh hưởng điều tiết của độ cao mang lại cho đất nước thời tiết cận nhiệt đới dễ chịu thay vì điều kiện nhiệt đới trong mùa mát từ tháng 5 đến tháng 8. Tuy nhiên, nhiệt độ trung bình hàng tháng vẫn trên 20 °C ở hầu hết các vùng của đất nước trong tám tháng hoặc hơn trong năm.

4.3. Đa dạng sinh học

Có rất nhiều hệ sinh thái ở Zambia, chẳng hạn như các loại thảm thực vật rừng, bụi rậm, rừng thưa và đồng cỏ. Năm 2015, Zambia được báo cáo có khoảng 12.505 loài được xác định: 63% loài động vật, 33% loài thực vật và 4% loài vi khuẩn và các vi sinh vật khác.

Ước tính có khoảng 3.543 loài thực vật có hoa hoang dã, bao gồm cói túi, thực vật thân thảo và thực vật thân gỗ. Tỉnh Bắc và Tỉnh Tây Bắc của đất nước đặc biệt có sự đa dạng cao nhất về thực vật có hoa. Khoảng 53% thực vật có hoa là hiếm và xuất hiện trên khắp đất nước.

Tổng cộng có 242 loài động vật có vú được tìm thấy ở Zambia, hầu hết chiếm giữ các hệ sinh thái rừng thưa và đồng cỏ. Hươu cao cổ Rhodesia và Linh dương nước Kafue là một số phân loài nổi tiếng đặc hữu của Zambia.

Ước tính có 757 loài chim đã được nhìn thấy ở Zambia, trong đó 600 loài là loài định cư hoặc di cư trong vùng Afrotropic; 470 loài sinh sản trong nước; và 100 loài là loài di cư không sinh sản. Barbet Zambia là một loài đặc hữu của Zambia.

Khoảng 490 loài cá được biết đến, thuộc 24 họ cá, đã được báo cáo ở Zambia, với Hồ Tanganyika có số lượng loài đặc hữu cao nhất.

Năm 2019, Zambia có điểm trung bình Chỉ số toàn vẹn cảnh quan rừng là 7.5/10, xếp thứ 39 trên toàn cầu trong số 172 quốc gia. Các vườn quốc gia và khu bảo tồn của Zambia, như Vườn quốc gia Nam Luangwa, Vườn quốc gia Kafue và Vườn quốc gia Hạ Zambezi, là nơi sinh sống của nhiều loài động vật hoang dã, bao gồm voi, sư tử, báo hoa mai, trâu rừng châu Phi, ngựa vằn và nhiều loài linh dương.

5.1. Cơ cấu chính phủ

Zambia là một nước cộng hòa tổng thống. Tổng thống là nguyên thủ quốc gia và người đứng đầu chính phủ, được bầu trực tiếp theo phổ thông đầu phiếu với nhiệm kỳ 5 năm và có thể phục vụ tối đa hai nhiệm kỳ. Tổng thống bổ nhiệm Nội các từ các thành viên của Quốc hội.

Cơ quan lập pháp là Quốc hội đơn viện. Quốc hội có 167 thành viên, trong đó 156 người được bầu trực tiếp theo hệ thống đa số tương đối tại các khu vực bầu cử một thành viên, 8 thành viên được tổng thống bổ nhiệm, và Chủ tịch Quốc hội được bầu từ những người không phải là thành viên Quốc hội. Nhiệm kỳ của các nghị sĩ là 5 năm.

Hệ thống tư pháp của Zambia dựa trên Thông luật Anh. Tòa án Tối cao là tòa án cao nhất và là tòa phúc thẩm cuối cùng. Bên dưới là Tòa án Phúc thẩm, Tòa án Thượng thẩm, các tòa án sơ thẩm và các tòa án địa phương. Một Tòa án Hiến pháp riêng biệt được thành lập vào năm 2016 để giải quyết các vấn đề liên quan đến hiến pháp. Các thẩm phán được tổng thống bổ nhiệm theo đề nghị của Ủy ban Dịch vụ Tư pháp.

5.2. Phân chia hành chính

Zambia được chia thành 10 tỉnh (Province). Mỗi tỉnh được quản lý bởi một Bộ trưởng Tỉnh do Tổng thống bổ nhiệm. Các tỉnh lại được chia nhỏ thành tổng cộng 117 huyện (District). Về mặt bầu cử, đất nước được chia thành 156 khu vực bầu cử và 1.281 phường.

Các tỉnh bao gồm:
# Tỉnh Trung
# Copperbelt
# Tỉnh Đông
# Luapula
# Lusaka
# Muchinga
# Tỉnh Tây Bắc
# Tỉnh Bắc
# Tỉnh Nam
# Tỉnh Tây

Đặc điểm của từng khu vực:

• Tỉnh Trung: Nằm ở trung tâm đất nước, bao gồm cả thủ đô cũ Kabwe. Nông nghiệp là ngành kinh tế chính.
• Copperbelt: Trung tâm công nghiệp khai thác đồng và coban quan trọng của Zambia, với các thành phố lớn như Ndola (thủ phủ tỉnh), Kitwe và Mufulira.
• Tỉnh Đông: Nổi tiếng với Vườn quốc gia Nam Luangwa, một điểm thu hút du lịch quan trọng. Chipata là thủ phủ tỉnh.
• Luapula: Nằm ở phía bắc, giáp với Cộng hòa Dân chủ Congo, có nhiều hồ và sông, bao gồm cả Hồ Mweru và sông Luapula. Mansa là thủ phủ.
• Lusaka: Tỉnh nhỏ nhất nhưng đông dân nhất, bao gồm thủ đô Lusaka, trung tâm chính trị và kinh tế của đất nước.
• Muchinga: Được thành lập vào năm 2011 từ các phần của Tỉnh Bắc và Tỉnh Đông. Chinsali là thủ phủ. Nổi tiếng với các cảnh quan núi non.
• Tỉnh Tây Bắc: Giàu tài nguyên khoáng sản, bao gồm đồng và các loại đá quý. Solwezi là thủ phủ.
• Tỉnh Bắc: Tỉnh lớn nhất về diện tích, có nhiều hồ và thác nước, bao gồm phần phía nam của Hồ Tanganyika và Thác Kalambo. Kasama là thủ phủ.
• Tỉnh Nam: Nơi có Thác Victoria nổi tiếng thế giới và thị trấn du lịch Livingstone (thủ phủ tỉnh). Nông nghiệp cũng đóng vai trò quan trọng.
• Tỉnh Tây: Đặc trưng bởi Đồng bằng ngập lụt Barotse rộng lớn của sông Zambezi. Mongu là thủ phủ và là trung tâm văn hóa của người Lozi.

5.3. Quan hệ đối ngoại

Sau khi giành độc lập vào năm 1964, chính sách đối ngoại của Zambia chủ yếu tập trung vào việc hỗ trợ các phong trào giải phóng ở các quốc gia khác ở Nam Phi, chẳng hạn như Đại hội Dân tộc Phi (ANC) ở Nam Phi và SWAPO ở Namibia. Zambia là một trong những quốc gia phản đối mạnh mẽ nhất chế độ cai trị của thiểu số da trắng và chủ nghĩa thực dân. Tổng thống Kenneth Kaunda, người tại vị từ năm 1964 đến 1991, là một người ủng hộ rất rõ ràng cho sự thay đổi ở Nam Phi. Ông tích cực hỗ trợ UNITA trong quá trình giải phóng Angola và nội chiến, SWAPO trong cuộc đấu tranh giành độc lập cho Namibia khỏi chế độ apartheid Nam Phi, Rhodesia Nam (nay là Zimbabwe), và Đại hội Dân tộc Phi trong cuộc đấu tranh chống lại apartheid ở Nam Phi.

Vì vai trò của mình trong các cuộc đấu tranh giải phóng, Zambia rất được lòng các quốc gia mà họ hỗ trợ cũng như trên toàn châu Phi. Ví dụ, cựu tổng thống Nam Phi Nelson Mandela thường nhắc đến món nợ của Nam Phi đối với Zambia. Trong Chiến tranh Lạnh, Zambia là thành viên của Phong trào không liên kết.

Zambia là thành viên của 44 tổ chức quốc tế, như Liên Hợp Quốc, Tổ chức Thương mại Thế giới, Liên minh châu Phi, Khối thịnh vượng chung các quốc gia, và Cộng đồng Phát triển Nam Phi (SADC). Zambia tham gia vào tranh chấp biên giới liên quan đến điểm hội tụ của biên giới Botswana, Namibia, Zambia và Zimbabwe. Có thêm tranh chấp với Cộng hòa Dân chủ Congo liên quan đến Vùng đất lấn Lunchinda-Pweto.

Với Việt Nam, Zambia thiết lập quan hệ ngoại giao vào ngày 18 tháng 11 năm 1975. Quan hệ giữa hai nước được duy trì thông qua Đại sứ quán Việt Nam tại Tanzania (kiêm nhiệm Zambia) và Đại sứ quán Zambia tại Kuala Lumpur, Malaysia (kiêm nhiệm Việt Nam).
Vào tháng 7 năm 2018, tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdoğan và tổng thống Zambia Edgar Lungu đã ký 12 thỏa thuận tại thủ đô Lusaka về các lĩnh vực từ thương mại và đầu tư đến du lịch và ngoại giao.

5.4. Quân sự

Lực lượng Quốc phòng Zambia (ZDF) bao gồm Lục quân Zambia, Không quân Zambia (ZAF), và Dịch vụ Quốc gia Zambia (ZNS). ZDF chủ yếu được thiết kế để chống lại các mối đe dọa từ bên ngoài. Lực lượng quốc phòng được thành lập khi Zambia giành độc lập vào ngày 24 tháng 10 năm 1964, từ các đơn vị cấu thành của Lực lượng Vũ trang Liên bang Rhodesia và Nyasaland đã giải thể. Là một quốc gia không giáp biển, Zambia không có hải quân, mặc dù Lục quân Zambia duy trì một đơn vị tuần tra hàng hải để đảm bảo an ninh trên các vùng nước nội địa. Năm 2019, Zambia đã ký Hiệp ước cấm vũ khí hạt nhân của Liên Hợp Quốc.

Năm 2022, Zambia được ước tính có khoảng 17.000 quân nhân tại ngũ, 15.000 thuộc Lục quân và 2.000 thuộc Không quân, với ngân sách chiếm 1,2% GDP. Trang bị quân sự chủ yếu bao gồm vũ khí từ thời Trung Quốc, Nga và Liên Xô; trong những năm gần đây, Trung Quốc đã trở thành nhà cung cấp vũ khí chính cho Zambia. Năm 1999, tám máy bay huấn luyện Karakorum-8 đã được tiếp nhận và vào năm 2006, Không quân Zambia đã nhận hai máy bay vận tải Xian MA60 và năm Yakovlev Yak-12 từ Trung Quốc. Trong tháng 3 năm 2012, thêm tám chiếc K-8 đã được tiếp nhận. Vào tháng 4 năm 2014, sáu máy bay chiến đấu/huấn luyện siêu thanh Hongdu L-15 Falcon đã được đặt hàng từ Trung Quốc, chiếc đầu tiên đến vào tháng 12 năm 2015. Cùng thời điểm đó, các đơn đặt hàng đã được thực hiện cho sáu máy bay huấn luyện SIAI-Marchetti SF.260TW, một máy bay vận tải Alenia C-27J Spartan, và một số máy bay trực thăng Mil Mi-17 do Nga sản xuất.

Dịch vụ Quốc gia Zambia là một nhánh của lực lượng quốc phòng được giao nhiệm vụ đào tạo công dân phục vụ cộng hòa, phát triển cơ sở hạ tầng và tăng cường an ninh lương thực quốc gia cũng như đóng góp vào phát triển kinh tế xã hội. Nhân viên Dịch vụ Quốc gia Zambia (ZNS) đã được đưa vào các đội quân gìn giữ hòa bình do Zambia triển khai cho phái bộ MINUSCA của Liên Hợp Quốc tại Cộng hòa Trung Phi. Sau khi Zambia giành độc lập, quốc gia này đã cung cấp hỗ trợ quân sự cho các phong trào và chính phủ khác nhau trên trường quốc tế. Đáng chú ý, Zambia có lịch sử cung cấp hỗ trợ quân sự cho các chiến binh và đảng phái chính trị đấu tranh giành độc lập ở khắp châu Phi. Sự hỗ trợ mà Zambia dành cho các phong trào dân tộc chủ nghĩa châu Phi trong thời kỳ thuộc địa bao gồm các thỏa thuận quân sự và ngoại giao cho việc giải phóng và hòa bình. Lực lượng Quốc phòng Zambia đã đóng vai trò quan trọng trong nhiều cuộc xung đột khu vực và quốc tế lớn trong suốt những năm 1970 và 1980. Đặc biệt, quân đội Zambia đã nỗ lực chống nổi dậy trong các cuộc đối đầu lớn ở châu Phi như Chiến tranh Du kích Rhodesia, mặc dù không đóng vai trò chính.

5.5. Nhân quyền

Chính phủ Zambia tỏ ra nhạy cảm với bất kỳ sự đối lập và chỉ trích nào và đã nhanh chóng truy tố những người chỉ trích bằng cách sử dụng lý do pháp lý rằng họ đã kích động gây rối trật tự công cộng. Luật phỉ báng được sử dụng để đàn áp tự do ngôn luận và báo chí.

Hoạt động tình dục đồng giới là bất hợp pháp đối với cả nam và nữ ở Zambia. Một cuộc khảo sát năm 2010 cho thấy chỉ có 2% người Zambia cho rằng đồng tính luyến ái là chấp nhận được về mặt đạo đức. Vào tháng 12 năm 2019, có thông tin cho rằng Đại sứ Hoa Kỳ tại Zambia Daniel Lewis Foote đã "kinh hoàng" trước việc Zambia bỏ tù cặp đôi đồng giới Japhet Chataba và Steven Samba. Sau khi kháng cáo thất bại và cặp đôi bị kết án 15 năm tù, Foote đã yêu cầu chính phủ Zambia xem xét lại cả vụ án và luật chống đồng tính luyến ái của đất nước. Foote đã phải đối mặt với phản ứng dữ dội và hủy bỏ các lần xuất hiện trước công chúng sau khi bị đe dọa trên mạng xã hội, và sau đó đã bị triệu hồi sau khi Tổng thống Lungu tuyên bố ông là persona non grata.

Tình hình nhân quyền tại Zambia còn đối mặt với các thách thức khác như bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em, tình trạng quá tải và điều kiện tồi tệ trong các nhà tù, và các hạn chế đối với quyền hội họp ôn hòa. Mặc dù có những nỗ lực từ chính phủ và các tổ chức xã hội dân sự, việc cải thiện tình hình nhân quyền vẫn là một quá trình lâu dài và đòi hỏi sự cam kết mạnh mẽ hơn nữa trong việc thúc đẩy các giá trị tự do xã hội và dân chủ.

6.1. Tình hình kinh tế và các thách thức

Năm 2015, khoảng 54,4% dân số Zambia sống dưới ngưỡng nghèo quốc gia được công nhận, cải thiện so với 60,5% vào năm 2010. Tỷ lệ nghèo ở nông thôn là khoảng 76,6% và ở thành thị là khoảng 23,4%. Ngưỡng nghèo quốc gia là 214 ZMK (tương đương 12.85 USD) mỗi tháng. Theo ước tính mới nhất vào năm 2018 của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc, 47,9% dân số vẫn bị ảnh hưởng bởi nghèo đa chiều. Thất nghiệp và bán thất nghiệp ở các khu vực đô thị là những vấn đề nghiêm trọng. Hầu hết người dân nông thôn Zambia là nông dân tự cung tự cấp.

Các chỉ số xã hội tiếp tục suy giảm, đặc biệt là các số đo về tuổi thọ trung bình khi sinh (khoảng 40,9 tuổi) và tỷ suất tử vong mẹ (830 trên 100.000 ca mang thai) vào năm 2007. Đến năm 2023, tuổi thọ trung bình khi sinh đã tăng trở lại lên khoảng 62 tuổi. Nền kinh tế Zambia chững lại trong những năm gần đây do giá đồng giảm, thâm hụt tài khóa đáng kể và thiếu hụt năng lượng. Zambia đã rơi vào tình trạng nghèo đói sau khi giá đồng quốc tế giảm trong những năm 1970. Chế độ xã hội chủ nghĩa đã bù đắp doanh thu sụt giảm bằng một số nỗ lực thất bại trong các chương trình điều chỉnh cơ cấu (SAP) của Quỹ Tiền tệ Quốc tế. Chính sách không giao thương qua tuyến đường cung cấp chính và tuyến đường sắt ra biển - lãnh thổ này được gọi là Rhodesia (từ 1965 đến 1979), và nay được gọi là Zimbabwe - đã gây thiệt hại lớn cho nền kinh tế. Sau chế độ Kaunda, (từ 1991) các chính phủ kế tiếp đã bắt đầu các cải cách hạn chế. Nền kinh tế trì trệ cho đến cuối những năm 1990. Năm 2007, Zambia ghi nhận năm tăng trưởng kinh tế thứ chín liên tiếp. Lạm phát là 8,9%, giảm từ 30% vào năm 2000. Zambia xếp thứ 116 trong Chỉ số Đổi mới Toàn cầu năm 2024.

6.2. Khai khoáng

Khai khoáng và khai thác đá chiếm khoảng 13,2% GDP của Zambia vào năm 2019. Tính đến năm 2019, xuất khẩu đồng chiếm khoảng 69% giá trị tất cả hàng hóa xuất khẩu của Zambia. Năm 2023, Zambia sản xuất 698.000 tấn đồng. Đây là nhà sản xuất đồng lớn thứ hai ở châu Phi và lớn thứ bảy trên thế giới, chiếm 4% sản lượng toàn cầu. Tỉnh Copperbelt của Zambia chiếm gần một phần tư GDP của đất nước và một phần ba sản lượng đồng của đất nước. ZCCM Investments Holdings thuộc sở hữu nhà nước sở hữu một số hoạt động khai thác; công ty này nắm giữ 49% cổ phần trong Mỏ đồng Mopani, 51% còn lại do Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất nắm giữ thông qua Công ty Cổ phần Quốc tế. ZCCM có lợi ích trong các hoạt động khai thác thuộc sở hữu của Vedanta Resources và First Quantum Minerals. Do nền kinh tế Zambia phụ thuộc nhiều vào ngành công nghiệp đồng, tỷ giá hối đoái quốc gia thay đổi theo giá đồng.

Chính phủ Trung Quốc, thông qua các công ty nhà nước và là một phần của Sáng kiến Vành đai và Con đường, đã thực hiện các khoản đầu tư trực tiếp nước ngoài đáng kể vào đồng của Zambia để đảm bảo nguồn tài nguyên chiến lược này cho thị trường Trung Quốc. Công ty JCHX Mining của Trung Quốc sở hữu 80% Mỏ đồng Lubambe của Zambia, ZCCM nắm giữ 20% còn lại. Điều kiện làm việc nguy hiểm, lương thấp và lạm dụng lao động tại Mỏ than Collum do Trung Quốc điều hành đã là một nguồn tranh cãi chính trị ở Zambia.

Ngoài đồng, các khoáng sản chính được khai thác ở Zambia bao gồm vàng (mỏ Kansanshi), mangan (mỏ Serenje), và niken (mỏ Munali), cũng như đá quý (cụ thể là thạch anh tím, beryl, ngọc lục bảo, và tourmaline).

6.3. Nông nghiệp

Nông nghiệp đóng một vai trò rất quan trọng trong nền kinh tế Zambia, cung cấp nhiều việc làm hơn ngành khai thác mỏ. Dân số hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp chiếm 55,8% (năm 2012). Trước đây, Zambia thường xuyên phải nhập khẩu lương thực, nhưng từ cuối những năm 2000, sản xuất lương thực đã tăng nhanh chóng, đưa Zambia trở thành một trong số ít các quốc gia nông nghiệp lớn ở châu Phi với tỷ lệ tự cung tự cấp lương thực vượt 150%. Một yếu tố quan trọng góp phần vào sự phát triển này là việc ban hành Luật Đất đai mới năm 1995, cho phép cho thuê đất dài hạn (99 năm) đối với cả người dân trong nước và người nước ngoài, thực chất tạo điều kiện cho sở hữu đất tư nhân.

Khoảng năm 2000, khi Zimbabwe thực hiện chính sách thu hồi đất của các chủ trang trại da trắng, Zambia đã tiếp nhận khoảng 150 đến 300 nông dân này. Họ canh tác nhiều loại cây trồng bao gồm thuốc lá, lúa mì và ớt trên khoảng 150 trang trại. Kỹ năng của họ, kết hợp với tự do hóa kinh tế chung dưới thời cố Tổng thống Zambia Levy Mwanawasa, được cho là đã kích thích sự bùng nổ nông nghiệp ở Zambia. Năm 2004, lần đầu tiên sau 26 năm, Zambia xuất khẩu nhiều ngô hơn nhập khẩu. Các loại cây trồng chính bao gồm ngô (thực phẩm chính), sắn, khoai lang, hướng dương, lúa miến. Đầu tư nước ngoài vào nông nghiệp cũng rất sôi động. Chăn nuôi cũng phát triển mạnh với các sản phẩm như thịt bò, thịt lợn, thịt gà, sữa và da thuộc. Công ty Zambeef là một doanh nghiệp lớn hoạt động trong nhiều lĩnh vực từ chăn nuôi đến chế biến và trồng trọt.

Vào tháng 12 năm 2019, chính phủ Zambia đã nhất trí quyết định hợp pháp hóa cần sa chỉ cho mục đích y tế và xuất khẩu.

6.4. Du lịch

Du lịch chiếm 5,8% GDP của Zambia vào năm 2021; mức cao kỷ lục, 9,8%, xảy ra vào năm 2019. Hầu hết du lịch tập trung vào các khu bảo tồn động vật hoang dã, cụ thể là 20 vườn quốc gia và 34 khu quản lý thú săn của Zambia. Địa điểm du lịch quan trọng nhất, Thác Victoria, là một Di sản Thế giới UNESCO. Phía Zambia của thác nằm trong Vườn quốc gia Mosi-oa-Tunya; phần còn lại của thác thuộc về nước láng giềng Zimbabwe. Livingstone, nằm gần Thác Victoria, đã trở thành một trung tâm du lịch quan trọng. Các vườn quốc gia nổi tiếng khác bao gồm Bắc Luangwa, Nam Luangwa, Kafue, và Đồng bằng Liuwa. Chính phủ Zambia đã thúc đẩy du lịch như một công cụ để phát triển kinh tế, đặc biệt là ở các vùng nông thôn, cũng như để bảo tồn động vật hoang dã. Thời điểm thích hợp để du lịch ngắm động vật hoang dã là từ tháng 8 đến tháng 10, tuy nhiên tháng 10 có thể nóng. Mùa mát và khô từ tháng 5 đến tháng 8 cũng là thời điểm tốt với cảnh quan xanh tươi hơn. Mùa mưa (tháng 11 đến tháng 4) thường không thuận lợi do nhiều đường sá khó đi và một số công viên quốc gia đóng cửa.

6.5. Năng lượng

Năm 2009, Zambia sản xuất 10,3 TWh điện và được đánh giá cao về việc sử dụng cả năng lượng mặt trời và thủy điện. Điện lực chủ yếu dựa vào thủy điện từ các đập lớn như Đập Kariba trên sông Zambezi, chiếm tới 99,6% tổng sản lượng điện vào năm 2012. Tuy nhiên, vào đầu năm 2015, Zambia bắt đầu trải qua tình trạng thiếu hụt năng lượng nghiêm trọng do mùa mưa 2014/2015 kém, dẫn đến mực nước thấp tại đập Kariba và các đập lớn khác. Chính phủ đang nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung năng lượng, bao gồm cả việc phát triển năng lượng mặt trời. Vào tháng 9 năm 2019, African Green Resources (AGR) đã công bố sẽ đầu tư 150.00 M USD vào một trang trại năng lượng mặt trời 50 megawatt (MW), cùng với đập thủy lợi và mở rộng công suất silo ngũ cốc hiện có thêm 80.000 tấn. Các thách thức liên quan đến năng lượng bao gồm sự phụ thuộc vào thủy điện (dễ bị ảnh hưởng bởi hạn hán) và nhu cầu đầu tư vào cơ sở hạ tầng truyền tải và phân phối điện.

7.1. Dân cư

Theo điều tra dân số Zambia năm 2022, dân số Zambia là 19.610.769 người. Zambia là một trong những quốc gia có mức độ đô thị hóa cao nhất ở châu Phi cận Sahara, với 44% dân số tập trung dọc theo các hành lang giao thông chính, trong khi các khu vực nông thôn có dân số thưa thớt. Tổng tỷ suất sinh là 6,2 vào năm 2007. Trong cuộc điều tra dân số đầu tiên-tiến hành vào ngày 7 tháng 5 năm 1911-có tổng cộng 1.497 người châu Âu; 39 người châu Á và ước tính 820.000 người châu Phi da đen. Người châu Phi da đen không được kiểm kê trong sáu cuộc điều tra dân số được thực hiện vào các năm 1911, 1921, 1931, 1946, 1951 và 1956, trước khi độc lập, nhưng dân số của họ được ước tính. Đến năm 1956, có 65.277 người châu Âu, 5.450 người châu Á, 5.450 người da màu và ước tính 2.100.000 người châu Phi da đen.

Trong điều tra dân số năm 2010, 99,2% là người châu Phi da đen và 0,8% bao gồm các nhóm chủng tộc khác. Các thành phố chính của Zambia bao gồm thủ đô Lusaka, Ndola, Kitwe, Kabwe, Chingola, Mufulira, và Livingstone. Tốc độ tăng trưởng dân số cao, cùng với tỷ lệ dân số trẻ lớn, đặt ra những thách thức về việc làm, giáo dục và dịch vụ y tế.

7.2. Các nhóm dân tộc

Zambia có khoảng 73 nhóm dân tộc, hầu hết nói tiếng Bantu. Ba nhóm dân tộc-ngôn ngữ lớn nhất là người Bemba, Nyanja (còn gọi là Chewa), và Tonga; bốn nhóm nhỏ hơn là Kaonde, Lozi, Lunda, và Luvale. Năm 2010, dân số được ước tính là 21% người Bemba, 13,6% người Tonga, 7,4% người Chewa, 5,7% người Lozi, 5,3% Nsenga, 4,4% Tumbuka, 4,0% Ngoni, và 38,6% các dân tộc khác.

Nhóm Bemba chiếm ưu thế ở các tỉnh Bắc, Luapula và Copperbelt; người Nyanja ở các tỉnh Đông và Trung; người Tonga ở các tỉnh Nam và Tây; và người Lozi ở tỉnh Tây. Thiểu số Tumbuka sống ở thung lũng sông Luangwa ở phía đông. Không có nhóm dân tộc-ngôn ngữ nào chiếm ưu thế ở Tỉnh Tây Bắc, nơi có dân số thưa thớt.

Ngoài khía cạnh ngôn ngữ, bản sắc bộ lạc cũng có liên quan ở Zambia. Những bản sắc bộ lạc này thường gắn liền với lòng trung thành gia đình hoặc với các nhà cầm quyền truyền thống. Các bản sắc bộ lạc lồng ghép trong các nhóm ngôn ngữ chính.

Những người nhập cư, chủ yếu là người Anh hoặc Nam Phi, cũng như một số công dân Zambia da trắng gốc Anh, sống chủ yếu ở Lusaka và Copperbelt ở miền bắc Zambia, nơi họ làm việc trong các mỏ, hoạt động tài chính và các hoạt động liên quan hoặc đã nghỉ hưu. Có 70.000 người châu Âu ở Zambia vào năm 1964, nhưng nhiều người đã rời khỏi đất nước kể từ đó. Zambia có một cộng đồng người châu Á nhỏ nhưng quan trọng về kinh tế, hầu hết là người Ấn Độ và Trung Quốc. Nhóm thiểu số này có tác động lớn đến nền kinh tế, kiểm soát lĩnh vực sản xuất. Ước tính có 80.000 người Trung Quốc cư trú tại Zambia. Trong những năm gần đây, vài trăm nông dân da trắng bị tước đoạt đất đai đã rời Zimbabwe theo lời mời của chính phủ Zambia để làm nông nghiệp ở tỉnh Nam.

Zambia có một thiểu số người da màu lai, còn được gọi là người Coloured. Người Coloured ở Zambia không còn xuất hiện trong điều tra dân số. Dưới thời thuộc địa, sự phân biệt chủng tộc đã tách biệt người da màu, người da đen và người da trắng ở những nơi công cộng bao gồm trường học, bệnh viện và nhà ở. Đã có sự gia tăng các mối quan hệ giữa các chủng tộc do nền kinh tế đang phát triển của Zambia nhập khẩu lao động. Người da màu không được ghi nhận trong điều tra dân số nhưng được coi là một nhóm thiểu số ở Zambia.

Theo Khảo sát Người tị nạn Thế giới năm 2009 do Ủy ban Người tị nạn và Nhập cư Hoa Kỳ công bố, Zambia có dân số người tị nạn và người xin tị nạn vào khoảng 88.900 người. Phần lớn người tị nạn trong nước đến từ Cộng hòa Dân chủ Congo (47.300 người tị nạn từ DRC sống ở Zambia năm 2007), Angola (27.100; xem Người Angola ở Zambia), Zimbabwe (5.400) và Rwanda (4.900). Người Zambia nói chung rất chào đón người nước ngoài. Bắt đầu từ tháng 5 năm 2008, số lượng người Zimbabwe ở Zambia bắt đầu tăng đáng kể; dòng người này chủ yếu bao gồm những người Zimbabwe trước đây sống ở Nam Phi đang chạy trốn bạo lực bài ngoại ở đó. Gần 60.000 người tị nạn sống trong các trại ở Zambia, trong khi 50.000 người sống xen kẽ với dân địa phương. Người tị nạn muốn làm việc ở Zambia phải xin giấy phép, có thể tốn tới 500 USD mỗi năm.

7.3. Ngôn ngữ

Số lượng chính xác các ngôn ngữ Zambia không được biết rõ, mặc dù nhiều tài liệu cho rằng Zambia có 73 ngôn ngữ và/hoặc phương ngữ; con số này có lẽ là do không có sự phân biệt giữa ngôn ngữ và phương ngữ, dựa trên tiêu chí về sự thông hiểu lẫn nhau. Trên cơ sở này, số lượng ngôn ngữ Zambia có lẽ chỉ khoảng 20 hoặc 30.

Ngôn ngữ chính thức của Zambia là tiếng Anh, được sử dụng trong các công việc chính thức, giáo dục và pháp luật. Ngôn ngữ địa phương chính, đặc biệt là ở Lusaka, là tiếng Nyanja (Chewa), tiếp theo là tiếng Bemba. Ở Copperbelt, tiếng Bemba là ngôn ngữ chính và tiếng Nyanja là ngôn ngữ thứ hai. Tiếng Bemba và tiếng Nyanja được nói ở các khu vực đô thị, ngoài các ngôn ngữ bản địa khác thường được nói ở Zambia. Chúng bao gồm tiếng Lozi, tiếng Tumbuka, tiếng Kaonde, tiếng Tonga, tiếng Lunda và tiếng Luvale, được phát sóng trên Đài Truyền hình Quốc gia Zambia (ZNBC) trong mục ngôn ngữ địa phương.

Quá trình đô thị hóa đã có tác động mạnh mẽ đến một số ngôn ngữ bản địa, bao gồm cả việc đồng hóa các từ từ các ngôn ngữ khác. Cư dân đô thị đôi khi phân biệt giữa các phương ngữ đô thị và nông thôn của cùng một ngôn ngữ bằng cách thêm tiền tố 'sâu' vào các ngôn ngữ nông thôn.

Hầu hết người dân Zambia sẽ nói tiếng Bemba và Nyanja ở Copperbelt; tiếng Nyanja chủ yếu được nói ở Lusaka và Đông Zambia. Tiếng Anh được sử dụng trong giao tiếp chính thức và là ngôn ngữ được lựa chọn ở nhà trong các gia đình đa sắc tộc - hiện đã phổ biến. Sự phát triển của các ngôn ngữ này đã dẫn đến tiếng lóng Zambia được nghe thấy trên khắp Lusaka và các thành phố lớn khác. Phần lớn người Zambia thường nói nhiều hơn một ngôn ngữ: ngôn ngữ chính thức, tiếng Anh, và ngôn ngữ được nói nhiều nhất ở thị trấn hoặc khu vực họ sinh sống. Tiếng Bồ Đào Nha đã được giới thiệu như một ngôn ngữ thứ hai vào chương trình giảng dạy ở trường do sự hiện diện của một cộng đồng lớn người Angola nói tiếng Bồ Đào Nha. Tiếng Pháp thường được học ở các trường tư thục, trong khi một số trường trung học có nó như một môn học tự chọn. Một khóa học tiếng Đức đã được giới thiệu tại Đại học Zambia (UNZA).

7.4. Tôn giáo

Zambia chính thức là một "quốc gia Kitô giáo" theo hiến pháp năm 1996, nhưng công nhận và bảo vệ tự do tôn giáo. Zambia là quốc gia châu Phi duy nhất chỉ định Kitô giáo là quốc giáo. Cơ quan Thống kê Zambia ước tính rằng 95,5% người Zambia là Kitô hữu, trong đó 75,3% theo Tin lành và 20,2% theo Công giáo Rôma. Hội đồng Giám mục Công giáo Zambia là hội đồng giám mục Công giáo. Nhiều Kitô hữu Zambia theo thuyết dung hợp, kết hợp các tín ngưỡng tôn giáo bản địa với Kitô giáo. Các giáo phái Tin lành lớn nhất là Anh giáo, Phúc âm và Ngũ Tuần.

Kitô giáo đến Zambia thông qua chủ nghĩa thực dân châu Âu, và sự đa dạng của các giáo phái và phong trào của nó phản ánh các mô hình hoạt động truyền giáo đang thay đổi; ví dụ, Công giáo đến từ Mozambique thuộc Bồ Đào Nha ở phía đông, trong khi Anh giáo phản ánh ảnh hưởng của Anh từ phía nam. Sau khi độc lập vào năm 1964, Zambia chứng kiến một làn sóng lớn hơn các phái bộ nhà thờ khác từ khắp nơi trên thế giới, đặc biệt là Bắc Mỹ và Đức. Trong những thập kỷ tiếp theo, vai trò truyền giáo của phương Tây đã được các tín đồ bản địa đảm nhận (ngoại trừ một số vị trí kỹ thuật, chẳng hạn như bác sĩ). Sau khi Frederick Chiluba, một Kitô hữu Ngũ Tuần, trở thành tổng thống vào năm 1991, các giáo đoàn Ngũ Tuần đã mở rộng đáng kể trên khắp đất nước.

Một số giáo phái Kitô giáo có sự hiện diện tương đối nhỏ trên toàn cầu lại phổ biến ở Zambia. Đất nước này có một trong những cộng đồng Cơ Đốc Phục Lâm lớn nhất thế giới tính theo đầu người, chiếm khoảng 1/18 người Zambia. Giáo hội Luther Trung Phi có hơn 11.000 thành viên trong nước. Chỉ tính các nhà truyền giáo đang hoạt động, Nhân Chứng Giê-hô-va, đã có mặt ở Zambia từ năm 1911, có hơn 204.000 tín đồ; hơn 930.000 người đã tham dự lễ kỷ niệm hàng năm về cái chết của Chúa Kitô vào năm 2018. Khoảng 12% người Zambia là thành viên của Giáo hội Tông Đồ Mới; với hơn 1,2 triệu tín đồ, đất nước này có cộng đồng lớn thứ ba ở châu Phi, trong tổng số thành viên trên toàn thế giới là hơn 9 triệu người.

Khoảng 2,7% người Zambia theo Hồi giáo, chủ yếu là Sunni với số lượng nhỏ hơn là Ismaili và Shia Mười hai Imam. Cộng đồng Hồi giáo, ước tính có khoảng 100.000 người, bao gồm cả những người tị nạn từ Congo và Somalia, cũng như những người nhập cư từ Nam Á và Trung Đông đã trở thành công dân Zambia. Những người theo Ấn Độ giáo, chủ yếu gốc Nam Á, có khoảng 10.000 người tính đến năm 2019. Vào thời kỳ đỉnh cao những năm 1960, một cộng đồng Do Thái nhỏ ở Zambia có khoảng 1.000 người, chủ yếu có nguồn gốc từ Litva, Latvia và Đức; đến năm 2012, có ít hơn 50 người Do Thái Zambia, hầu hết sống ở Lusaka và Tỉnh Bắc. Có một số lượng nhỏ người theo Bahá'í, Phật tử và Sikh.

7.5. Giáo dục

Quyền được giáo dục bình đẳng và đầy đủ cho tất cả mọi người được ghi trong hiến pháp Zambia. Đạo luật Giáo dục năm 2011 quy định về giáo dục bình đẳng và chất lượng. Tỷ lệ biết chữ tiếng Anh tính đến năm 2018 là 86,7%. Chi tiêu hàng năm của chính phủ cho giáo dục đã thay đổi đáng kể. Tính theo tỷ lệ phần trăm trong ngân sách chính phủ, con số này là 19,6% vào năm 2006, 15,3% vào năm 2011 và 20,2% vào năm 2015. Tính đến năm 2020, chi tiêu cho giáo dục chiếm 3,7% GDP. Hệ thống giáo dục bao gồm các bậc tiểu học (7 năm, bắt buộc), trung học cơ sở (2 năm), trung học phổ thông (3 năm) và giáo dục đại học. Đại học Zambia (thành lập năm 1966 tại Lusaka) và Đại học Copperbelt (thành lập năm 1987 tại Kitwe) là các cơ sở giáo dục đại học công lập chính. Ngoài ra còn có các trường đại học tư thục, cao đẳng sư phạm và kỹ thuật. Những thách thức trong giáo dục bao gồm thiếu giáo viên có trình độ, cơ sở vật chất không đầy đủ, đặc biệt là ở các vùng nông thôn, và tỷ lệ bỏ học cao, nhất là ở nữ sinh. Chính phủ Zambia đã có những nỗ lực cải thiện chất lượng và khả năng tiếp cận giáo dục, bao gồm cả việc giới thiệu chương trình giáo dục miễn phí cho bậc tiểu học.

7.6. Y tế

Zambia đang trải qua một đại dịch HIV/AIDS lan rộng, với tỷ lệ nhiễm HIV quốc gia là 12,10% ở người trưởng thành. Tuy nhiên, đất nước này đã đạt được những tiến bộ trong thập kỷ qua: Tỷ lệ nhiễm HIV/AIDS ở người trưởng thành từ 15-49 tuổi đã giảm xuống 13% trong giai đoạn 2013/14, so với 16% khoảng một thập kỷ trước đó. Các kết quả y tế khác cũng đã cải thiện đáng kể, mặc dù vẫn còn thấp so với tiêu chuẩn toàn cầu. Tỷ suất tử vong mẹ năm 2014 là 398 trên 100.000 ca sinh sống, so với 591 vào năm 2007; trong cùng thời kỳ, tỷ lệ tử vong ở trẻ em dưới năm tuổi giảm từ 119 xuống 75 trên 1.000 ca sinh sống.

Các bệnh chính khác bao gồm sốt rét, lao phổi và các bệnh tiêu chảy. Hệ thống dịch vụ y tế bao gồm các bệnh viện công, phòng khám và các cơ sở y tế tư nhân. Tuy nhiên, việc tiếp cận dịch vụ y tế chất lượng còn hạn chế, đặc biệt ở các vùng nông thôn, do thiếu nhân viên y tế, thuốc men và trang thiết bị. Chính phủ Zambia, với sự hỗ trợ của các đối tác quốc tế, đang nỗ lực cải thiện hệ thống y tế, tập trung vào phòng chống HIV/AIDS, chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em, và kiểm soát các bệnh truyền nhiễm. Tuổi thọ trung bình của người Zambia là khoảng 62 tuổi (2023).

9.1. Văn hóa truyền thống và nghệ thuật

Văn hóa truyền thống Zambia vô cùng đa dạng, phản ánh sự phong phú của khoảng 73 nhóm dân tộc khác nhau. Mỗi nhóm có những nghi lễ, phong tục, nghệ thuật và văn học truyền miệng riêng. Các nghi lễ truyền thống đóng vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng, đánh dấu các sự kiện quan trọng như sinh đẻ, trưởng thành, hôn nhân, tang lễ, mùa màng và các lễ hội hoàng gia. Ví dụ, lễ hội Kuomboka của người Lozi là một nghi lễ nổi tiếng, nơi Litunga (vua) di chuyển từ cung điện mùa hè ở vùng ngập lụt đến cung điện mùa đông trên vùng đất cao hơn.

Hàng thủ công mỹ nghệ là một phần không thể thiếu của văn hóa Zambia. Gốm sứ được sản xuất với nhiều kiểu dáng và hoa văn khác nhau, phục vụ cả mục đích sử dụng hàng ngày và nghi lễ. Đan lát, đặc biệt là giỏ Tonga, nổi tiếng với các họa tiết phức tạp và độ bền. Chạm khắc gỗ tạo ra các vật phẩm như mặt nạ, tượng, đồ dùng gia đình và nhạc cụ. Các hình thức nghệ thuật truyền thống khác bao gồm dệt vải, làm đồ trang sức từ hạt cườm và kim loại. Văn học truyền miệng, bao gồm truyện cổ tích, thần thoại, tục ngữ và các bài hát, đóng vai trò quan trọng trong việc truyền đạt kiến thức, giá trị và lịch sử từ thế hệ này sang thế hệ khác.

9.2. Âm nhạc và vũ đạo

Âm nhạc và vũ đạo là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Zambia, được sử dụng trong các nghi lễ, lễ hội và sinh hoạt hàng ngày. Âm nhạc truyền thống Zambia rất đa dạng, với mỗi nhóm dân tộc có những phong cách, nhạc cụ và bài hát riêng. Các nhạc cụ phổ biến bao gồm nhiều loại trống, đàn kalimba (mbira hay piano ngón tay), đàn xylophone, sáo và tù và. Nhịp điệu và giọng hát đóng vai trò trung tâm, thường đi kèm với các điệu múa phức tạp và mang tính biểu tượng.

Trong thời hiện đại, âm nhạc đại chúng Zambia đã phát triển mạnh mẽ, pha trộn các yếu tố truyền thống với ảnh hưởng từ các thể loại quốc tế như rumba Congo, jazz, reggae, rock và hip hop. Một thể loại độc đáo của Zambia là Zamrock, nổi lên vào những năm 1970. Zamrock kết hợp âm nhạc truyền thống Zambia với psychedelic rock, funk và hard rock, tạo ra một âm thanh đặc biệt. Các ban nhạc Zamrock nổi tiếng bao gồm Rikki Ililonga và ban nhạc Musi-O-Tunya, WITCH, Chrissy "Zebby" Tembo, và Paul Ngozi cùng ban nhạc Ngozi Family. Âm nhạc Zamrock đã trải qua một sự hồi sinh về sự quan tâm trên toàn cầu trong những năm gần đây. Các nhạc sĩ nổi tiếng khác của Zambia bao gồm Lucky Dube (mặc dù chủ yếu gắn liền với Nam Phi, ông có ảnh hưởng lớn), Alick Nkhata, Nashil Pichen Kazembe và các nghệ sĩ đương đại như Slapdee và Macky 2.

9.3. Văn hóa ẩm thực

Ẩm thực Zambia phản ánh sự đa dạng của các nhóm dân tộc và nguồn nguyên liệu địa phương. Món ăn chính và phổ biến nhất là Nsima, một loại cháo đặc làm từ bột ngô trắng (đôi khi từ bột sắn hoặc lúa miến). Nsima thường được ăn kèm với các món "relish" (đồ ăn kèm), có thể là rau (thường là lá cây xanh như lá bí ngô, cải xoăn, lá đậu đũa), thịt (thịt bò, thịt gà, thịt dê, cá) hoặc đậu phộng nghiền.

Các nguyên liệu thực phẩm phổ biến khác bao gồm sắn, khoai lang, đậu các loại, bí ngô, và nhiều loại trái cây và rau củ quả theo mùa. Cá, đặc biệt là từ các hồ và sông lớn, là một nguồn protein quan trọng. Các phương pháp chế biến truyền thống bao gồm luộc, nướng, rang và sấy khô để bảo quản.

Đồ uống truyền thống bao gồm munkoyo (một loại bia không cồn hoặc ít cồn làm từ rễ cây và bột ngô), chibuku (bia đục làm từ lúa miến hoặc ngô, thường được bán trong thùng carton) và các loại rượu tự nấu khác.

Nghi thức ăn uống thường mang tính cộng đồng. Mọi người thường rửa tay trước khi ăn và ăn bằng tay phải. Việc chia sẻ thức ăn là phổ biến, và khách thường được mời dùng bữa như một dấu hiệu của lòng hiếu khách.

9.4. Truyền thông

Tự do ngôn luận và tự do báo chí được hiến pháp Zambia đảm bảo, nhưng trên thực tế, chính phủ thường xuyên hạn chế các quyền này. Mặc dù Mặt trận Yêu nước cầm quyền đã cam kết giải phóng các phương tiện truyền thông nhà nước-bao gồm Đài Truyền hình Quốc gia Zambia (ZNBC) và các tờ báo lưu hành rộng rãi Zambia Daily Mail và Times of Zambia-khỏi sự kiểm soát biên tập của chính phủ, các cơ quan này nhìn chung vẫn tiếp tục đưa tin theo đường lối ủng hộ chính phủ. Nhiều nhà báo được cho là thực hành tự kiểm duyệt vì hầu hết các tờ báo của chính phủ đều có sự xem xét trước khi xuất bản. ZNBC chiếm ưu thế trên các phương tiện truyền thông phát thanh truyền hình, mặc dù một số đài tư nhân có khả năng tiếp cận phần lớn dân chúng. Các phương tiện truyền thông trực tuyến và mạng xã hội ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin và không gian cho các cuộc thảo luận công khai, tuy nhiên, cũng có những lo ngại về việc chính phủ giám sát và hạn chế nội dung trực tuyến.

9.5. Thể thao

Thể thao và trò chơi là những khía cạnh xã hội phổ biến của văn hóa Zambia, gắn kết mọi người để học hỏi, phát triển kỹ năng, vui chơi và tận hưởng những khoảnh khắc vui vẻ. Các môn thể thao và trò chơi ở Zambia bao gồm nhưng không giới hạn ở bóng đá, điền kinh, bóng lưới, bóng chuyền và các trò chơi bản địa như nsolo, chiyenga, waida, trốn tìm, walyako và sojo. Đây là một số trò chơi bản địa hỗ trợ việc xã hội hóa. Tất cả các môn thể thao và trò chơi này đều là một phần của văn hóa Zambia. Việc các trò chơi được chơi bởi nhiều hơn một người khiến chúng trở thành các sự kiện xã hội và giải trí giáo dục. Lịch sử của một số trò chơi này cũng lâu đời như chính người Zambia. Tuy nhiên, Zambia bắt đầu tham gia vào các môn thể thao và trò chơi phổ biến toàn cầu chủ yếu vào Thế vận hội Mùa hè 1964.

Zambia tuyên bố độc lập vào ngày bế mạc Thế vận hội Mùa hè 1964, do đó trở thành quốc gia đầu tiên tham gia Thế vận hội với tư cách một quốc gia và rời đi với tư cách một quốc gia khác. Năm 2016, Zambia lần thứ mười ba tham gia Thế vận hội. Hai huy chương đã được giành được. Các huy chương được giành liên tiếp ở môn quyền Anh và trên đường chạy. Năm 1984, Keith Mwila giành huy chương đồng ở hạng ruồi nhẹ. Năm 1996, Samuel Matete giành huy chương bạc ở nội dung 400 mét vượt rào. Zambia chưa bao giờ tham gia Thế vận hội Mùa đông.

Bóng đá là môn thể thao phổ biến nhất ở Zambia, và đội tuyển bóng đá quốc gia Zambia đã có những khoảnh khắc chiến thắng trong lịch sử bóng đá. Tại Thế vận hội Seoul năm 1988, đội tuyển quốc gia đã đánh bại đội tuyển quốc gia Ý với tỷ số 4-0. Kalusha Bwalya, cầu thủ bóng đá nổi tiếng nhất Zambia, và là một trong những cầu thủ bóng đá vĩ đại nhất châu Phi trong lịch sử đã ghi một cú hat-trick trong trận đấu đó. Tuy nhiên, cho đến ngày nay, nhiều chuyên gia cho rằng đội hình vĩ đại nhất mà Zambia từng tập hợp được là đội đã thiệt mạng vào ngày 28 tháng 4 năm 1993 trong một vụ tai nạn máy bay tại Libreville, Gabon. Mặc dù vậy, vào năm 1996, Zambia được xếp hạng 15 trên bảng xếp hạng các đội tuyển bóng đá thế giới chính thức của FIFA, thứ hạng cao nhất mà một đội tuyển Nam Phi đạt được. Năm 2012, Zambia lần đầu tiên vô địch Cúp bóng đá châu Phi sau hai lần thua ở trận chung kết. Họ đã đánh bại Côte d'Ivoire 8-7 trong loạt sút luân lưu ở trận chung kết, được diễn ra tại Libreville, chỉ cách nơi xảy ra vụ tai nạn máy bay 19 năm trước đó vài km. Đội tuyển bóng đá nữ quốc gia Zambia đã ra mắt Giải vô địch bóng đá nữ thế giới tại giải đấu năm 2023 ở Úc và New Zealand, đội Zambia là một trong bốn đội đại diện cho Liên đoàn bóng đá châu Phi (CAF). Họ đã thắng trận đấu đầu tiên tại Giải vô địch bóng đá nữ thế giới ngay trong năm đầu tiên tham dự, với Lushomo Mweemba ghi bàn thắng nhanh nhất tại giải đấu, và Barbra Banda ghi bàn thắng thứ 1.000 trong lịch sử giải đấu World Cup nữ.

Bóng bầu dục liên minh, quyền Anh và cricket cũng là những môn thể thao phổ biến ở Zambia. Đáng chú ý, vào một thời điểm đầu những năm 2000, các đội tuyển bóng bầu dục quốc gia Úc và Nam Phi đều được dẫn dắt bởi các đội trưởng sinh ra tại cùng một bệnh viện ở Lusaka, đó là George Gregan và Corné Krige. Cho đến năm 2014, Câu lạc bộ Bóng bầu dục Roan Antelope ở Luanshya đã giữ Kỷ lục Guinness Thế giới về cột gôn bóng bầu dục liên minh cao nhất thế giới với chiều cao 110 ft, 6 inch. Kỷ lục thế giới này hiện thuộc về Câu lạc bộ Bóng bầu dục Wednesbury. Bóng bầu dục liên minh ở Zambia là một môn thể thao nhỏ nhưng đang phát triển. Họ hiện đang được IRB xếp hạng 73 và có 3.650 cầu thủ đã đăng ký cùng ba câu lạc bộ được tổ chức chính thức. Zambia từng chơi cricket như một phần của Rhodesia. Zambia cũng đã có một vận động viên shinty quốc tế, Eddie Tembo sinh ra ở Zambia đã đại diện cho Scotland trong trận đấu Shinty/Hurling theo luật hỗn hợp với Ireland vào năm 2008.

Năm 2011, Zambia dự kiến đăng cai Đại hội Thể thao toàn châu Phi lần thứ mười, theo đó ba sân vận động sẽ được xây dựng ở Lusaka, Ndola, và Livingstone. Sân vận động Lusaka sẽ có sức chứa 70.000 khán giả trong khi hai sân vận động còn lại sẽ có sức chứa 50.000 người mỗi sân. Chính phủ đã khuyến khích khu vực tư nhân tham gia vào việc xây dựng các cơ sở thể thao do thiếu vốn công cho dự án. Sau đó, Zambia đã rút lại quyền đăng cai Đại hội Thể thao toàn châu Phi năm 2011, với lý do thiếu vốn. Do đó, Mozambique đã thay thế Zambia làm chủ nhà.

Zambia cũng đã sản sinh ra người châu Phi da đen đầu tiên (Madalitso Muthiya) thi đấu tại Giải golf Mỹ Mở rộng, một trong bốn giải golf lớn. Năm 1989, đội tuyển bóng rổ quốc gia đã có thành tích tốt nhất khi đủ điều kiện tham dự Giải vô địch bóng rổ châu Phi và do đó kết thúc với tư cách là một trong mười đội hàng đầu châu Phi. Năm 2017, Zambia đã đăng cai và giành chiến thắng trong giải đấu bóng đá Liên châu Phi Cúp bóng đá U-20 châu Phi dành cho các cầu thủ từ 20 tuổi trở xuống.

9.6. Các ngày lễ

Zambia có nhiều ngày lễ quốc gia và tôn giáo được công nhận. Các ngày lễ này phản ánh lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng của đất nước.

Ngoài ra, nếu một ngày lễ rơi vào Chủ Nhật, ngày Thứ Hai kế tiếp sẽ là ngày nghỉ bù. Các ngày lễ tôn giáo khác của các cộng đồng tôn giáo thiểu số có thể được nghỉ theo quy định riêng của các tổ chức đó nhưng không phải là ngày nghỉ lễ quốc gia.