Evliya Çelebi

1.1. Nguồn gốc và gia đình

Evliya Çelebi sinh ra tại Istanbul vào năm 1611 trong một gia đình giàu có có nguồn gốc từ Kütahya. Cả cha và mẹ ông đều có mối liên hệ với triều đình Ottoman. Cha ông là Dervish Mehmed Zilli, một thợ kim hoàn của triều đình, còn mẹ ông là người Abkhazia và có quan hệ họ hàng với Đại Tể tướng Melek Ahmed Pasha dưới thời Mehmed IV. Trong tác phẩm của mình, Evliya Çelebi đã truy ngược phả hệ bên nội của mình về Ahmad Yasawi, một trong những nhà thơ Turkic sớm nhất và là một nhà thần bí Sufi tiên phong.

1.2. Giáo dục và hoạt động ban đầu

Evliya Çelebi đã nhận được một nền giáo dục cung đình từ ulama (học giả) của Đế quốc. Ông có thể đã gia nhập dòng Sufi Gulshani, vì ông thể hiện kiến thức sâu sắc về khanqah (tu viện Sufi) của họ ở Cairo. Thậm chí, có một bức vẽ graffiti mà trong đó ông tự xưng là Evliya-yı Gülşenî ("Evliya của Gülşenî").

Là một người Hồi giáo sùng đạo nhưng Evliya lại phản đối chủ nghĩa cuồng tín. Ông có thể đọc thuộc lòng Kinh Qur'an và thường xuyên nói đùa một cách thoải mái về Hồi giáo. Mặc dù được tuyển dụng làm giáo sĩ và người giải trí tại Hoàng cung của Sultan Murad IV, Evliya đã từ chối những công việc có thể ngăn cản ông du hành. Çelebi cũng đã học âm nhạc thanh nhạc và khí nhạc dưới sự hướng dẫn của một dervish Khalwati nổi tiếng tên là 'Umar Gulshani. Tài năng âm nhạc của ông đã giúp ông nhận được nhiều sự ưu ái tại Hoàng cung, thậm chí còn gây ấn tượng với nhạc sĩ trưởng Amir Guna. Ông cũng được đào tạo về lý thuyết âm nhạc được gọi là ilm al-musiqi^{Turkish, Ottoman}.

1.3. Chuyến đi và Seyahatnâme

Việc ghi chép nhật ký của ông bắt đầu ở Istanbul, với việc ghi lại các ghi chú về các tòa nhà, chợ, phong tục và văn hóa. Đến năm 1640, ông bắt đầu bổ sung các tài khoản về những chuyến đi của mình ra ngoài giới hạn của thành phố. Những ghi chú được tập hợp từ các chuyến đi của ông đã hình thành nên một tác phẩm gồm mười tập, được gọi là Seyahâtname (Sách Du hành). Khác với quy ước văn học Ottoman thời bấy giờ, ông viết bằng sự pha trộn giữa tiếng Thổ Nhĩ Kỳ thông tục và cao cấp, nhờ đó Seyahatname vẫn là một tác phẩm tham khảo phổ biến và dễ tiếp cận về cuộc sống trong Đế chế Ottoman vào thế kỷ 17, bao gồm hai chương về nhạc cụ.

1.4. Qua đời

Evliya Çelebi qua đời vào năm 1682 hoặc 1684. Hiện vẫn chưa rõ liệu ông qua đời ở Istanbul hay Cairo.

2.1. Giới thiệu về Seyahatnâme

Evliya Çelebi đã viết một trong những tác phẩm du ký dài nhất và tham vọng nhất trong lịch sử, bất kể ngôn ngữ nào, đó là Seyahatnâme. Mặc dù nhiều mô tả trong Seyahatnâme được viết một cách phóng đại hoặc là những câu chuyện hư cấu rõ ràng hay sự hiểu sai từ các nguồn thứ ba, nhưng những ghi chép của ông vẫn là một hướng dẫn hữu ích về văn hóa và lối sống của Đế chế Ottoman vào thế kỷ 17. Tập đầu tiên của tác phẩm chỉ đề cập đến Istanbul, trong khi tập cuối cùng nói về Ai Cập.

2.2. Các ghi chép du hành chính

Evliya Çelebi đã thực hiện nhiều chuyến đi quan trọng, được ghi chép lại trong 10 tập của Seyahatnâme:

• Constantinople và các khu vực lân cận (1630)
• Anatolia, Caucasus, Crete và Azerbaijan (1640)
• Syria, Palestine, Armenia và Rumelia (1648)
• Kurdistan, Iraq và Iran (1655)
• Nga và Balkan (1656)
• Các chiến dịch quân sự ở Hungary trong Chiến tranh Áo-Thổ Nhĩ Kỳ lần thứ tư (1663/64)
• Áo, Crimea và Caucasus lần thứ hai (1664)
• Hy Lạp và sau đó là Crimea và Rumelia lần thứ hai (1667-1670)
• Chuyến Hajj đến Mecca (1671)
• Ai Cập và Sudan (1672)

2.2.4. Balkan và Châu Âu

Trong các chuyến đi của mình qua các vùng Balkan thuộc Đế chế Ottoman, Evliya Çelebi đã ghé thăm nhiều khu vực của Croatia ngày nay, bao gồm phía bắc Dalmatia, một phần của Slavonia, Međimurje và Banija. Ông đã ghi lại nhiều nguồn sử liệu và dân tộc học, bao gồm các mô tả về những cuộc gặp gỡ trực tiếp, lời kể của nhân chứng bên thứ ba và cả những yếu tố hư cấu.

Trong chuyến thăm Mostar thuộc Bosnia Ottoman, ông viết rằng tên Mostar có nghĩa là "người giữ cầu", ám chỉ cây cầu nổi tiếng của thành phố, dài 28 m và cao 20 m. Çelebi viết rằng nó "giống như một vòm cầu vồng vút lên trời, trải dài từ vách đá này sang vách đá kia. ...Tôi, một nô lệ nghèo khổ và khốn nạn của Allah, đã đi qua 16 quốc gia, nhưng tôi chưa bao giờ thấy một cây cầu nào cao như vậy. Nó được ném từ đá này sang đá khác cao như bầu trời."

Evliya Çelebi, người đã du hành khắp Anatolia và Balkan vào thế kỷ 17, đã đề cập đến phía đông bắc Bulgaria là vùng Uz (Oğuz), và rằng một xã hội Hồi giáo nói tiếng Thổ Nhĩ Kỳ tên là Çıtak gồm những người có vóc dáng trung bình, vui vẻ và mạnh mẽ sống ở Silistra, và còn được biết đến với tên gọi "Dobruca Çitakları" ở Dobruja. Ông cũng nhấn mạnh rằng "Çıtaklar" được tạo thành từ sự pha trộn giữa người Tatar, người Vlach và người Bulgaria.

Vào năm 1660, Çelebi đến Kosovo và gọi phần trung tâm của khu vực là Arnavud (آرناوود), đồng thời ghi nhận rằng ở Vushtrri, cư dân nói tiếng Albania hoặc tiếng Thổ Nhĩ Kỳ và rất ít người nói tiếng Bosnia. Các vùng cao nguyên xung quanh khu vực Tetovo, Peja và Prizren được Çelebi coi là "những ngọn núi của Arnavudluk". Çelebi cũng gọi "những ngọn núi của Peja" là ở Arnavudluk (آرناوودلق) và coi sông Ibar hội tụ ở Mitrovica là tạo thành biên giới của Kosovo với Bosnia. Ông coi sông "Kılab" hay Llapi có nguồn từ Arnavudluk (Albania) và do đó, Sitnica là một phần của con sông đó. Çelebi cũng bao gồm các ngọn núi trung tâm của Kosovo trong Arnavudluk.

Çelebi đã du hành rộng khắp Albania, ghé thăm nước này 3 lần. Ông đã đến thăm Tirana, Lezha, Shkodra và Bushat vào năm 1662; Delvina, Gjirokastra, Tepelena, Skrapar, Përmet, Berat, Kanina, Vlora, Bashtova, Durrës, Kavaja, Peqin, Elbasan và Pogradec vào năm 1670.

2.3. Nội dung và đặc điểm của Seyahatnâme

Seyahatnâme nổi bật với sự đa dạng trong các chủ đề được đề cập, từ địa lý, lịch sử, kiến trúc đến phong tục, ngôn ngữ và âm nhạc. Phong cách viết của Evliya Çelebi độc đáo, pha trộn giữa sự quan sát tỉ mỉ và yếu tố hư cấu hoặc phóng đại. Mặc dù điều này đôi khi làm giảm tính chính xác lịch sử tuyệt đối, nhưng nó lại làm tăng giá trị văn học và khả năng tiếp cận của tác phẩm, biến nó thành một bức tranh sống động về thế giới thế kỷ 17.

2.4. Đóng góp ngôn ngữ học

Evliya Çelebi được ghi nhận vì đã thu thập các mẫu ngôn ngữ ở mỗi vùng mà ông đi qua. Có khoảng 30 phương ngữ và ngôn ngữ Turkic được lập danh mục trong Seyahatnâme. Çelebi ghi nhận sự tương đồng giữa một số từ trong tiếng Đức và tiếng Ba Tư, mặc dù ông phủ nhận bất kỳ di sản Ấn-Âu chung nào. Seyahatnâme cũng chứa những bản ghi chép đầu tiên của nhiều ngôn ngữ Caucasus và tiếng Tsakonian, và những mẫu vật còn tồn tại duy nhất của tiếng Ubykh viết ngoài tài liệu ngôn ngữ học. Ông cũng viết chi tiết về ngựa Ả Rập và các giống khác nhau của chúng.

2.5. Bản dịch và nghiên cứu học thuật

Hiện tại, chưa có bản dịch tiếng Anh đầy đủ của toàn bộ Seyahatnâme, mặc dù có các bản dịch của nhiều phần khác nhau. Bản dịch tiếng Anh dài nhất từng được xuất bản vào năm 1834 bởi Joseph von Hammer-Purgstall, một nhà Đông phương học người Áo; nó có thể được tìm thấy dưới tên "Evliya Efendi". Tác phẩm của Von Hammer-Purgstall bao gồm hai tập đầu tiên (Istanbul và Anatolia) nhưng ngôn ngữ của nó đã lỗi thời. Các bản dịch khác bao gồm bản dịch gần như hoàn chỉnh sang tiếng Đức của tập thứ mười của Erich Prokosch, tác phẩm giới thiệu năm 2004 có tựa đề The World of Evliya Çelebi: An Ottoman Mentality do Robert Dankoff viết, và bản dịch năm 2010 của Dankoff và Sooyong Kim về các đoạn trích chọn lọc từ mười tập, An Ottoman Traveller: Selections from the Book of Travels of Evliya Çelebi.

3.1. Tầm ảnh hưởng văn hóa

Những ghi chép và cuộc đời của Evliya Çelebi đã ảnh hưởng đáng kể đến sự hiểu biết về lịch sử và văn hóa Ottoman cũng như các khu vực ông đã đi qua. Tác phẩm của ông cung cấp một cái nhìn độc đáo về cuộc sống hàng ngày, các phong tục, kiến trúc và cảnh quan của thế kỷ 17, giúp các nhà nghiên cứu và công chúng hiện đại hình dung rõ hơn về một thời kỳ quan trọng của lịch sử.

3.2. Evliya Çelebi trong văn hóa đại chúng

Evliya Çelebi đã xuất hiện và được miêu tả trong nhiều tác phẩm văn học, điện ảnh và truyền hình:

• Ông xuất hiện trong tiểu thuyết Lâu đài trắng (1985) của Orhan Pamuk, và được khắc họa trong các tiểu thuyết Cuộc phiêu lưu của Thuyền trưởng Báthory (Dobrodružstvá kapitána Báthoryho) của nhà văn Slovakia Juraj Červenák.
• İstanbul Kanatlarımın Altında (Istanbul Dưới Đôi Cánh Của Tôi, 1996) là một bộ phim về cuộc đời của hai anh em phi công huyền thoại Hezârfen Ahmed Çelebi và Lagâri Hasan Çelebi, cùng xã hội Ottoman vào đầu thế kỷ 17, dưới triều đại của Murad IV, được chứng kiến và kể lại bởi Evliya Çelebi.
• Evliya Çelebi ve Ölümsüzlük Suyu (Evliya Çelebi và Su Trường Sinh, 2014, đạo diễn Serkan Zelzele), một bộ phim hoạt hình chuyển thể dành cho trẻ em về các cuộc phiêu lưu của Çelebi, là bộ phim hoạt hình dài đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ.
• Trong loạt phim truyền hình Muhteşem Yüzyıl: Kösem (2015), ông được thể hiện bởi nam diễn viên Thổ Nhĩ Kỳ Necip Memili.

3.3. Ý nghĩa học thuật

Evliya Çelebi đã đóng góp to lớn cho các lĩnh vực như lịch sử, địa lý, ngôn ngữ học và dân tộc học. Sự tỉ mỉ trong việc ghi chép các chi tiết về ngôn ngữ, phong tục và địa hình đã biến Seyahatnâme thành một nguồn tài liệu không thể thiếu cho các nghiên cứu học thuật. UNESCO đã đưa kỷ niệm 400 năm ngày sinh của Çelebi vào lịch trình kỷ niệm của mình, công nhận tầm quan trọng toàn cầu của ông.

3.4. Phân loại được đặt theo tên ông

Để vinh danh Evliya Çelebi, một loài cá vây tia trong họ Cyprinidae đã được đặt tên là Pseudophoxinus evliyae (cá tuế suối Lycia), do Freyhof & Özuluğ mô tả vào năm 2010. Loài này được tìm thấy ở các hệ thống thoát nước ở phía tây Anatolia thuộc Thổ Nhĩ Kỳ.