Azerbaijan

3.1. Thời kỳ cổ đại

Bằng chứng sớm nhất về sự định cư của con người trên lãnh thổ Azerbaijan có niên đại từ cuối Thời đại đồ đá và liên quan đến văn hóa Guruchay của Hang Azykh. Các khu định cư ban đầu bao gồm cả người Scythia trong thế kỷ thứ 9 trước Công nguyên. Sau người Scythia, người Media gốc Iran đã đến thống trị khu vực phía nam sông Aras. Người Media đã tạo dựng một đế chế rộng lớn từ năm 900 đến 700 trước Công nguyên, sau đó được sáp nhập vào Đế quốc Achaemenes vào khoảng năm 550 trước Công nguyên. Cuộc chinh phục của Achaemenes đã dẫn đến sự lan rộng của Hỏa giáo.

Vương quốc Mannai xuất hiện vào thế kỷ thứ 9 trước Công nguyên và tồn tại cho đến năm 616 trước Công nguyên khi trở thành một phần của Đế quốc Media. Các lãnh thổ phó vương của Atropatene và Albania Kavkaz được thành lập vào thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên, bao gồm gần như toàn bộ lãnh thổ của quốc gia Azerbaijan hiện đại và các phần phía nam của Dagestan ngày nay. Albania Kavkaz là một vương quốc của những người nói các ngôn ngữ Kavkaz, được cho là tổ tiên của người Udi.

3.2. Thời kỳ trung đại

Đế quốc Sasan đã biến Albania Kavkaz thành một quốc gia chư hầu vào năm 252, trong khi Vua Urnayr chính thức chấp nhận Kitô giáo làm quốc giáo vào thế kỷ thứ 4. Mặc dù nằm dưới sự cai trị của Sasan, Albania Kavkaz vẫn là một thực thể trong khu vực cho đến thế kỷ thứ 9, hoàn toàn phụ thuộc vào Sasan Iran và duy trì chế độ quân chủ của mình. Mặc dù là một trong những chư hầu chính của hoàng đế Sasan, vua Albania chỉ có vẻ ngoài quyền lực, còn marzban (thống đốc quân sự) của Sasan nắm giữ hầu hết quyền lực dân sự, tôn giáo và quân sự.

Vào nửa đầu thế kỷ thứ 7, Albania Kavkaz, với tư cách là một chư hầu của Sasan, trên danh nghĩa nằm dưới sự cai trị của người Hồi giáo sau cuộc chinh phục Ba Tư của người Hồi giáo. Khalifah Umayyad đã đẩy lùi cả Sasan và Byzantine khỏi Nam Kavkaz và biến Albania Kavkaz thành một quốc gia chư hầu sau khi cuộc kháng cự của Kitô hữu do Vua Juansher lãnh đạo bị đàn áp vào năm 667. Khoảng trống quyền lực do sự suy tàn của Khalifah Abbas để lại đã được lấp đầy bởi nhiều triều đại địa phương như Sallarid, Sajid và Shaddadid.

Vào đầu thế kỷ 11, lãnh thổ này dần dần bị chiếm đóng bởi các làn sóng di cư của người Turk Oghuz từ Trung Á, những người đã sử dụng tên gọi dân tộc Turkoman vào thời điểm đó. Triều đại Turk đầu tiên được thành lập là Đế quốc Seljuk, đã tiến vào khu vực này vào năm 1067.

Dân số tiền Turk nói một số ngôn ngữ Ấn-Âu và Kavkaz, trong đó có tiếng Armenia và một ngôn ngữ Iran, Azeri cổ, dần dần bị thay thế bởi một ngôn ngữ Turk, tiền thân ban đầu của tiếng Azerbaijan ngày nay. Một số nhà ngôn ngữ học cũng cho rằng các phương ngữ Tat của Azerbaijan thuộc Iran và Cộng hòa Azerbaijan, như những phương ngữ được người Tat nói, có nguồn gốc từ Azeri cổ.

Tại địa phương, các vùng đất của Đế quốc Seljuk sau này được cai trị bởi Eldiguzid, về mặt kỹ thuật là chư hầu của các sultan Seljuk, nhưng đôi khi lại là những người cai trị trên thực tế. Dưới thời Seljuk, các nhà thơ địa phương như Nizami Ganjavi và Khaqani đã tạo nên một sự nở rộ của văn học Ba Tư trong khu vực.

Shirvanshah, triều đại địa phương có nguồn gốc Ả Rập sau đó bị Ba Tư hóa, đã trở thành một quốc gia chư hầu của Đế quốc Timur của Timur và hỗ trợ ông trong cuộc chiến với người cai trị Kim Trướng Hãn quốc là Tokhtamysh. Sau cái chết của Timur, hai nhà nước Turkoman độc lập và đối địch nhau đã xuất hiện: Qara Qoyunlu và Aq Qoyunlu. Các Shirvanshah trở lại, duy trì trong nhiều thế kỷ sau đó một mức độ tự trị cao với tư cách là những người cai trị địa phương và chư hầu như họ đã làm từ năm 861.

Năm 1501, Nhà Safavid của Iran đã chinh phục các Shirvanshah và giành được các vùng đất của họ. Trong thế kỷ tiếp theo, nhà Safavid đã chuyển đổi dân số từng theo dòng Sunni sang dòng Shia của Hồi giáo, giống như họ đã làm với dân số ở Iran ngày nay. Nhà Safavid cho phép các Shirvanshah tiếp tục nắm quyền dưới quyền bá chủ của Safavid cho đến năm 1538, khi Vua Safavid Tahmasp I hoàn toàn phế truất họ và biến khu vực này thành tỉnh Shirvan của Safavid. Người Ottoman theo dòng Sunni đã nhanh chóng chiếm đóng Azerbaijan ngày nay do kết quả của Chiến tranh Ottoman-Safavid 1578-1590; đến đầu thế kỷ 17, họ bị người cai trị Iran Safavid Abbas I trục xuất. Sau sự sụp đổ của triều đại Safavid, Baku và các vùng phụ cận đã bị người Nga chiếm đóng trong một thời gian ngắn do hậu quả của Chiến tranh Nga-Ba Tư 1722-1723. Phần còn lại của Azerbaijan ngày nay bị người Ottoman chiếm đóng từ năm 1722 đến 1736. Bất chấp những khoảng thời gian gián đoạn ngắn ngủi này bởi các đối thủ láng giềng của Iran Safavid, vùng đất này vẫn nằm dưới sự cai trị của Iran từ buổi đầu của nhà Safavid cho đến thế kỷ 19.

3.3. Lịch sử cận-hiện đại

Sau triều đại Safavid, khu vực này được cai trị bởi Nhà Afsharid của Iran. Sau cái chết của Nader Shah vào năm 1747, nhiều thần dân cũ của ông đã lợi dụng tình hình bất ổn bùng nổ. Nhiều hãn quốc với các hình thức tự trị khác nhau đã nổi lên. Những người cai trị các hãn quốc này có quan hệ trực tiếp với các triều đại cầm quyền của Iran và là chư hầu cũng như thần dân của shah Iran. Các hãn quốc thực thi quyền kiểm soát các công việc của mình thông qua các tuyến đường thương mại quốc tế giữa Trung Á và phương Tây.

Sau đó, khu vực này nằm dưới sự cai trị kế tiếp của nhà Zand và nhà Qajar của Iran. Từ cuối thế kỷ 18, Đế quốc Nga chuyển sang một lập trường địa chính trị hung hăng hơn đối với Iran và Đế quốc Ottoman. Nga tích cực cố gắng giành quyền sở hữu khu vực Kavkaz, phần lớn nằm trong tay Iran. Năm 1804, người Nga xâm lược và cướp phá thị trấn Ganja của Iran, châm ngòi cho Chiến tranh Nga-Ba Tư 1804-1813. Người Nga với ưu thế quân sự đã kết thúc chiến tranh bằng một chiến thắng. Sau thất bại của nhà Qajar Iran, nước này buộc phải nhượng quyền bá chủ đối với hầu hết các hãn quốc, cùng với Gruzia và Dagestan cho Đế quốc Nga, theo Hiệp ước Gulistan.

Khu vực phía bắc sông Aras là lãnh thổ của Iran cho đến khi Nga chiếm đóng vào thế kỷ 19. Khoảng một thập kỷ sau, vi phạm hiệp ước Gulistan, người Nga đã xâm chiếm Hãn quốc Erivan của Iran. Điều này đã châm ngòi cho cuộc chiến cuối cùng giữa hai bên, Chiến tranh Nga-Ba Tư 1826-1828. Hiệp ước Turkmenchay sau đó đã buộc nhà Qajar Iran phải nhượng chủ quyền đối với Hãn quốc Erivan, Hãn quốc Nakhchivan và phần còn lại của Hãn quốc Talysh. Sau khi sáp nhập tất cả các lãnh thổ Kavkaz từ Iran vào Nga, biên giới giữa hai nước được thiết lập tại sông Aras.

Mặc dù Nga chinh phục, trong suốt thế kỷ 19, sự quan tâm đến văn hóa Iran, văn học Iran và ngôn ngữ vẫn phổ biến rộng rãi trong giới trí thức Shia và Sunni ở các thành phố Baku, Ganja và Tiflis (nay là Tbilisi, Gruzia) do Nga nắm giữ. Trong cùng thế kỷ đó, ở Đông Kavkaz do Nga nắm giữ sau thời Iran, một bản sắc dân tộc Azerbaijan đã xuất hiện vào cuối thế kỷ 19. Do cuộc chinh phục của Nga, người Azerbaijan ngày nay bị chia cắt giữa hai quốc gia: Iran và Azerbaijan.

Sau sự sụp đổ của Đế quốc Nga trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, Cộng hòa Dân chủ Liên bang Ngoại Kavkaz tồn tại trong thời gian ngắn đã được tuyên bố, bao gồm các nước cộng hòa Azerbaijan, Gruzia và Armenia ngày nay. Tiếp theo đó là các cuộc thảm sát Tháng Ba diễn ra từ ngày 30 tháng 3 đến ngày 2 tháng 4 năm 1918 tại Baku và các khu vực lân cận của Tỉnh Baku. Khi nước cộng hòa giải thể vào tháng 5 năm 1918, đảng Musavat cầm quyền đã tuyên bố độc lập với tên gọi Cộng hòa Dân chủ Azerbaijan (ADR), lấy tên "Azerbaijan", một cái tên mà trước khi ADR tuyên bố độc lập chỉ được dùng để chỉ vùng tây bắc Iran liền kề. ADR là nước cộng hòa nghị viện hiện đại đầu tiên trong thế giới Hồi giáo. Trong số những thành tựu quan trọng của Quốc hội là việc mở rộng quyền bầu cử cho phụ nữ, đưa ADR trở thành quốc gia Hồi giáo đầu tiên trao cho phụ nữ quyền chính trị bình đẳng với nam giới. Đại học Quốc gia Baku, trường đại học hiện đại đầu tiên được thành lập ở phương Đông Hồi giáo, được thành lập trong giai đoạn này.

Azerbaijan độc lập chỉ tồn tại 23 tháng cho đến khi Quân đoàn 11 Hồng quân Xô viết xâm lược, thành lập Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan vào ngày 28 tháng 4 năm 1920. Mặc dù phần lớn quân đội Azerbaijan mới thành lập đang bận rộn dẹp tan một cuộc nổi dậy của người Armenia đã nổ ra ở Karabakh, người Azerbaijan đã không từ bỏ nền độc lập ngắn ngủi 1918-1920 một cách nhanh chóng hay dễ dàng. Khoảng 20.000 binh sĩ Azerbaijan đã hy sinh chống lại cuộc tái chinh phục của Nga. Trong giai đoạn đầu của Liên Xô sau đó, bản sắc dân tộc Azerbaijan đã được hình thành.

Ngày 13 tháng 10 năm 1921, các nước cộng hòa Xô viết Nga, Armenia, Azerbaijan và Gruzia đã ký một thỏa thuận với Thổ Nhĩ Kỳ được gọi là Hiệp ước Kars. Cộng hòa Aras độc lập trước đây cũng sẽ trở thành Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết tự trị Nakhchivan trong Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan theo hiệp ước Kars. Mặt khác, Armenia được trao vùng Zangezur và Thổ Nhĩ Kỳ đồng ý trả lại Gyumri (lúc đó được gọi là Alexandropol).

Trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Azerbaijan đóng một vai trò quan trọng trong chính sách năng lượng chiến lược của Liên Xô, với 80% dầu mỏ của Liên Xô trên Mặt trận phía Đông được cung cấp bởi Baku. Theo một sắc lệnh của Xô viết Tối cao Liên Xô vào tháng 2 năm 1942, hơn 500 công nhân và nhân viên của ngành công nghiệp dầu mỏ Azerbaijan đã được trao tặng huân chương và huy chương. Chiến dịch Edelweiss do Wehrmacht của Đức thực hiện nhắm vào Baku vì tầm quan trọng của nó như là trung tâm năng lượng (dầu mỏ) của Liên Xô. Một phần năm tổng số người Azerbaijan đã chiến đấu trong Chiến tranh thế giới thứ hai từ năm 1941 đến năm 1945. Khoảng 681.000 người (với hơn 100.000 phụ nữ) đã ra mặt trận, trong khi tổng dân số Azerbaijan vào thời điểm đó là 3,4 triệu người. Khoảng 250.000 người Azerbaijan đã thiệt mạng trên mặt trận. Hơn 130 người Azerbaijan được phong tặng danh hiệu Anh hùng Liên Xô. Thiếu tướng Azerbaijan Azi Aslanov đã hai lần được trao tặng danh hiệu Anh hùng Liên Xô.

3.4. Sau khi độc lập

Sau chính sách glasnost do Mikhail Gorbachev khởi xướng, tình trạng bất ổn dân sự và xung đột sắc tộc ngày càng gia tăng ở nhiều vùng khác nhau của Liên Xô, bao gồm cả Khu tự trị Nagorno-Karabakh. Các cuộc bạo động ở Azerbaijan, nhằm phản ứng lại sự thờ ơ của Moskva đối với một cuộc xung đột vốn đã nóng bỏng, đã dẫn đến những lời kêu gọi độc lập và ly khai, mà đỉnh điểm là các sự kiện Tháng Giêng Đen ở Baku. Cuối năm 1990, Hội đồng Tối cao Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan đã loại bỏ các từ "Xô viết Xã hội chủ nghĩa" khỏi tên gọi, thông qua "Tuyên ngôn Chủ quyền của Cộng hòa Azerbaijan" và khôi phục lá cờ của Cộng hòa Dân chủ Azerbaijan làm quốc kỳ. Do hậu quả của cuộc đảo chính thất bại năm 1991 ở Moskva, Hội đồng Tối cao Azerbaijan đã thông qua Tuyên ngôn Độc lập vào ngày 18 tháng 10 năm 1991, được khẳng định bằng một cuộc trưng cầu dân ý toàn quốc vào tháng 12, trong khi Liên Xô chính thức ngừng tồn tại vào ngày 26 tháng 12. Quốc gia này kỷ niệm Ngày Khôi phục Độc lập vào ngày 18 tháng 10.

Những năm đầu độc lập bị phủ bóng bởi Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất với đa số người Armenia thiểu số ở Nagorno-Karabakh được Armenia hậu thuẫn. Đến cuối cuộc chiến vào năm 1994, người Armenia kiểm soát 14-16% lãnh thổ Azerbaijan, bao gồm cả Nagorno-Karabakh. Trong chiến tranh, nhiều hành động tàn bạo và các cuộc tàn sát của cả hai bên đã được thực hiện, bao gồm các cuộc thảm sát tại Malibeyli, Gushchular và Garadaghly và Thảm sát Khojaly, cùng với Cuộc tàn sát Baku, Thảm sát Maraga và Cuộc tàn sát Kirovabad. Hơn nữa, ước tính có khoảng 30.000 người thiệt mạng và hơn một triệu người phải di dời (hơn 800.000 người Azerbaijan và 300.000 người Armenia). Bốn nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc (822, 853, 874 và 884) yêu cầu "rút ngay lập tức tất cả các lực lượng Armenia khỏi tất cả các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng của Azerbaijan." Nhiều người Nga và Armenia đã chạy trốn khỏi Azerbaijan với tư cách là người tị nạn trong những năm 1990. Theo điều tra dân số năm 1970, có 510.000 người dân tộc Nga và 484.000 người Armenia ở Azerbaijan.

3.4.1. Xung đột Nagorno-Karabakh và ảnh hưởng

Năm 1993, Tổng thống được bầu cử dân chủ Abulfaz Elchibey bị lật đổ bởi một cuộc nổi dậy quân sự do Đại tá Surat Huseynov lãnh đạo, dẫn đến sự lên nắm quyền của cựu lãnh đạo Azerbaijan Xô viết, Heydar Aliyev. Năm 1994, Huseynov, lúc đó là thủ tướng, đã cố gắng thực hiện một cuộc đảo chính quân sự khác chống lại Heydar Aliyev, nhưng ông đã bị bắt và bị buộc tội phản quốc. Năm 1995, một cuộc đảo chính khác đã được thực hiện nhằm chống lại Aliyev, lần này là bởi chỉ huy đơn vị cảnh sát đặc nhiệm OMON của Nga, Rovshan Javadov. Cuộc đảo chính đã bị ngăn chặn, dẫn đến cái chết của Javadov và việc giải tán các đơn vị OMON của Azerbaijan. Đồng thời, đất nước bị hoen ố bởi nạn tham nhũng tràn lan trong bộ máy quan liêu cầm quyền. Tháng 10 năm 1998, Aliyev tái đắc cử nhiệm kỳ thứ hai.

Ilham Aliyev, con trai của Heydar Aliyev, trở thành chủ tịch Đảng Azerbaijan Mới cũng như Tổng thống Azerbaijan khi cha ông qua đời vào năm 2003. Ông được tái đắc cử nhiệm kỳ thứ ba làm tổng thống vào tháng 10 năm 2013. Vào tháng 4 năm 2018, Aliyev đảm bảo nhiệm kỳ thứ tư liên tiếp trong cuộc bầu cử bị các đảng đối lập chính tẩy chay vì cho là gian lận. Ngày 27 tháng 9 năm 2020, các cuộc đụng độ trong cuộc xung đột Nagorno-Karabakh chưa được giải quyết đã tái diễn dọc theo Đường liên lạc Nagorno-Karabakh. Cả lực lượng vũ trang của Azerbaijan và Armenia đều báo cáo thương vong về quân sự và dân sự. Thỏa thuận ngừng bắn Nagorno-Karabakh và sự kết thúc của cuộc chiến kéo dài sáu tuần giữa Azerbaijan và Armenia đã được ăn mừng rộng rãi ở Azerbaijan, vì họ đã giành được những lợi thế lãnh thổ đáng kể. Mặc dù nền kinh tế được cải thiện nhiều, đặc biệt là với việc khai thác mỏ dầu Azeri-Chirag-Gunashli và Mỏ khí Shah Deniz, sự cai trị của gia đình Aliyev đã bị chỉ trích vì gian lận bầu cử, bất bình đẳng kinh tế ở mức độ cao và tham nhũng trong nước. Vào tháng 9 năm 2023, Azerbaijan phát động một cuộc tấn công chống lại Cộng hòa Artsakh ly khai ở Nagorno-Karabakh, dẫn đến việc giải thể và tái sáp nhập Artsakh vào ngày 1 tháng 1 năm 2024 và cuộc di cư của gần như toàn bộ người dân tộc Armenia khỏi khu vực.

Bối cảnh lịch sử:
Nagorno-Karabakh là một vùng đất nằm trong Azerbaijan nhưng có đa số dân là người Armenia. Dưới thời Liên Xô, khu vực này là một tỉnh tự trị (Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast - NKAO) thuộc Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan. Khi Liên Xô bắt đầu tan rã vào cuối những năm 1980, căng thẳng sắc tộc gia tăng và người Armenia ở Nagorno-Karabakh đã yêu cầu sáp nhập vào Armenia.

Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất (cuối thập niên 1980 - 1994):

• Nguyên nhân: Yêu sách của người Armenia ở Nagorno-Karabakh về việc ly khai khỏi Azerbaijan và sáp nhập vào Armenia, cùng với sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc ở cả hai phía.
• Diễn biến chính: Các cuộc đụng độ vũ trang leo thang thành một cuộc chiến tranh toàn diện. Nhiều hành động tàn bạo và các cuộc thanh trừng sắc tộc đã xảy ra từ cả hai phía, bao gồm Thảm sát Khojaly (nơi hàng trăm dân thường Azerbaijan bị lực lượng Armenia và trung đoàn 366 của Nga sát hại), các cuộc tấn công vào các làng Malibeyli, Gushchular, Garadaghly của Azerbaijan, cũng như các cuộc tàn sát người Armenia ở Baku, Maraga và Kirovabad.
• Kết quả: Đến năm 1994, lực lượng Armenia, với sự hậu thuẫn của Armenia, đã kiểm soát hầu hết Nagorno-Karabakh và bảy quận lân cận của Azerbaijan, chiếm khoảng 14-16% lãnh thổ được quốc tế công nhận của Azerbaijan. Một thỏa thuận ngừng bắn, được gọi là Nghị định thư Bishkek, được ký kết vào tháng 5 năm 1994, nhưng khu vực này vẫn là một điểm nóng xung đột.
• Hậu quả nhân đạo: Ước tính có khoảng 30.000 người thiệt mạng và hơn một triệu người phải di dời, bao gồm khoảng 800.000 người Azerbaijan và 300.000 người Armenia.
• Nỗ lực hòa giải quốc tế: Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE) đã thành lập Nhóm Minsk (đồng chủ tịch là Nga, Pháp và Hoa Kỳ) để làm trung gian cho một giải pháp hòa bình, nhưng các cuộc đàm phán kéo dài nhiều thập kỷ không mang lại kết quả đột phá. Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc đã thông qua bốn nghị quyết (822, 853, 874 và 884) vào năm 1993, yêu cầu rút ngay lập tức tất cả các lực lượng chiếm đóng khỏi các vùng lãnh thổ của Azerbaijan.

Giai đoạn giữa các cuộc chiến (1994 - 2020):
Đây là giai đoạn "xung đột đóng băng", với các cuộc đụng độ lẻ tẻ dọc theo đường giới tuyến. Azerbaijan, được củng cố bởi doanh thu từ dầu mỏ, đã tăng cường quân sự đáng kể.

Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ hai (2020):

• Nguyên nhân: Sự thất bại của các nỗ lực ngoại giao kéo dài, sự gia tăng quân sự của Azerbaijan và những thay đổi địa chính trị trong khu vực.
• Diễn biến chính: Ngày 27 tháng 9 năm 2020, Azerbaijan phát động một cuộc tấn công quy mô lớn. Giao tranh ác liệt diễn ra trong sáu tuần, với việc Azerbaijan sử dụng hiệu quả máy bay không người lái và công nghệ quân sự hiện đại. Azerbaijan đã giành lại quyền kiểm soát các quận xung quanh Nagorno-Karabakh và một phần đáng kể của chính Nagorno-Karabakh, bao gồm cả thành phố chiến lược Shusha.
• Thỏa thuận ngừng bắn: Ngày 10 tháng 11 năm 2020, một thỏa thuận ngừng bắn do Nga làm trung gian đã được ký kết giữa Armenia, Azerbaijan và Nga. Theo thỏa thuận, Armenia đồng ý trả lại các quận còn lại mà họ kiểm soát xung quanh Nagorno-Karabakh cho Azerbaijan. Lực lượng gìn giữ hòa bình của Nga đã được triển khai dọc theo đường giới tuyến mới và Hành lang Lachin, tuyến đường duy nhất nối Nagorno-Karabakh với Armenia.
• Hậu quả: Azerbaijan giành được chiến thắng quân sự đáng kể. Armenia chịu tổn thất nặng nề về người và lãnh thổ. Hàng chục ngàn người Armenia phải rời bỏ nhà cửa.

Sau năm 2020 và Cuộc tấn công năm 2023:

• Căng thẳng vẫn tiếp diễn sau thỏa thuận năm 2020, với các cuộc đụng độ biên giới và tranh chấp về việc thực hiện thỏa thuận.
• Tháng 9 năm 2023, Azerbaijan phát động một chiến dịch quân sự chớp nhoáng ở Nagorno-Karabakh, tuyên bố là để "chống khủng bố". Sau chưa đầy 24 giờ, chính quyền trên thực tế của người Armenia ở Nagorno-Karabakh đã đồng ý giải giáp và giải thể.
• Kết quả: Cộng hòa Artsakh tự xưng tuyên bố giải thể kể từ ngày 1 tháng 1 năm 2024. Gần như toàn bộ dân số người Armenia (hơn 100.000 người) đã rời bỏ Nagorno-Karabakh và đến Armenia, gây ra một cuộc khủng hoảng nhân đạo. Azerbaijan đã khôi phục hoàn toàn chủ quyền đối với khu vực.

Ảnh hưởng:

• Nhân đạo: Hàng triệu người phải di dời trong suốt nhiều thập kỷ, hàng chục ngàn người thiệt mạng, các vấn đề nhân quyền nghiêm trọng, và những tổn thương xã hội kéo dài cho cả hai dân tộc. Cuộc di cư hàng loạt của người Armenia năm 2023 là một thảm kịch nhân đạo.
• Chính trị: Cuộc xung đột đã định hình sâu sắc chính trị nội bộ và chính sách đối ngoại của cả Azerbaijan và Armenia. Nó cũng là một yếu tố bất ổn định trong khu vực Nam Kavkaz, thu hút sự tham gia của các cường quốc khu vực và quốc tế như Nga, Thổ Nhĩ Kỳ, Iran và phương Tây.
• Kinh tế và xã hội: Chi phí quân sự khổng lồ, chi phí tái thiết và hội nhập các vùng lãnh thổ giành lại được, cũng như những tác động lâu dài đến sự phát triển kinh tế và xã hội của cả hai quốc gia.
• Lập trường của các quốc gia liên quan: Thổ Nhĩ Kỳ là đồng minh thân cận và ủng hộ mạnh mẽ Azerbaijan. Nga có vai trò phức tạp, vừa là đồng minh của Armenia trong CSTO, vừa duy trì quan hệ tốt với Azerbaijan và đóng vai trò trung gian hòa giải chính. Iran có biên giới với cả hai nước và lo ngại về sự bất ổn khu vực. Các nước phương Tây và các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc và OSCE đã kêu gọi giải quyết hòa bình và tôn trọng luật pháp quốc tế, nhưng thường bị chỉ trích là không đủ hiệu quả.

4.1. Địa hình và cảnh quan

Ba đặc điểm địa lý chính chi phối Azerbaijan: Biển Caspi, với đường bờ biển tạo thành ranh giới tự nhiên ở phía đông; dãy núi Đại Kavkaz ở phía bắc; và các vùng đồng bằng rộng lớn ở trung tâm đất nước. Có ba dãy núi chính: Đại Kavkaz, Tiểu Kavkaz và Dãy núi Talysh, cùng nhau chiếm khoảng 40% diện tích đất nước. Đỉnh núi cao nhất là Núi Bazardüzü (4.47 K m), trong khi điểm thấp nhất nằm ở Biển Caspi (-28 m). Gần một nửa số núi lửa bùn trên Trái Đất tập trung ở Azerbaijan; những núi lửa này từng là một trong những ứng cử viên cho Bảy kỳ quan Thiên nhiên Mới của Thế giới.

Azerbaijan có nhiều cảnh quan đa dạng. Hơn một nửa diện tích đất nước bao gồm các dãy núi, đỉnh núi, cao nguyên và bình nguyên có độ cao từ 400-1.000 mét (bao gồm cả các vùng đất thấp trung và hạ), ở một số nơi (các chân núi Talis, Jeyranchol-Ajinohur và Langabiz-Alat) lên đến 100-120 mét, và những nơi khác từ 0-50 mét trở lên (Qobustan, Absheron). Phần còn lại của địa hình Azerbaijan bao gồm các đồng bằng và vùng đất thấp. Yanar Dag, có nghĩa là "ngọn núi cháy", là một ngọn lửa khí tự nhiên bùng cháy liên tục trên sườn đồi ở Bán đảo Absheron trên Biển Caspi gần Baku, nơi bản thân nó được gọi là "vùng đất của lửa". Ngọn lửa phun lên không trung từ một lớp sa thạch mỏng, xốp. Đây là một điểm thu hút khách du lịch đến khu vực Baku.

4.2. Khí hậu

Khí hậu của Azerbaijan chịu ảnh hưởng đặc biệt bởi các khối không khí lạnh Bắc Cực của khối khí áp cao Scandinavia, các khối không khí ôn đới của khối khí áp cao Siberia và khối khí áp cao Trung Á. Cảnh quan đa dạng của Azerbaijan ảnh hưởng đến cách các khối không khí đi vào đất nước. Dãy Đại Kavkaz bảo vệ đất nước khỏi những ảnh hưởng trực tiếp của các khối không khí lạnh đến từ phía bắc. Điều này dẫn đến sự hình thành khí hậu cận nhiệt đới ở hầu hết các chân núi và đồng bằng của đất nước. Trong khi đó, các đồng bằng và chân núi được đặc trưng bởi tỷ lệ bức xạ mặt trời cao.

Chín trong số mười một vùng khí hậu theo phân loại khí hậu Köppen hiện có ở Azerbaijan. Cả nhiệt độ tối thiểu tuyệt đối (-33 °C) và nhiệt độ tối đa tuyệt đối (44 °C) đều được quan sát thấy ở Julfa và Ordubad-các vùng của Cộng hòa tự trị Nakhchivan. Lượng mưa hàng năm tối đa rơi ở Lankaran (từ 1.60 K mm đến 1.80 K mm) và tối thiểu ở Absheron (từ 200 mm đến 350 mm).

4.3. Tài nguyên nước

Các sông và hồ tạo thành phần chính của hệ thống thủy văn Azerbaijan, chúng được hình thành qua một khung thời gian địa chất dài và thay đổi đáng kể trong suốt thời kỳ đó. Điều này đặc biệt được chứng minh bằng các dấu tích của các con sông cổ được tìm thấy trên khắp đất nước. Hệ thống thủy văn liên tục thay đổi dưới ảnh hưởng của các lực lượng tự nhiên và các hoạt động công nghiệp do con người gây ra. Các sông nhân tạo (kênh đào) và ao hồ là một phần của hệ thống thủy văn Azerbaijan. Về nguồn cung cấp nước, Azerbaijan ở dưới mức trung bình của thế giới với khoảng 100.00 K m³ nước mỗi năm trên mỗi kilômét vuông. Tất cả các hồ chứa nước lớn đều được xây dựng trên sông Kura.

Nguồn nước chính là nước mặt. Chỉ có 24 trong số 8.350 dòng sông có chiều dài lớn hơn 100 km. Tất cả các dòng sông đều đổ ra Biển Caspi. Hồ lớn nhất là Sarysu với diện tích 67 km², và sông dài nhất là Kura với chiều dài 1.52 K km, đây là một sông xuyên biên giới với Armenia. Sông Aras cũng là một con sông lớn. Các con sông chảy trực tiếp vào Biển Caspi chủ yếu bắt nguồn từ sườn đông bắc của Đại Kavkaz và Dãy núi Talysh và chảy dọc theo các vùng đất thấp Samur-Devechi và Lankaran. Azerbaijan có một số hòn đảo dọc theo Biển Caspi, hầu hết nằm trong Quần đảo Baku.

4.4. Đa dạng sinh học

Những báo cáo đầu tiên về sự phong phú và đa dạng của đời sống động vật ở Azerbaijan có thể được tìm thấy trong các ghi chú du lịch của các nhà du hành phương Đông. Các chạm khắc động vật trên các di tích kiến trúc, đá cổ và các tảng đá đã tồn tại cho đến ngày nay. Thông tin đầu tiên về hệ thực vật và động vật của Azerbaijan được thu thập trong các chuyến thăm của các nhà tự nhiên học đến Azerbaijan vào thế kỷ 17.

Có 106 loài động vật có vú, 97 loài cá, 363 loài chim, 10 loài lưỡng cư và 52 loài bò sát đã được ghi nhận và phân loại ở Azerbaijan. Quốc thú của Azerbaijan là ngựa Karabakh, một giống ngựa đua và ngựa cưỡi núi-thảo nguyên đặc hữu của Azerbaijan. Ngựa Karabakh nổi tiếng với tính khí tốt, tốc độ, sự thanh lịch và thông minh. Đây là một trong những giống ngựa lâu đời nhất, với tổ tiên có từ thời cổ đại, nhưng ngày nay giống ngựa này là một loài có nguy cơ tuyệt chủng.

Hệ thực vật của Azerbaijan bao gồm hơn 4.500 loài thực vật bậc cao. Do khí hậu độc đáo ở Azerbaijan, hệ thực vật phong phú hơn nhiều về số lượng loài so với hệ thực vật của các nước cộng hòa khác ở Nam Kavkaz. Sáu mươi sáu phần trăm các loài mọc trên toàn Kavkaz có thể được tìm thấy ở Azerbaijan. Đất nước này nằm trong bốn vùng sinh thái: Rừng hỗn hợp Hyrcanian Caspi, Rừng hỗn hợp Kavkaz, Thảo nguyên núi Đông Anatolia, và Sa mạc cây bụi và thảo nguyên Azerbaijan.

Azerbaijan có chỉ số Toàn vẹn Cảnh quan Rừng năm 2018 với điểm trung bình là 6,55/10, xếp thứ 72 trên toàn cầu trong số 172 quốc gia. Độ che phủ rừng chiếm khoảng 14% tổng diện tích đất liền, tương đương với 1.131.770 ha rừng vào năm 2020, tăng từ 944.740 ha vào năm 1990. Năm 2020, rừng tái sinh tự nhiên chiếm 826.200 ha và rừng trồng chiếm 305.570 ha. Trong số rừng tái sinh tự nhiên, 0% được báo cáo là rừng nguyên sinh (bao gồm các loài cây bản địa không có dấu hiệu rõ ràng về hoạt động của con người) và khoảng 33% diện tích rừng nằm trong các khu bảo tồn. Năm 2015, 100% diện tích rừng được báo cáo thuộc sở hữu nhà nước.

Kể từ khi giành độc lập vào năm 1991, chính phủ đã thực hiện các biện pháp để bảo tồn môi trường Azerbaijan. Việc bảo vệ môi trường quốc gia được đẩy mạnh sau năm 2001 khi ngân sách nhà nước tăng lên nhờ doanh thu từ đường ống Baku-Tbilisi-Ceyhan. Trong vòng bốn năm, các khu bảo tồn đã tăng gấp đôi và hiện chiếm 8% lãnh thổ đất nước. Kể từ năm 2001, chính phủ đã thành lập bảy khu bảo tồn lớn và gần như tăng gấp đôi ngân sách dành cho bảo vệ môi trường.

5.1. Cấu trúc chính phủ và hệ thống quản trị

Sự hình thành cấu trúc của hệ thống chính trị đã được hoàn thiện bằng việc thông qua hiến pháp vào ngày 12 tháng 11 năm 1995. Theo Điều 23 của hiến pháp, các biểu tượng nhà nước là quốc kỳ, quốc huy và quốc ca. Quyền lực nhà nước chỉ bị giới hạn bởi luật pháp đối với các vấn đề nội bộ, nhưng các vấn đề quốc tế cũng bị giới hạn bởi các quy định của các hiệp định quốc tế.

Hiến pháp Azerbaijan quy định đây là một nước cộng hòa tổng thống với ba nhánh quyền lực - hành pháp, lập pháp và tư pháp. Quyền lập pháp do Quốc hội đơn viện Quốc hội và Quốc hội Tối cao tại Cộng hòa Tự trị Nakhchivan nắm giữ. Quốc hội Azerbaijan, được gọi là Milli Majlis, bao gồm 125 đại biểu được bầu dựa trên phiếu bầu đa số, với nhiệm kỳ năm năm cho mỗi thành viên được bầu. Các cuộc bầu cử được tổ chức năm năm một lần, vào Chủ nhật đầu tiên của tháng Mười Một. Quốc hội không chịu trách nhiệm thành lập chính phủ, nhưng hiến pháp yêu cầu sự chấp thuận của Nội các Bộ trưởng bởi Milli Majlis. Đảng Azerbaijan Mới và các thành viên độc lập trung thành với chính phủ cầm quyền hiện đang nắm giữ gần như toàn bộ 125 ghế của Quốc hội. Trong cuộc bầu cử Quốc hội năm 2010, các đảng đối lập, Musavat và Đảng Mặt trận Nhân dân Azerbaijan, đã không giành được một ghế nào. Các nhà quan sát châu Âu đã phát hiện nhiều bất thường trong quá trình chuẩn bị cho cuộc bầu cử và vào ngày bầu cử.

Quyền hành pháp do tổng thống nắm giữ, người được bầu với nhiệm kỳ bảy năm thông qua bầu cử trực tiếp, và thủ tướng. Tổng thống được ủy quyền thành lập Nội các, một cơ quan hành pháp tập thể chịu trách nhiệm trước cả tổng thống và Quốc hội. Nội các chủ yếu bao gồm thủ tướng, các phó thủ tướng và các bộ trưởng. Tổng thống không có quyền giải tán Quốc hội nhưng có quyền phủ quyết các quyết định của Quốc hội. Để bác bỏ quyền phủ quyết của tổng thống, quốc hội phải có đa số 95 phiếu. Quyền tư pháp được trao cho Tòa án Hiến pháp, Tòa án Tối cao và Tòa án Kinh tế. Tổng thống đề cử các thẩm phán tại các tòa án này.

Ilham Aliyev, con trai của Heydar Aliyev, trở thành Chủ tịch Đảng Azerbaijan Mới và Tổng thống Azerbaijan khi cha ông qua đời vào năm 2003. Ông đã tái đắc cử nhiệm kỳ tổng thống thứ ba vào tháng 10 năm 2013 và nhiệm kỳ thứ tư vào tháng 4 năm 2018 trong cuộc bầu cử bị các đảng đối lập chính tẩy chay vì cho là gian lận. Những thay đổi hiến pháp năm 2016 đã kéo dài nhiệm kỳ tổng thống lên bảy năm, bãi bỏ giới hạn độ tuổi và thành lập chức vụ Phó Tổng thống. Mehriban Aliyeva, vợ của Tổng thống Ilham Aliyev, được bổ nhiệm làm Phó Tổng thống vào năm 2017.

Hệ thống quản trị của Azerbaijan trên danh nghĩa có thể được gọi là hai cấp. Cấp cao nhất của chính phủ là cơ quan hành pháp do tổng thống đứng đầu. Chính quyền hành pháp địa phương chỉ là sự tiếp nối của quyền hành pháp. Điều khoản xác định địa vị pháp lý của chính quyền nhà nước địa phương về chính quyền hành pháp địa phương (Yerli İcra Hakimiyyəti_{Chính quyền Hành pháp Địa phương}^Azerbaijani), được thông qua vào ngày 16 tháng 6 năm 1999. Vào tháng 6 năm 2012, tổng thống đã phê duyệt một quy định trao thêm quyền hạn cho các chính quyền hành pháp địa phương, củng cố vị thế thống trị của họ trong các vấn đề địa phương. Hội đồng An ninh là cơ quan nghị sự dưới quyền tổng thống, và ông tổ chức nó theo hiến pháp. Nó được thành lập vào ngày 10 tháng 4 năm 1997. Bộ phận hành chính không phải là một phần của văn phòng tổng thống nhưng quản lý các hoạt động tài chính, kỹ thuật và tiền tệ của cả tổng thống và văn phòng của ông.

Đánh giá về tác động của các nhà lãnh đạo, đặc biệt là gia đình Aliyev, đối với dân chủ, nhân quyền và tiến bộ xã hội cho thấy một bức tranh phức tạp. Mặc dù có những thành tựu về phát triển kinh tế nhờ nguồn tài nguyên dầu mỏ, chính quyền Aliyev liên tục bị các tổ chức quốc tế như Human Rights Watch và Freedom House chỉ trích về các vấn đề như chủ nghĩa độc tài, gian lận bầu cử, hạn chế quyền tự do dân sự (đặc biệt là tự do báo chí), đàn áp chính trị và tham nhũng. Việc tập trung quyền lực vào tay một gia đình và đảng cầm quyền đã làm suy yếu các thể chế dân chủ và hạn chế sự tham gia của phe đối lập.

5.2. Các đảng phái chính và bầu cử

Đảng Azerbaijan Mới (YAP), do Ilham Aliyev lãnh đạo, là đảng cầm quyền và chiếm ưu thế tuyệt đối trên chính trường Azerbaijan. Các đảng đối lập chính bao gồm Musavat và Đảng Mặt trận Nhân dân Azerbaijan (AXCP). Tuy nhiên, các đảng đối lập thường hoạt động trong điều kiện bị hạn chế, đối mặt với sự đàn áp và thiếu cơ hội cạnh tranh công bằng trong các cuộc bầu cử.

Các cuộc bầu cử tổng thống và quốc hội ở Azerbaijan thường xuyên bị chỉ trích bởi các nhà quan sát quốc tế về tình trạng gian lận và không công bằng. Kết quả bầu cử thường cho thấy chiến thắng áp đảo của Đảng Azerbaijan Mới. Ví dụ, trong cuộc bầu cử quốc hội năm 2010, các đảng đối lập đã không giành được một ghế nào, và các nhà quan sát châu Âu đã ghi nhận nhiều bất thường. Tương tự, các cuộc bầu cử tổng thống mà Ilham Aliyev giành chiến thắng, bao gồm các cuộc bầu cử năm 2003, 2008, 2013, 2018 và 2024, đều bị phe đối lập và một số tổ chức quốc tế cáo buộc là không tự do và không công bằng.

5.3. Phân chia hành chính

Azerbaijan được chia thành 14 vùng kinh tế; 66 quận (rayonlar_{các quận}^Azerbaijani) và 11 thành phố (şəhərlər_{các thành phố}^Azerbaijani) trực thuộc nước cộng hòa. Ngoài ra, Azerbaijan bao gồm Cộng hòa Tự trị (muxtar respublika_{cộng hòa tự trị}^Azerbaijani) Nakhchivan. Tổng thống Azerbaijan bổ nhiệm các thống đốc của các đơn vị này, trong khi chính phủ Nakhchivan được bầu và phê chuẩn bởi quốc hội của Cộng hòa Tự trị Nakhchivan.

Các đơn vị hành chính của Azerbaijan bao gồm:

• Vùng kinh tế Baku
  • Baku
• Vùng kinh tế Absheron-Khizi
  • Absheron (Abşeron)
  • Khizi (Xızı)
  • Sumgait (Sumqayıt)
• Vùng kinh tế Aran Trung tâm
  • Aghdash (Ağdaş)
  • Goychay (Göyçay)
  • Kurdamir (Kürdəmir)
  • Ujar (Ucar)
  • Yevlakh (Yevlax)
  • Yevlakh (thành phố)
  • Zardab (Zərdab)
  • Mingachevir (Mingəçevir)
• Vùng kinh tế Mil-Mughan
  • Beylagan (Beyləqan)
  • Imishli (İmişli)
  • Saatly (Saatlı)
  • Sabirabad (Sabirabad)
• Vùng kinh tế Shirvan-Salyan
  • Bilasuvar (Biləsuvar)
  • Hajigabul (Hacıqabul)
  • Neftchala (Neftçala)
  • Salyan (Salyan)
  • Shirvan (Şirvan)
• Vùng kinh tế Shirvan Miền núi
  • Aghsu (Ağsu)
  • Gobustan (Qobustan)
  • Ismayilli (İsmayıllı)
  • Shamakhi (Şamaxı)
• Vùng kinh tế Ganja-Dashkasan
  • Dashkasan (Daşkəsən)
  • Goranboy (Goranboy)
  • Goygol (Göygöl)
  • Samukh (Samux)
  • Ganja (Gəncə)
  • Naftalan (Naftalan)
• Vùng kinh tế Gazakh-Tovuz
  • Aghstafa (Ağstafa)
  • Gadabay (Gədəbəy)
  • Gazakh (Qazax)
  • Shamkir (Şəmkir)
  • Tovuz (Tovuz)
• Vùng kinh tế Guba-Khachmaz
  • Guba (Quba)
  • Gusar (Qusar)
  • Khachmaz (Xaçmaz)
  • Shabran (Şabran)
  • Siyazan (Siyəzən)
• Vùng kinh tế Đông Zangezur
  • Gubadly (Qubadlı)
  • Jabrayil (Cəbrayıl)
  • Kalbajar (Kəlbəcər)
  • Lachin (Laçın)
  • Zangilan (Zəngilan)
• Vùng kinh tế Lankaran-Astara
  • Astara (Astara)
  • Jalilabad (Cəlilabad)
  • Lankaran (Lənkəran)
  • Lerik (Lerik)
  • Masally (Masallı)
  • Yardimli (Yardımlı)
  • Lankaran (thành phố)
• Vùng kinh tế Nakhchivan
  • Babek (Babək)
  • Julfa (Culfa)
  • Kangarli (Kəngərli)
  • Ordubad (Ordubad)
  • Sadarak (Sədərək)
  • Shahbuz (Şahbuz)
  • Sharur (Şərur)
  • Nakhchivan (Naxçıvan)
• Vùng kinh tế Shaki-Zagatala
  • Balakan (Balakən)
  • Gabala (Qəbələ)
  • Gakh (Qax)
  • Oghuz (Oğuz)
  • Shaki (Şəki)
  • Zagatala (Zaqatala)
  • Shaki (thành phố)
• Vùng kinh tế Karabakh
  • Aghjabadi (Ağcabədi)
  • Barda (Bərdə)
  • Aghdam (Ağdam)
  • Fuzuli (Füzuli)
  • Khojaly (Xocalı)
  • Khojavend (Xocavənd)
  • Shusha (Şuşa)
  • Tartar (Tərtər)
  • Khankendi (Xankəndi)

5.4. Quan hệ đối ngoại

Cộng hòa Dân chủ Azerbaijan tồn tại ngắn ngủi đã thành công trong việc thiết lập quan hệ ngoại giao với sáu quốc gia, cử đại diện ngoại giao đến Đức và Phần Lan. Quá trình công nhận quốc tế về nền độc lập của Azerbaijan khỏi Liên Xô đang sụp đổ kéo dài khoảng một năm. Quốc gia gần đây nhất công nhận Azerbaijan là Bahrain, vào ngày 6 tháng 11 năm 1996. Quan hệ ngoại giao đầy đủ, bao gồm trao đổi phái bộ lẫn nhau, lần đầu tiên được thiết lập với Thổ Nhĩ Kỳ, Pakistan, Hoa Kỳ, Iran và Israel. Azerbaijan đặc biệt nhấn mạnh "mối quan hệ đặc biệt" của mình với Thổ Nhĩ Kỳ.

Đến nay, Azerbaijan có quan hệ ngoại giao với 182 quốc gia và là thành viên của 38 tổ chức quốc tế. Nước này giữ tư cách quan sát viên tại Phong trào Không liên kết và Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) và là một thành viên thường trực tại Liên minh Viễn thông Quốc tế. Ngày 9 tháng 5 năm 2006, Azerbaijan được bầu làm thành viên của Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc mới thành lập bởi Đại hội đồng Liên Hợp Quốc. Nhiệm kỳ bắt đầu từ ngày 19 tháng 6 năm 2006. Azerbaijan lần đầu tiên được bầu làm thành viên không thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc năm 2011 với sự ủng hộ của 155 quốc gia.

Các ưu tiên trong chính sách đối ngoại bao gồm, trước hết, việc khôi phục toàn vẹn lãnh thổ; loại bỏ hậu quả của việc chiếm đóng Nagorno-Karabakh và bảy vùng khác của Azerbaijan xung quanh Nagorno-Karabakh; hội nhập vào cấu trúc châu Âu và châu Âu-Đại Tây Dương; đóng góp cho an ninh quốc tế; hợp tác với các tổ chức quốc tế; hợp tác khu vực và quan hệ song phương; tăng cường khả năng quốc phòng; thúc đẩy an ninh bằng các biện pháp chính sách đối nội; tăng cường dân chủ; bảo tồn khoan dung sắc tộc và tôn giáo; chính sách khoa học, giáo dục và văn hóa và bảo tồn các giá trị đạo đức; phát triển kinh tế và xã hội; tăng cường an ninh nội bộ và biên giới; và chính sách di cư, năng lượng và an ninh giao thông vận tải.

Azerbaijan là một thành viên tích cực của các liên minh quốc tế chống khủng bố quốc tế và là một trong những quốc gia đầu tiên đề nghị hỗ trợ sau vụ tấn công ngày 11 tháng 9. Quốc gia này là một thành viên tích cực của chương trình Đối tác vì Hòa bình của NATO, đóng góp vào các nỗ lực gìn giữ hòa bình ở Kosovo, Afghanistan và Iraq. Azerbaijan cũng là thành viên của Hội đồng châu Âu từ năm 2001 và duy trì quan hệ tốt đẹp với Liên minh châu Âu. Quốc gia này cuối cùng có thể nộp đơn xin gia nhập EU.

Vào ngày 1 tháng 7 năm 2021, Quốc hội Hoa Kỳ đã thúc đẩy luật pháp sẽ có tác động đến viện trợ quân sự mà Washington đã gửi cho Azerbaijan kể từ năm 2012. Điều này là do các gói viện trợ cho Armenia, thay vào đó, nhỏ hơn đáng kể.

Azerbaijan đã bị chỉ trích nặng nề vì hối lộ các quan chức và nhà ngoại giao nước ngoài để quảng bá các mục tiêu của mình ở nước ngoài và hợp pháp hóa các cuộc bầu cử trong nước, một thực tế được gọi là ngoại giao trứng cá muối. Hoạt động rửa tiền Azerbaijani laundromat liên quan đến việc hối lộ các chính trị gia và nhà báo nước ngoài để phục vụ lợi ích quan hệ công chúng của chính phủ Azerbaijan.

Về quan hệ với các nước láng giềng, Azerbaijan có mối quan hệ phức tạp. Quan hệ với Armenia vẫn căng thẳng do xung đột Nagorno-Karabakh. Quan hệ với Nga mang tính thực dụng, bao gồm hợp tác kinh tế và an ninh, mặc dù Nga cũng duy trì quan hệ với Armenia. Quan hệ với Iran đôi khi căng thẳng do các vấn đề liên quan đến cộng đồng người Azerbaijan ở Iran và ảnh hưởng khu vực. Quan hệ với Gruzia và Thổ Nhĩ Kỳ rất chặt chẽ, đặc biệt là với Thổ Nhĩ Kỳ, được coi là "một quốc gia, hai nhà nước", với hợp tác sâu rộng trong các lĩnh vực năng lượng, quân sự và chính trị.

5.5. Quân sự

Quân đội Quốc gia của Cộng hòa Dân chủ Azerbaijan được thành lập vào ngày 26 tháng 6 năm 1918. Khi Azerbaijan giành độc lập sau khi Liên Xô tan rã, Lực lượng Vũ trang Cộng hòa Azerbaijan được thành lập theo luật về lực lượng vũ trang ngày 9 tháng 10 năm 1991. Ngày thành lập ban đầu của Quân đội Quốc gia tồn tại ngắn ngủi được kỷ niệm là Ngày Quân đội (26 tháng 6). Tính đến năm 2021, Azerbaijan có 126.000 quân nhân tại ngũ trong lực lượng vũ trang. Ngoài ra còn có 17.000 quân bán quân sự và 330.000 quân dự bị. Lực lượng vũ trang có ba quân chủng: Lục quân, Không quân và Hải quân. Ngoài ra, lực lượng vũ trang còn bao gồm một số phân đội quân sự có thể tham gia bảo vệ nhà nước khi cần thiết. Đó là Quân đội Nội vụ của Bộ Nội vụ và Cục Biên phòng Nhà nước, bao gồm cả Lực lượng Bảo vệ Bờ biển. Vệ binh Quốc gia Azerbaijan là một lực lượng bán quân sự hoạt động như một thực thể bán độc lập của Cục Bảo vệ Nhà nước Đặc biệt, một cơ quan trực thuộc tổng thống.

Azerbaijan tuân thủ Hiệp ước về các lực lượng vũ trang thông thường ở châu Âu và đã ký tất cả các hiệp ước quốc tế lớn về vũ khí. Azerbaijan hợp tác chặt chẽ với NATO trong các chương trình như Đối tác vì Hòa bình và Kế hoạch Hành động Đối tác Cá nhân/pfp và ipa. Azerbaijan đã triển khai 151 quân nhân gìn giữ hòa bình ở Iraq và 184 quân nhân khác ở Afghanistan.

Azerbaijan đã chi 2.24 B USD cho ngân sách quốc phòng tính đến năm 2020, chiếm 5,4% tổng GDP và khoảng 12,7% chi tiêu chung của chính phủ. Ngành công nghiệp quốc phòng Azerbaijan sản xuất vũ khí nhỏ, hệ thống pháo binh, xe tăng, xe bọc thép và thiết bị nhìn đêm, bom hàng không, UAV/máy bay không người lái, các loại xe quân sự khác nhau và máy bay quân sự và trực thăng.

5.6. Nhân quyền

Hiến pháp Azerbaijan tuyên bố đảm bảo quyền tự do ngôn luận, nhưng trên thực tế điều này bị phủ nhận. Sau nhiều năm suy giảm tự do báo chí và truyền thông, vào năm 2014, môi trường truyền thông xấu đi nhanh chóng dưới một chiến dịch của chính phủ nhằm bịt miệng mọi phe đối lập và chỉ trích, ngay cả khi đất nước này lãnh đạo Ủy ban Bộ trưởng của Hội đồng châu Âu (tháng 5 - tháng 11 năm 2014). Các cáo buộc pháp lý ngụy tạo và tình trạng không bị trừng phạt trong các vụ bạo lực đối với nhà báo vẫn là chuyện thường tình. Tất cả các chương trình phát thanh nước ngoài đều bị cấm ở nước này. Theo báo cáo Tự do Báo chí năm 2013 của Freedom House, tình trạng tự do báo chí của Azerbaijan là "không tự do", và Azerbaijan xếp thứ 177 trong số 196 quốc gia. Đài Châu Âu Tự do/Đài Tự do và Đài Tiếng nói Hoa Kỳ bị cấm ở Azerbaijan. Sự phân biệt đối xử đối với người LGBT ở Azerbaijan rất phổ biến.

Kitô giáo được chính thức công nhận. Tất cả các cộng đồng tôn giáo đều phải đăng ký để được phép tụ họp, nếu không có nguy cơ bị bỏ tù. Việc đăng ký này thường bị từ chối. "Sự phân biệt chủng tộc góp phần vào việc thiếu tự do tôn giáo của đất nước, vì nhiều người Kitô hữu là người dân tộc Armenia hoặc Nga, chứ không phải người Azeri theo đạo Hồi".

Trong vài năm qua, ba nhà báo đã bị giết và một số người bị truy tố trong các phiên tòa được các tổ chức nhân quyền quốc tế mô tả là không công bằng. Azerbaijan có số lượng nhà báo bị bỏ tù nhiều nhất ở châu Âu vào năm 2015, theo Ủy ban Bảo vệ Nhà báo, và là quốc gia bị kiểm duyệt nhiều thứ 5 trên thế giới, trước cả Iran và Trung Quốc. Một số nhà báo chỉ trích đã bị bắt vì đưa tin về đại dịch COVID-19.

Một báo cáo của một nhà nghiên cứu của Ân xá Quốc tế vào tháng 10 năm 2015 chỉ ra "... sự suy thoái nghiêm trọng về nhân quyền ở Azerbaijan trong vài năm qua. Đáng buồn thay, Azerbaijan đã được phép thoát khỏi các mức độ đàn áp chưa từng có và trong quá trình đó gần như xóa sổ xã hội dân sự của mình." Báo cáo thường niên 2015/16 của Ân xá Quốc tế về đất nước này tuyên bố "... việc đàn áp những người bất đồng chính kiến tiếp tục. Các tổ chức nhân quyền vẫn không thể hoạt động trở lại. Ít nhất 18 tù nhân lương tâm vẫn bị giam giữ vào cuối năm. Các hành động trả đũa đối với các nhà báo và nhà hoạt động độc lập vẫn tiếp diễn cả trong nước và nước ngoài, trong khi các thành viên gia đình của họ cũng phải đối mặt với sự quấy rối và bắt giữ. Các giám sát viên nhân quyền quốc tế bị cấm và trục xuất khỏi đất nước. Các báo cáo về tra tấn và đối xử tệ bạc khác vẫn tiếp diễn."

The Guardian đưa tin vào tháng 4 năm 2017 rằng "giới tinh hoa cầm quyền của Azerbaijan đã điều hành một kế hoạch bí mật trị giá 2.90 B USD để trả tiền cho các nhân vật châu Âu nổi tiếng, mua hàng xa xỉ và rửa tiền thông qua một mạng lưới các công ty Anh mờ ám.... Dữ liệu bị rò rỉ cho thấy giới lãnh đạo Azerbaijan, bị cáo buộc vi phạm nhân quyền hàng loạt, tham nhũng có hệ thống và gian lận bầu cử, đã thực hiện hơn 16.000 khoản thanh toán bí mật từ năm 2012 đến năm 2014. Một phần số tiền này đã được chuyển cho các chính trị gia và nhà báo, như một phần của hoạt động vận động hành lang quốc tế nhằm làm chệch hướng những lời chỉ trích đối với tổng thống Azerbaijan, Ilham Aliyev, và để quảng bá hình ảnh tích cực về đất nước giàu dầu mỏ của ông." Không có gợi ý nào cho thấy tất cả những người nhận tiền đều biết về nguồn gốc của số tiền đó khi nó đến qua một con đường trá hình.

6.1. Tổng quan kinh tế

Sau khi giành độc lập, Azerbaijan trở thành thành viên của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu, Ngân hàng Phát triển Hồi giáo và Ngân hàng Phát triển châu Á. Hệ thống ngân hàng của Azerbaijan bao gồm Ngân hàng Trung ương Azerbaijan, các ngân hàng thương mại và các tổ chức tín dụng phi ngân hàng. Ngân hàng Trung ương được thành lập vào năm 1992, có thẩm quyền phát hành tiền tệ quốc gia, manat Azerbaijan, và giám sát tất cả các ngân hàng thương mại. Hai ngân hàng thương mại lớn là UniBank và Ngân hàng Quốc tế Azerbaijan thuộc sở hữu nhà nước.

Trong những năm đầu của thế kỷ 21, lạm phát cao kinh niên đã được kiểm soát. Điều này dẫn đến việc ra mắt một loại tiền tệ mới, manat Azerbaijan mới, vào ngày 1 tháng 1 năm 2006, nhằm củng cố các cải cách kinh tế và xóa bỏ dấu vết của một nền kinh tế không ổn định. Bị thúc đẩy bởi chi tiêu và tăng trưởng nhu cầu, tỷ lệ lạm phát quý 1 năm 2007 đạt 16,6%. Thu nhập danh nghĩa và tiền lương hàng tháng lần lượt tăng 29% và 25% so với con số này, nhưng việc tăng giá trong ngành công nghiệp phi dầu mỏ đã khuyến khích lạm phát.

Azerbaijan cũng được xếp hạng thứ 57 trong Báo cáo Năng lực Cạnh tranh Toàn cầu giai đoạn 2010-2011, cao hơn các nước CIS khác. Đến năm 2012, GDP của Azerbaijan đã tăng gấp 20 lần so với mức năm 1995. GDP danh nghĩa năm 2019 ước tính là 45.28 B USD (4.50 K USD bình quân đầu người), trong khi GDP theo sức mua tương đương (PPP) là 189.05 B USD (18.79 K USD bình quân đầu người). Chỉ số Gini năm 2008 là 33,7.

6.2. Năng lượng và tài nguyên thiên nhiên

Hai phần ba diện tích Azerbaijan giàu dầu mỏ và khí đốt tự nhiên. Ngành công nghiệp dầu mỏ có từ thời cổ đại. Nhà sử học và nhà du hành Ả Rập Al-Baladhuri đã thảo luận về nền kinh tế của Bán đảo Absheron thời cổ đại, đặc biệt đề cập đến dầu mỏ của nó. Hành lang khí đốt phía Nam, kết nối mỏ khí khổng lồ Shah Deniz ở Azerbaijan với châu Âu, nhằm mục đích giảm sự phụ thuộc của Liên minh châu Âu vào khí đốt của Nga.

Vùng Tiểu Kavkaz chiếm phần lớn trữ lượng vàng, bạc, sắt, đồng, titan, crôm, mangan, coban, molypden, quặng phức hợp và antimon của đất nước. Tháng 9 năm 1994, một hợp đồng 30 năm đã được ký kết giữa Công ty Dầu khí Nhà nước Cộng hòa Azerbaijan (SOCAR) và 13 công ty dầu khí, trong đó có Amoco, BP, ExxonMobil, Lukoil và Equinor. Các công ty dầu khí phương Tây đã có thể khai thác các mỏ dầu nước sâu chưa được khai thác dưới thời Liên Xô. Quỹ Dầu khí Nhà nước Azerbaijan được thành lập như một quỹ ngoài ngân sách để đảm bảo sự ổn định kinh tế vĩ mô, minh bạch trong quản lý doanh thu từ dầu mỏ và bảo vệ tài nguyên cho các thế hệ tương lai.

Azeriqaz, một công ty con của SOCAR, dự định đảm bảo khí hóa hoàn toàn đất nước vào năm 2021. Azerbaijan là một trong những nhà tài trợ cho các hành lang vận chuyển năng lượng đông-tây và bắc-nam. Tuyến đường sắt Baku-Tbilisi-Kars kết nối khu vực Caspi với Thổ Nhĩ Kỳ. Đường ống dẫn khí xuyên Anatolia và Đường ống dẫn khí xuyên Adriatic cung cấp khí đốt tự nhiên từ mỏ Shah Deniz của Azerbaijan đến Thổ Nhĩ Kỳ và châu Âu. Azerbaijan đã gia hạn thỏa thuận phát triển ACG cho đến năm 2050 theo PSA sửa đổi được ký vào ngày 14 tháng 9 năm 2017 bởi SOCAR và các đối tác liên doanh.

Khả năng tiếp cận sức chứa sinh học thấp hơn mức trung bình của thế giới. Năm 2016, Azerbaijan có 0,8 hecta toàn cầu sức chứa sinh học trên mỗi người trong lãnh thổ của mình, bằng một nửa mức trung bình thế giới là 1,6 hecta toàn cầu trên mỗi người. Năm 2016, Azerbaijan đã sử dụng 2,1 hecta toàn cầu sức chứa sinh học trên mỗi người - dấu chân sinh thái tiêu thụ của họ. Điều này có nghĩa là họ sử dụng nhiều sức chứa sinh học hơn những gì Azerbaijan có. Do đó, Azerbaijan đang bị thâm hụt sức chứa sinh học.

6.3. Nông nghiệp

Azerbaijan có lưu vực nông nghiệp lớn nhất trong khu vực. Khoảng 54,9% diện tích Azerbaijan là đất nông nghiệp. Đầu năm 2007, có 4.755.100 ha diện tích đất nông nghiệp được sử dụng. Cùng năm đó, tổng tài nguyên gỗ là 136 triệu m³. Các viện nghiên cứu khoa học nông nghiệp tập trung vào đồng cỏ và bãi chăn thả, làm vườn và cây trồng cận nhiệt đới, rau xanh, trồng nho và sản xuất rượu vang, trồng bông và cây thuốc. Ở một số khu vực, việc trồng ngũ cốc, khoai tây, củ cải đường, bông và thuốc lá mang lại lợi nhuận. Chăn nuôi, các sản phẩm từ sữa, rượu vang và rượu mạnh cũng là những nông sản quan trọng. Ngành đánh bắt cá Caspi tập trung vào trữ lượng cá tầm và cá tầm Beluga đang cạn kiệt. Năm 2002, hạm đội thương thuyền Azerbaijan có 54 tàu.

Một số sản phẩm trước đây được nhập khẩu từ nước ngoài đã bắt đầu được sản xuất trong nước. Trong số đó có Coca-Cola của Coca-Cola Bottlers LTD., bia của Baki-Kastel, ván sàn của Nehir và ống dẫn dầu của EUPEC Pipe Coating Azerbaijan.

6.4. Du lịch

Đất nước này từng là một điểm du lịch nổi tiếng vào những năm 1980. Sự sụp đổ của Liên Xô và Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất trong những năm 1990 đã làm tổn hại đến ngành du lịch và hình ảnh của Azerbaijan như một điểm đến du lịch. Mãi đến những năm 2000, ngành du lịch mới bắt đầu phục hồi, và kể từ đó, đất nước này đã có tốc độ tăng trưởng cao về số lượng khách du lịch và lượt lưu trú qua đêm. Trong những năm gần đây, Azerbaijan cũng đã trở thành một điểm đến phổ biến cho du lịch tôn giáo, spa và chăm sóc sức khỏe. Vào mùa đông, Khu nghỉ dưỡng núi Shahdag cung cấp dịch vụ trượt tuyết với các cơ sở vật chất hiện đại.

Chính phủ đã đặt mục tiêu phát triển thành một điểm đến du lịch ưu tú là ưu tiên hàng đầu. Đây là một chiến lược quốc gia nhằm đưa du lịch trở thành một ngành đóng góp chính, nếu không muốn nói là lớn nhất, cho nền kinh tế Azerbaijan. Các hoạt động này được quy định bởi Bộ Văn hóa và Du lịch Azerbaijan. Có 63 quốc gia được miễn thị thực. Hệ thống thị thực điện tử (E-visa) được áp dụng cho công dân các nước cần thị thực đến Cộng hòa Azerbaijan. Theo Báo cáo Năng lực Cạnh tranh Du lịch và Lữ hành năm 2015 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, Azerbaijan đứng ở vị trí thứ 84.

Theo một báo cáo của Hội đồng Du lịch và Lữ hành Thế giới, Azerbaijan nằm trong số mười quốc gia hàng đầu có mức tăng trưởng mạnh nhất về xuất khẩu du khách từ năm 2010 đến năm 2016. Ngoài ra, Azerbaijan đứng đầu (46,1%) trong số các quốc gia có nền kinh tế du lịch và lữ hành phát triển nhanh nhất, với các chỉ số mạnh mẽ về chi tiêu của du khách quốc tế đến vào năm 2016.

6.5. Giao thông vận tải

Vị trí thuận lợi của Azerbaijan trên giao lộ của các trục giao thông quốc tế lớn, như Con đường tơ lụa và hành lang bắc-nam, làm nổi bật tầm quan trọng chiến lược của ngành giao thông vận tải đối với nền kinh tế đất nước. Ngành vận tải bao gồm đường bộ, đường sắt, hàng không và hàng hải. Đây cũng là một trung tâm kinh tế quan trọng trong việc vận chuyển nguyên liệu thô. Đường ống Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) bắt đầu hoạt động vào tháng 5 năm 2006 và kéo dài hơn 1.77 K km qua lãnh thổ Azerbaijan, Gruzia và Thổ Nhĩ Kỳ. BTC được thiết kế để vận chuyển tới 50 triệu tấn dầu thô mỗi năm và vận chuyển dầu từ các mỏ dầu Biển Caspi đến thị trường toàn cầu. Đường ống dẫn khí Nam Kavkaz, cũng trải dài qua lãnh thổ Azerbaijan, Gruzia và Thổ Nhĩ Kỳ, bắt đầu hoạt động vào cuối năm 2006 và cung cấp thêm nguồn cung cấp khí đốt cho thị trường châu Âu từ mỏ khí Shah Deniz. Shah Deniz dự kiến sẽ sản xuất tới 296 tỷ mét khối khí đốt tự nhiên mỗi năm. Azerbaijan cũng đóng một vai trò quan trọng trong Dự án Con đường Tơ lụa do EU tài trợ.

Năm 2002, chính phủ thành lập Bộ Giao thông vận tải với nhiều chức năng chính sách và quản lý. Cùng năm đó, đất nước này trở thành thành viên của Công ước Viên về Giao thông đường bộ. Các ưu tiên là nâng cấp mạng lưới giao thông và cải thiện dịch vụ vận tải để tạo điều kiện tốt hơn cho sự phát triển của các ngành kinh tế khác. Việc xây dựng tuyến đường sắt Kars-Tbilisi-Baku vào năm 2012 nhằm cải thiện giao thông giữa châu Á và châu Âu bằng cách kết nối các tuyến đường sắt của Trung Quốc và Kazakhstan ở phía đông với hệ thống đường sắt châu Âu ở phía tây qua Thổ Nhĩ Kỳ. Năm 2010, các tuyến đường sắt khổ rộng và đường sắt điện khí hóa lần lượt kéo dài 2.92 K km và 1.28 K km. Đến năm 2010, có 35 sân bay và một sân bay trực thăng.

6.6. Khoa học và công nghệ

Trong thế kỷ 21, một sự bùng nổ mới về dầu mỏ và khí đốt đã giúp cải thiện tình hình trong các lĩnh vực khoa học và công nghệ. Chính phủ đã khởi động một chiến dịch nhằm hiện đại hóa và đổi mới. Chính phủ ước tính rằng lợi nhuận từ ngành công nghệ thông tin và truyền thông sẽ tăng trưởng và trở nên tương đương với lợi nhuận từ sản xuất dầu mỏ. Azerbaijan có một lĩnh vực Internet lớn và tăng trưởng ổn định. Năm 2012, dự báo tăng trưởng nhanh chóng trong ít nhất năm năm nữa. Azerbaijan được xếp hạng thứ 95 trong Chỉ số Đổi mới Toàn cầu năm 2024.

Đất nước này đã đạt được những tiến bộ trong việc phát triển ngành viễn thông. Bộ Thông tin và Truyền thông & Công nghệ Thông tin và một nhà khai thác thông qua vai trò của mình tại Aztelekom vừa là nhà hoạch định chính sách vừa là cơ quan quản lý. Điện thoại công cộng có sẵn cho các cuộc gọi nội hạt và yêu cầu mua thẻ từ tổng đài điện thoại hoặc một số cửa hàng và ki-ốt. Thẻ cho phép một cuộc gọi có thời lượng không giới hạn. Tính đến năm 2009, có 1.397.000 đường dây điện thoại chính và 1.485.000 người dùng internet. Có bốn nhà cung cấp GSM: Azercell, Bakcell, Azerfon (Nar Mobile), các nhà khai thác mạng di động Nakhtel và một nhà khai thác CDMA.

Trong thế kỷ 21, một số nhà khoa học địa động lực học và địa kiến tạo nổi tiếng của Azerbaijan, lấy cảm hứng từ các công trình cơ bản của Elchin Khalilov và những người khác, đã thiết kế hàng trăm trạm dự báo động đất và các tòa nhà chống động đất hiện chiếm phần lớn Trung tâm Dịch vụ Địa chấn Cộng hòa. Cơ quan Hàng không Vũ trụ Quốc gia Azerbaijan đã phóng vệ tinh đầu tiên AzerSat 1 vào quỹ đạo vào ngày 7 tháng 2 năm 2013 từ Trung tâm Vũ trụ Guiana ở Guiana thuộc Pháp tại các vị trí quỹ đạo 46° Đông. Vệ tinh này bao phủ châu Âu và một phần đáng kể của châu Á và châu Phi và phục vụ việc truyền phát truyền hình và phát thanh cũng như Internet. Việc phóng vệ tinh vào quỹ đạo là bước đầu tiên của Azerbaijan trong việc thực hiện mục tiêu trở thành một quốc gia có ngành công nghiệp vũ trụ riêng, có khả năng thực hiện thành công nhiều dự án hơn trong tương lai.

7.1. Nhân khẩu học

Tính đến tháng 3 năm 2022, dân số Azerbaijan là 10.164.464 người, trong đó 52,9% sống ở thành thị và 47,1% ở nông thôn. Vào tháng 1 năm 2019, 50,1% tổng dân số là nữ. Tỷ số giới tính cùng năm là 0,99 nam trên mỗi nữ. Tỷ lệ tăng dân số năm 2011 là 0,85%, so với 1,09% trên toàn thế giới. Một yếu tố quan trọng hạn chế tăng trưởng dân số là mức độ di cư cao. Năm 2011, Azerbaijan có tỷ lệ di cư là -1,14/1.000 người.

Cộng đồng người Azerbaijan hải ngoại có mặt ở 42 quốc gia. Ngược lại, có nhiều trung tâm dành cho các dân tộc thiểu số bên trong Azerbaijan, bao gồm trung tâm văn hóa Đức "Karelhaus", trung tâm văn hóa Slav, cộng đồng Azerbaijan-Israel, trung tâm văn hóa Kurd, Hiệp hội Talysh Quốc tế, trung tâm quốc gia Lezgin "Samur", cộng đồng Azerbaijan-Tatar, hội người Tatar Krym, v.v.

Tổng cộng, Azerbaijan có 78 thành phố, 63 quận nội thành và một thành phố có địa vị pháp lý đặc biệt. Tiếp theo là 261 khu định cư kiểu đô thị và 4248 làng.

Các thành phố lớn nhất Azerbaijan (Dân số các thành phố lớn tính đến năm 2012, dựa trên Điều tra dân số năm 2009 của Ủy ban Thống kê Nhà nước Cộng hòa Azerbaijan):

7.2. Dân tộc

Thành phần dân tộc Azerbaijan theo điều tra dân số năm 2009:

• Azerbaijan: 91,6%
• Lezgin: 2,0%
• Người Armenia: 1,4% (hầu hết người Armenia sống ở vùng ly khai Nagorno-Karabakh trước cuộc di cư năm 2023)
• Người Nga: 1,3%
• Talysh: 1,3%
• Avar: 0,6%
• Người Thổ Nhĩ Kỳ: 0,4%
• Người Tatar: 0,3%
• Tat: 0,3%
• Người Ukraina: 0,2%
• Tsakhur: 0,1%
• Người Gruzia: 0,1%
• Người Do Thái: 0,1%
• Kurd: 0,1%
• Khác: 0,2%

Chính phủ Azerbaijan đã có những nỗ lực nhằm đảm bảo quyền và sự hòa nhập của các nhóm dân tộc thiểu số. Hiến pháp Azerbaijan đảm bảo quyền bình đẳng cho tất cả các công dân không phân biệt dân tộc, tôn giáo hay ngôn ngữ. Có các trung tâm văn hóa và các tổ chức đại diện cho nhiều nhóm thiểu số. Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức liên quan đến việc bảo tồn ngôn ngữ và văn hóa của một số nhóm thiểu số nhỏ hơn, cũng như các vấn đề liên quan đến tác động của xung đột Nagorno-Karabakh đối với quan hệ giữa các sắc tộc. Các nhóm dễ bị tổn thương, chẳng hạn như những người phải di dời trong nước do xung đột, cũng cần được quan tâm đặc biệt để đảm bảo quyền và sự hòa nhập của họ vào xã hội.

7.3. Ngôn ngữ

Ngôn ngữ chính thức là tiếng Azerbaijan, một ngôn ngữ Turk. Khoảng 92% dân số quốc gia nói tiếng này như tiếng mẹ đẻ. Tiếng Nga và tiếng Armenia (chỉ ở Nagorno-Karabakh trước cuộc di cư năm 2023) vẫn được sử dụng ở Azerbaijan. Mỗi ngôn ngữ này là tiếng mẹ đẻ của khoảng 1,5% dân số quốc gia. Năm 1989, tiếng Armenia là ngôn ngữ đa số ở vùng Nagorno-Karabakh, được nói bởi khoảng 76% dân số khu vực. Sau Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất, người bản ngữ Armenia chiếm khoảng 95% dân số khu vực; tuy nhiên, sau cuộc tấn công của Azerbaijan năm 2023, hầu hết người Armenia đã rời khỏi khu vực.

Hàng chục ngôn ngữ thiểu số khác được nói như tiếng mẹ đẻ, bao gồm tiếng Avar, tiếng Budukh, tiếng Gruzia, tiếng Juhuri, tiếng Khinalug, tiếng Kryts, tiếng Lezgin, tiếng Rutul, tiếng Talysh, Tat, tiếng Tsakhur và tiếng Udi. Tất cả những ngôn ngữ này chỉ được nói bởi các nhóm dân số thiểu số nhỏ, một số trong đó rất nhỏ và đang suy giảm. Chính sách ngôn ngữ của nhà nước Azerbaijan tập trung vào việc thúc đẩy tiếng Azerbaijan là ngôn ngữ chính thức, đồng thời cũng có những nỗ lực nhất định để bảo tồn và phát triển ngôn ngữ của các dân tộc thiểu số.

7.4. Tôn giáo

Azerbaijan được coi là quốc gia có đa số dân theo đạo Hồi thế tục nhất. Khoảng 97% dân số là người Hồi giáo. Trong số người Hồi giáo, ước tính khoảng 55-65% theo dòng Shia, trong khi 35-45% theo dòng Sunni (một số nguồn khác ước tính tỷ lệ Shia lên đến 85%). Các tín ngưỡng khác được thực hành bởi các nhóm dân tộc khác nhau của đất nước. Theo điều 48 của hiến pháp, Azerbaijan là một nhà nước thế tục và đảm bảo tự do tôn giáo. Trong một cuộc thăm dò của Gallup năm 2006-2008, chỉ 21% số người được hỏi từ Azerbaijan cho biết tôn giáo là một phần quan trọng trong cuộc sống hàng ngày của họ.

Trong số các tôn giáo thiểu số của quốc gia, ước tính có khoảng 280.000 người Kitô giáo (3,1%), chủ yếu là Chính thống giáo Nga và Gruzia và Tông truyền Armenia (hầu hết người Armenia sống ở vùng ly khai Nagorno-Karabakh trước cuộc di cư năm 2023). Năm 2003, có 250 người Công giáo La Mã. Các giáo phái Kitô giáo khác tính đến năm 2002 bao gồm Lutheran, Baptist và Molokan. Cũng có một cộng đồng Tin Lành nhỏ. Azerbaijan cũng có một cộng đồng Do Thái cổ đại với lịch sử 2.000 năm; các tổ chức Do Thái ước tính rằng 12.000 người Do Thái vẫn còn ở Azerbaijan, nơi có thị trấn duy nhất có đa số dân Do Thái bên ngoài Israel và Hoa Kỳ. Azerbaijan cũng là nơi sinh sống của các thành viên cộng đồng Baháʼí, Hare Krishna và Nhân Chứng Giê-hô-va, cũng như các tín đồ của các cộng đồng tôn giáo khác.

Chính sách tôn giáo của nhà nước Azerbaijan dựa trên nguyên tắc thế tục, đảm bảo quyền tự do tín ngưỡng và không phân biệt đối xử tôn giáo. Ủy ban Nhà nước về các Hiệp hội Tôn giáo chịu trách nhiệm quản lý các vấn đề tôn giáo. Tuy nhiên, một số cộng đồng tôn giáo đã bị hạn chế một cách không chính thức về tự do tôn giáo. Một báo cáo của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ về vấn đề này đề cập đến việc giam giữ các thành viên của một số nhóm Hồi giáo và Kitô giáo, và nhiều nhóm gặp khó khăn trong việc đăng ký với cơ quan quản lý tôn giáo.

7.5. Giáo dục

Một tỷ lệ tương đối cao người Azerbaijan đã đạt được một số hình thức giáo dục đại học, đáng chú ý nhất là trong các lĩnh vực khoa học và kỹ thuật. Trong thời kỳ Xô viết, trình độ học vấn và trình độ dân trí trung bình đã tăng lên đáng kể từ điểm xuất phát rất thấp, bất chấp hai lần thay đổi bảng chữ cái tiêu chuẩn, từ chữ Ba Tư-Ả Rập sang Latinh vào những năm 1920 và từ chữ Latinh sang Kirin vào những năm 1930. Theo dữ liệu của Liên Xô, 100% nam giới và phụ nữ (tuổi từ chín đến bốn mươi chín) biết chữ vào năm 1970. Theo Báo cáo Phát triển Con người của Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc năm 2009, tỷ lệ biết chữ là 99,5%.

Kể từ khi độc lập, một trong những luật đầu tiên mà Quốc hội thông qua để tách khỏi Liên Xô là việc áp dụng bảng chữ cái Latinh sửa đổi để thay thế chữ Kirin. Ngoài ra, hệ thống giáo dục Azerbaijan đã trải qua ít thay đổi về cấu trúc. Những thay đổi ban đầu bao gồm việc tái lập giáo dục tôn giáo (bị cấm trong thời kỳ Xô viết) và những thay đổi trong chương trình giảng dạy nhằm tái nhấn mạnh việc sử dụng tiếng Azerbaijan và loại bỏ nội dung ý thức hệ. Ngoài các trường tiểu học, các cơ sở giáo dục bao gồm hàng ngàn trường mầm non, trường trung học phổ thông và trường dạy nghề, bao gồm các trường trung học chuyên biệt và trường kỹ thuật. Giáo dục đến lớp chín là bắt buộc. Azerbaijan có một số trường đại học và cơ sở giáo dục đại học công lập và tư thục, với Đại học Quốc gia Baku là một trong những trường hàng đầu. Các nỗ lực cải cách giáo dục đang được tiến hành nhằm hiện đại hóa hệ thống và nâng cao chất lượng giáo dục.

7.6. Y tế

Hệ thống y tế của Azerbaijan đã trải qua những thay đổi đáng kể kể từ khi giành độc lập. Các chỉ số y tế chính như tuổi thọ trung bình đã có những cải thiện, tuy nhiên vẫn còn những thách thức. Tuổi thọ trung bình của người dân Azerbaijan vào khoảng 73 tuổi (số liệu ước tính gần đây).

Hệ thống dịch vụ y tế bao gồm cả các cơ sở công lập và tư nhân. Chính phủ đã có những nỗ lực để hiện đại hóa cơ sở hạ tầng y tế và cải thiện khả năng tiếp cận dịch vụ chăm sóc sức khỏe cho người dân. Tuy nhiên, vẫn còn sự chênh lệch về chất lượng dịch vụ giữa khu vực thành thị và nông thôn, cũng như giữa các cơ sở y tế công và tư.

Các vấn đề sức khỏe cộng đồng chính bao gồm các bệnh không lây nhiễm như bệnh tim mạch, ung thư và tiểu đường. Các bệnh truyền nhiễm vẫn là một mối quan tâm, mặc dù các chương trình tiêm chủng đã giúp kiểm soát nhiều bệnh trong số đó. Chính sách y tế của chính phủ tập trung vào việc cải thiện chất lượng dịch vụ, tăng cường y tế dự phòng và nâng cao nhận thức về sức khỏe cho người dân. Các chương trình bảo hiểm y tế bắt buộc cũng đang được triển khai nhằm mở rộng phạm vi bao phủ chăm sóc sức khỏe.

8.1. Kiến trúc

Kiến trúc Azerbaijan thường kết hợp các yếu tố của Đông và Tây, với những ảnh hưởng nặng nề từ kiến trúc Ba Tư. Nhiều kho tàng kiến trúc cổ đại được bảo tồn, chẳng hạn như Tháp Maiden và Cung điện của các Shirvanshah trong Thành cổ Baku. Các mục trong danh sách dự kiến Di sản Thế giới của UNESCO bao gồm Ateshgah của Baku, Lăng Momine Khatun, Vườn quốc gia Hirkan, Hồ nhựa đường Binagadi, Núi lửa bùn Lökbatan, Khu bảo tồn lịch sử và kiến trúc nhà nước Shusha, Núi Sân khấu Baku, Công trình Phòng thủ Bờ biển Caspi, Khu bảo tồn Quốc gia Ordubad và Cung điện của các Khan Shaki.

Trong số các kho tàng kiến trúc khác có Lâu đài Tứ giác ở Mardakan, Parigala ở Yuxarı Çardaqlar, một số cây cầu bắc qua sông Aras và một số lăng mộ. Vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, ít có công trình kiến trúc đồ sộ nào được tạo ra, nhưng những dinh thự đặc biệt đã được xây dựng ở Baku và những nơi khác. Trong số các di tích kiến trúc gần đây nhất, các tàu điện ngầm Baku nổi tiếng với lối trang trí xa hoa.

Nhiệm vụ của kiến trúc Azerbaijan hiện đại là ứng dụng đa dạng các thẩm mỹ hiện đại, tìm kiếm phong cách nghệ thuật riêng của kiến trúc sư và hòa nhập vào môi trường văn hóa-lịch sử hiện có. Các dự án lớn như Trung tâm Heydar Aliyev, Tháp Lửa, Baku Crystal Hall, Baku White City và Tháp SOCAR đã thay đổi đường chân trời của đất nước và quảng bá bản sắc đương đại của nó.

8.2. Âm nhạc và vũ đạo

Âm nhạc Azerbaijan được xây dựng dựa trên các truyền thống dân gian có từ gần một nghìn năm trước, phát triển xung quanh đặc điểm đơn điệu, tạo ra các giai điệu đa dạng về nhịp điệu. Âm nhạc có một hệ thống điệu thức phân nhánh, trong đó việc sắc thái hóa các gam trưởng và gam thứ có tầm quan trọng lớn. Trong số các nhạc cụ dân tộc có 14 nhạc cụ dây, 8 nhạc cụ gõ và 6 nhạc cụ hơi. Theo Từ điển Âm nhạc và Nhạc sĩ Grove, "về mặt dân tộc, văn hóa và tôn giáo, người Azerbaijan về mặt âm nhạc gần gũi với Iran hơn là Thổ Nhĩ Kỳ."

Mugham thường là một tổ khúc với thơ ca và các đoạn nhạc không lời xen kẽ. Khi biểu diễn mugham, các ca sĩ phải chuyển hóa cảm xúc của mình thành ca hát và âm nhạc. Trái ngược với truyền thống mugham của các nước Trung Á, mugham Azerbaijan có hình thức tự do hơn và ít cứng nhắc hơn; nó thường được so sánh với lĩnh vực ứng tác của nhạc jazz. UNESCO đã công nhận truyền thống mugham Azerbaijan là một Kiệt tác Di sản Truyền khẩu và Phi vật thể của Nhân loại. Meykhana là một loại bài hát dân gian đặc biệt không có nhạc đệm truyền thống của Azerbaijan, thường được một số người ứng tác về một chủ đề cụ thể.

Ashiq (Aşıq_{Ashiq (nghệ sĩ hát rong)}^Azerbaijani) kết hợp thơ ca, kể chuyện, vũ đạo, thanh nhạc và khí nhạc thành một nghệ thuật biểu diễn truyền thống, là biểu tượng của văn hóa Azerbaijan. Đây là một người hát rong thần bí hoặc người hát rong lưu động, vừa hát vừa chơi saz. Truyền thống này có nguồn gốc từ tín ngưỡng shaman của các dân tộc Turk cổ đại. Nghệ thuật ashiq của Azerbaijan đã được đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO năm 2009.

Kể từ giữa những năm 1960, nhạc pop Azerbaijan chịu ảnh hưởng của phương Tây, dưới nhiều hình thức khác nhau, ngày càng trở nên phổ biến ở Azerbaijan, trong khi các thể loại như rock và hip hop được sản xuất và thưởng thức rộng rãi. Nhạc pop và nhạc dân gian Azerbaijan nổi lên cùng với sự nổi tiếng quốc tế của các nghệ sĩ như Alim Qasimov, Rashid Behbudov, Vagif Mustafazadeh, Muslim Magomayev, Shovkat Alakbarova và Rubaba Muradova. Azerbaijan là một thành viên nhiệt tình của Cuộc thi Ca khúc Truyền hình châu Âu (Eurovision Song Contest). Azerbaijan xuất hiện lần đầu tại Eurovision Song Contest năm 2008. Bài dự thi của nước này đã giành vị trí thứ ba vào năm 2009 và thứ năm vào năm sau đó. Ell và Nikki đã giành vị trí quán quân tại Eurovision Song Contest năm 2011 với bài hát "Running Scared", mang lại cho Azerbaijan quyền đăng cai cuộc thi vào năm 2012 tại Baku. Họ đã lọt vào mọi Vòng chung kết cho đến phiên bản năm 2018 của cuộc thi, với bài hát X My Heart của ca sĩ Aisel.

Có hàng chục điệu múa dân gian Azerbaijan. Chúng được biểu diễn tại các lễ kỷ niệm trang trọng và các vũ công mặc trang phục dân tộc như chokha, được bảo tồn tốt trong các điệu múa dân tộc. Hầu hết các điệu múa đều có nhịp điệu rất nhanh.

8.3. Nghệ thuật

Nghệ thuật Azerbaijan được thể hiện qua một loạt các sản phẩm thủ công mỹ nghệ, chẳng hạn như chạm khắc, trang sức, khắc trên kim loại, chạm khắc trên gỗ, đá hoặc xương, làm thảm, ren, dệt hoa văn và in ấn, đan và thêu. Mỗi loại hình nghệ thuật trang trí này, là bằng chứng về tài năng của dân tộc Azerbaijan, đều rất được ưa chuộng ở đây. Nhiều sự thật thú vị liên quan đến sự phát triển của nghệ thuật và thủ công ở Azerbaijan đã được nhiều thương nhân, du khách và nhà ngoại giao đến thăm những nơi này vào các thời điểm khác nhau ghi nhận.

Thảm Azerbaijan là một loại vải dệt thủ công truyền thống với nhiều kích cỡ khác nhau, có kết cấu dày đặc và bề mặt có lông hoặc không có lông, với các hoa văn đặc trưng của nhiều vùng làm thảm của Azerbaijan. Vào tháng 11 năm 2010, thảm Azerbaijan đã được UNESCO công nhận là Kiệt tác Di sản Phi vật thể. Thảm Azerbaijan có thể được phân loại thành nhiều nhóm lớn và vô số nhóm nhỏ. Nghiên cứu khoa học về thảm Azerbaijan gắn liền với tên tuổi của Latif Karimov, một nhà khoa học và nghệ sĩ nổi tiếng thời Xô viết.

Azerbaijan từ thời cổ đại đã được biết đến như một trung tâm của nhiều nghề thủ công đa dạng. Khảo cổ học chứng minh nền nông nghiệp, chăn nuôi, luyện kim, đồ gốm, đồ sứ và dệt thảm phát triển mạnh mẽ từ thiên niên kỷ thứ 2 trước Công nguyên. Các địa điểm khảo cổ ở Dashbulaq, Hasansu, Zayamchai và Tovuzchai được phát hiện từ đường ống BTC đã tiết lộ các hiện vật Thời đại đồ sắt sớm.

Các hình khắc đá tại Gamigaya, có niên đại từ thiên niên kỷ thứ 1 đến thứ 4 trước Công nguyên, nằm ở Huyện Ordubad của Azerbaijan. Chúng bao gồm khoảng 1.500 bức tranh đá bị dịch chuyển và chạm khắc với hình ảnh hươu, dê, bò đực, chó, rắn, chim, sinh vật huyền ảo, con người, xe ngựa và các biểu tượng khác nhau được tìm thấy trên đá bazan. Nhà dân tộc học và nhà thám hiểm người Na Uy Thor Heyerdahl tin rằng người dân từ khu vực này đã đến Scandinavia vào khoảng năm 100 sau Công nguyên, mang theo kỹ năng đóng thuyền của họ và biến đổi chúng thành những chiếc thuyền Viking ở Bắc Âu.

Qua nhiều thế kỷ, nghệ thuật Azerbaijan đã trải qua nhiều thay đổi về phong cách. Hội họa truyền thống được đặc trưng bởi sự ấm áp của màu sắc và ánh sáng, như được minh chứng trong các tác phẩm của Azim Azimzade và Bahruz Kangarli, và sự quan tâm đến các nhân vật tôn giáo và họa tiết văn hóa. Hội họa Azerbaijan chiếm ưu thế ở Kavkaz trong hàng trăm năm, từ thời kỳ Roman và Ottoman, và qua các thời kỳ Xô viết và Baroque, hai thời kỳ sau đã đạt được thành tựu ở Azerbaijan. Các nghệ sĩ đáng chú ý bao gồm Sattar Bahlulzade, Togrul Narimanbekov, Tahir Salahov, Alakbar Rezaguliyev, Mirza Gadim Iravani, Mikayil Abdullayev và Boyukagha Mirzazade.

8.4. Văn học

Nhân vật được biết đến sớm nhất trong văn học Azerbaijan thành văn là Izzeddin Hasanoghlu, người đã sáng tác một divan bao gồm các bài thơ ghazal bằng tiếng Ba Tư và tiếng Azerbaijan. Trong các bài thơ ghazal bằng tiếng Ba Tư, ông sử dụng bút danh, trong khi các bài thơ ghazal bằng tiếng Azerbaijan được sáng tác dưới tên thật của ông là Hasanoghlu. Trong số các tác giả thời trung cổ có nhà thơ và nhà triết học Ba Tư Nizami, được gọi là Ganjavi theo nơi sinh của ông, Ganja, người là tác giả của Khamsa ("Ngũ bộ"), bao gồm năm bài thơ lãng mạn, bao gồm "Kho tàng bí ẩn", "Khosrow và Shīrīn", và "Leyli và Mejnūn".

Văn học cổ điển được hình thành vào thế kỷ 14 dựa trên các phương ngữ khác nhau thời Sơ kỳ Trung cổ của Tabriz và Shirvan. Trong số các nhà thơ của thời kỳ này có Gazi Burhanaddin, Haqiqi (bút danh của Jahan Shah Qara Qoyunlu), và Habibi. Cuối thế kỷ 14 là sự khởi đầu hoạt động văn học của Imadaddin Nasimi, một trong những nhà thơ thần bí Hurufi vĩ đại nhất của Azerbaijan vào cuối thế kỷ 14 và đầu thế kỷ 15 và là một trong những bậc thầy divan sớm nhất nổi bật nhất trong lịch sử văn học Turk, người cũng sáng tác thơ bằng tiếng Ba Tư và tiếng Ả Rập. Các phong cách divan và ghazal được phát triển thêm bởi các nhà thơ Qasem-e Anvar, Fuzuli và Safavid Shah Ismail I, người viết dưới bút danh "Khata'i".

Sách của Dede Korkut bao gồm hai bản thảo được sao chép vào thế kỷ 16, và không được viết sớm hơn thế kỷ 15. Đây là một tập hợp gồm 12 câu chuyện phản ánh truyền thống truyền khẩu của những người du mục Oghuz. Nhà thơ thế kỷ 16 Fuzuli đã tạo ra những bài thơ Qazals triết học và trữ tình vượt thời gian bằng tiếng Ả Rập, Ba Tư và Azerbaijan. Hưởng lợi vô cùng từ các truyền thống văn học tốt đẹp của môi trường xung quanh, và xây dựng dựa trên di sản của những người tiền nhiệm, Fuzuli đã được định sẵn để trở thành nhân vật văn học hàng đầu của xã hội mình. Các tác phẩm chính của ông bao gồm Divan của Ghazals và Qasidas. Trong cùng thế kỷ, văn học Azerbaijan phát triển hơn nữa với sự phát triển của thể loại thơ ashik (Aşıq_{Ashiq (nghệ sĩ hát rong)}^Azerbaijani) của các thi sĩ. Trong cùng thời kỳ, dưới bút danh Khatāī (خطائی_Khatā'ī^Arabic; có nghĩa là tội nhân) Shah Ismail I đã viết khoảng 1.400 câu thơ bằng tiếng Azerbaijan, sau này được xuất bản thành Divan của ông. Một phong cách văn học độc đáo được gọi là qoshma (qoşma_{qoşma (ứng tác)}^Azerbaijani) đã được giới thiệu trong thời kỳ này và được phát triển bởi Shah Ismail và sau đó là con trai và người kế vị của ông, Shah Tahmasp I.

Trong khoảng thời gian thế kỷ 17 và 18, các thể loại độc đáo của Fuzuli cũng như thơ ashik đã được các nhà thơ và nhà văn nổi tiếng như Qovsi của Tabriz, Shah Abbas Sani, Agha Mesih Shirvani, Nishat, Molla Vali Vidadi, Molla Panah Vagif, Amani, Zafar và những người khác tiếp nối. Cùng với người Thổ Nhĩ Kỳ, Người Turkmen và Người Uzbek, người Azerbaijan kỷ niệm Sử thi Koroglu (từ kor oğlu_{kor oğlu (con trai của người mù)}^Azerbaijani), một anh hùng dân gian huyền thoại. Một số phiên bản được ghi chép của sử thi Koroglu vẫn còn lưu giữ tại Viện Bản thảo của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Azerbaijan.

8.5. Truyền thông và điện ảnh

Tờ báo đầu tiên bằng tiếng Azerbaijan, Akinchi được xuất bản vào năm 1875. Có ba kênh truyền hình thuộc sở hữu nhà nước: AzTV, Idman TV và Medeniyyet TV. Có một kênh công cộng và 6 kênh tư nhân: İctimai Television, Space TV, Lider TV, Azad Azerbaijan TV, Xazar TV, Real TV và ARB.

Ngành công nghiệp điện ảnh ở Azerbaijan có từ năm 1898. Azerbaijan là một trong những quốc gia đầu tiên tham gia vào lĩnh vực điện ảnh, với thiết bị lần đầu tiên xuất hiện ở Baku. Năm 1919, một bộ phim tài liệu Lễ kỷ niệm Ngày Độc lập của Azerbaijan đã được quay nhân kỷ niệm một năm ngày Azerbaijan độc lập khỏi Nga, ngày 27 tháng 5, và được công chiếu vào tháng 6 năm 1919 tại một số rạp chiếu phim ở Baku. Sau khi chính quyền Xô viết được thành lập vào năm 1920, Nariman Narimanov, chủ tịch Ủy ban Cách mạng Azerbaijan, đã ký một sắc lệnh quốc hữu hóa điện ảnh Azerbaijan. Điều này cũng ảnh hưởng đến sự ra đời của hoạt hình Azerbaijan.

Năm 1991, sau khi Azerbaijan giành độc lập từ Liên Xô, Liên hoan phim Quốc tế Baku Đông-Tây đầu tiên được tổ chức tại Baku. Vào tháng 12 năm 2000, cựu Tổng thống Heydar Aliyev đã ký một sắc lệnh tuyên bố ngày 2 tháng 8 là ngày lễ chuyên nghiệp của các nhà làm phim Azerbaijan. Ngày nay, các nhà làm phim Azerbaijan lại một lần nữa đối mặt với những vấn đề tương tự như những vấn đề mà các nhà quay phim phải đối mặt trước khi Liên Xô thành lập vào năm 1920. Một lần nữa, cả việc lựa chọn nội dung và tài trợ cho phim đều phần lớn phụ thuộc vào sáng kiến của nhà làm phim.

8.6. Ẩm thực

Ẩm thực Azerbaijan sử dụng nhiều loại rau và rau xanh theo mùa. Các loại rau thơm tươi, bao gồm bạc hà, rau mùi (ngò), thì là, húng quế, rau mùi tây, ngải giấm, tỏi tây, hẹ, cỏ xạ hương, kinh giới ô, hành lá và cải xoong, rất phổ biến và thường đi kèm với các món chính trên bàn ăn. Sự đa dạng về khí hậu và độ màu mỡ của đất đai được phản ánh trong các món ăn dân tộc, dựa trên cá từ Biển Caspi, thịt địa phương (chủ yếu là thịt cừu và thịt bò), rau và rau xanh theo mùa.

Cơm plov nghệ tây là món ăn chủ lực ở Azerbaijan, và trà đen là thức uống quốc gia. Người Azerbaijan thường sử dụng ly armudu (hình quả lê) truyền thống vì họ có một văn hóa trà rất mạnh mẽ. Các món ăn truyền thống phổ biến bao gồm bozbash (súp thịt cừu có nhiều biến thể vùng miền với việc bổ sung các loại rau khác nhau), qutab (bánh bao chiên có nhân rau xanh hoặc thịt băm) và dushbara (bánh bao nhân thịt xay và gia vị), dolma.

8.7. Thể thao

]]
Đấu vật tự do theo truyền thống được coi là môn thể thao quốc gia của Azerbaijan, trong đó Azerbaijan đã giành được mười bốn huy chương, bao gồm bốn huy chương vàng, kể từ khi gia nhập Ủy ban Olympic Quốc tế. Các môn thể thao phổ biến nhất là bóng đá và đấu vật.

Hiệp hội các Liên đoàn Bóng đá Azerbaijan, với 9.122 cầu thủ đã đăng ký, là hiệp hội thể thao lớn nhất trong cả nước. Đội tuyển bóng đá quốc gia thể hiện thành tích tương đối thấp trên đấu trường quốc tế so với các câu lạc bộ bóng đá quốc gia. Các câu lạc bộ thành công nhất là Neftçi, Qarabağ và Gabala. Trong mùa giải 2012, Neftchi Baku trở thành đội bóng Azerbaijan đầu tiên lọt vào vòng bảng của một giải đấu châu Âu. Năm 2014, Qarabağ trở thành câu lạc bộ Azerbaijan thứ hai lọt vào vòng bảng UEFA Europa League. Năm 2017, sau khi đánh bại Copenhagen 2-2 (luật bàn thắng sân khách) ở vòng play-off UEFA Champions League, Qarabağ trở thành câu lạc bộ Azerbaijan đầu tiên lọt vào vòng bảng.

Futsal là một môn thể thao phổ biến khác ở Azerbaijan. Đội tuyển futsal quốc gia Azerbaijan đã đạt vị trí thứ tư tại Giải vô địch Futsal châu Âu năm 2010, trong khi câu lạc bộ trong nước Araz Naxçivan đã giành huy chương đồng tại Cúp Futsal UEFA 2009-10 và 2013-14. Azerbaijan là nhà tài trợ chính của câu lạc bộ bóng đá Tây Ban Nha Atlético de Madrid trong các mùa giải 2013/2014 và 2014/2015, một mối quan hệ đối tác mà câu lạc bộ mô tả là nhằm 'quảng bá hình ảnh của Azerbaijan trên thế giới'.

Azerbaijan là một trong những cường quốc truyền thống của cờ vua thế giới, đã đăng cai nhiều giải đấu và cuộc thi cờ vua quốc tế và trở thành nhà vô địch Giải vô địch Cờ vua Đồng đội châu Âu vào các năm 2009, 2013 và 2017. Các kỳ thủ cờ vua đáng chú ý bao gồm Teimour Radjabov, Shahriyar Mamedyarov, Vladimir Makogonov, Vugar Gashimov và cựu Vô địch Cờ vua Thế giới Garry Kasparov. Tính đến năm 2014, quốc gia này là quê hương của Shamkir Chess, một giải đấu hạng 22 và là một trong những giải đấu được xếp hạng cao nhất mọi thời đại. Cờ tào cáo cũng đóng một vai trò quan trọng trong văn hóa Azerbaijan. Trò chơi này rất phổ biến ở Azerbaijan và được chơi rộng rãi trong công chúng địa phương. Cũng có nhiều biến thể khác nhau của cờ tào cáo được các chuyên gia Azerbaijan phát triển và phân tích.

Giải bóng chuyền nữ Azerbaijan xếp thứ tư tại Giải vô địch châu Âu năm 2005. Trong những năm gần đây, các câu lạc bộ như Rabita Baku và Azerrail Baku đã đạt được thành công lớn tại các cúp châu Âu. Các vận động viên bóng chuyền Azerbaijan bao gồm Valeriya Korotenko, Oksana Parkhomenko, Inessa Korkmaz, Natalya Mammadova và Alla Hasanova.

Các vận động viên Azerbaijan khác là Namig Abdullayev, Toghrul Asgarov, Rovshan Bayramov, Sharif Sharifov, Mariya Stadnik và Farid Mansurov trong đấu vật, Nazim Huseynov, Elnur Mammadli, Elkhan Mammadov và Rustam Orujov trong judo, Rafael Aghayev trong karate, Magomedrasul Majidov và Aghasi Mammadov trong quyền Anh, Nizami Pashayev trong cử tạ Olympic, Azad Asgarov trong pankration, Eduard Mammadov trong kickboxing, và võ sĩ K-1 Zabit Samedov.

Azerbaijan có một đường đua Công thức Một, được xây dựng vào năm 2012, và quốc gia này đã đăng cai Giải đua Công thức Một đầu tiên vào năm 2016 và Giải đua Azerbaijan kể từ năm 2017. Các sự kiện thể thao hàng năm khác được tổ chức trong nước là giải quần vợt Cúp Baku và cuộc đua xe đạp Tour d'Azerbaïdjan.

Azerbaijan đã đăng cai một số giải đấu thể thao lớn kể từ cuối những năm 2000, bao gồm Giải vô địch Thế giới Thuyền máy F1 năm 2013, Giải vô địch Bóng đá nữ U-17 Thế giới năm 2012, Giải vô địch Quyền Anh Thế giới AIBA năm 2011, Giải vô địch Đấu vật châu Âu năm 2010, Giải vô địch Thể dục nhịp điệu châu Âu năm 2009, Giải vô địch Taekwondo châu Âu năm 2014, Giải vô địch Thể dục nhịp điệu châu Âu năm 2014 và Olympiad Cờ vua Thế giới năm 2016. Baku được chọn để đăng cai Đại hội Thể thao châu Âu năm 2015. Baku đã đăng cai Đại hội Thể thao Đoàn kết Hồi giáo lần thứ tư vào năm 2017 và Lễ hội Olympic Trẻ châu Âu mùa hè năm 2019, và là một trong những nơi đăng cai UEFA Euro 2020.

8.8. Các ngày lễ

Azerbaijan có nhiều ngày lễ quốc gia và ngày nghỉ lễ chính thức, phản ánh cả lịch sử, văn hóa và tôn giáo của đất nước. Một trong những lễ hội truyền thống quan trọng nhất là Novruz, đánh dấu sự khởi đầu của mùa xuân và năm mới theo lịch Ba Tư cổ đại. Novruz được tổ chức rộng rãi với các nghi lễ, âm nhạc, vũ điệu và các món ăn truyền thống, mang ý nghĩa của sự đổi mới và hy vọng.

Dưới đây là danh sách các ngày lễ chính của Azerbaijan:

Ngoài các ngày lễ chính thức này, còn có nhiều lễ hội văn hóa và tôn giáo khác được tổ chức ở các cấp độ địa phương và khu vực trên khắp Azerbaijan.