Thổ Nhĩ Kỳ

3.1. Tiền sử và Cổ đại

Bán đảo Anatolia, phần lớn lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay, là một trong những khu vực có người ở liên tục lâu đời nhất trên thế giới. Con người hiện đại đã sinh sống tại đây từ cuối thời đại đồ đá cũ và khu vực này chứa đựng một số di chỉ thời đại đồ đá mới cổ nhất thế giới. Göbekli Tepe, có niên đại gần 12.000 năm, là một trong những ví dụ nổi bật, được coi là cấu trúc đền thờ do con người tạo ra sớm nhất. Các bộ phận của Anatolia nằm trong Lưỡi liềm Màu mỡ, một trong những cái nôi của nông nghiệp. Các địa điểm quan trọng khác thuộc thời đại đồ đá mới ở Anatolia bao gồm Çatalhöyük và Alaca Höyük. Những người nông dân Anatolia thời kỳ đồ đá mới này cũng đã di cư vào châu Âu, bắt đầu từ khoảng 9.000 năm trước. Các lớp sớm nhất của Troy có niên đại khoảng 4500 TCN.

Các ghi chép lịch sử của Anatolia bắt đầu với các phiến đất sét từ khoảng năm 2000 TCN được tìm thấy ở Kültepe ngày nay, thuộc về một thuộc địa thương mại của người Assyria. Các ngôn ngữ được sử dụng ở Anatolia vào thời điểm đó bao gồm tiếng Hatti, tiếng Hurri, tiếng Hitti, tiếng Luwi và tiếng Palaic. Tiếng Hatti là một ngôn ngữ bản địa của Anatolia, không có mối liên hệ nào được biết đến với các ngôn ngữ hiện đại. Tiếng Hitti, Palaic và Luwi là "những ngôn ngữ Ấn-Âu được viết sớm nhất", tạo thành nhóm con Anatolia của ngữ hệ Ấn-Âu.

Các nhà cai trị người Hatti dần bị thay thế bởi các nhà cai trị người Hitti. Vương quốc Hitti là một vương quốc lớn ở Trung Anatolia, với thủ đô là Hattusa. Nó cùng tồn tại ở Anatolia với người Palaia và người Luwi, trong khoảng từ năm 1700 đến 1200 TCN. Khi vương quốc Hitti tan rã, các làn sóng di cư tiếp theo của các dân tộc Ấn-Âu từ đông nam châu Âu đã diễn ra, kéo theo chiến tranh. Người Thrace cũng có mặt ở vùng Thrace thuộc Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay. Không rõ liệu Chiến tranh thành Troy có dựa trên các sự kiện lịch sử hay không, nhưng các lớp thuộc Thời đại đồ đồng muộn của thành Troy phù hợp nhất với câu chuyện trong sử thi Iliad.

Khoảng năm 750 TCN, Phrygia được thành lập, với hai trung tâm ở Gordium và Kayseri ngày nay. Người Phrygia nói một ngôn ngữ Ấn-Âu, gần với tiếng Hy Lạp hơn là các ngôn ngữ Anatolia. Người Phrygia chia sẻ Anatolia với các nhà nước Tân-Hittite và Urartu. Người nói tiếng Luwi có lẽ chiếm đa số trong các nhà nước Tân-Hittite khác nhau ở Anatolia. Người Urartu nói một ngôn ngữ không thuộc Ấn-Âu và thủ đô của họ nằm quanh Hồ Van. Urartu và Phrygia sụp đổ vào thế kỷ 7 TCN, và bị thay thế bởi người Carian, Lycian và Lydian. Ba nền văn hóa này "có thể được coi là sự tái khẳng định của nền văn hóa bản địa cổ xưa của các thành phố Hatti ở Anatolia".

Trước năm 1200 TCN, có bốn khu định cư nói tiếng Hy Lạp ở Anatolia, bao gồm Miletus. Khoảng năm 1000 TCN, người Hy Lạp bắt đầu di cư đến bờ biển phía tây Anatolia. Các khu định cư Hy Lạp ở phía đông này đóng một vai trò quan trọng trong việc hình thành nền văn minh Hy Lạp cổ đại; các polis (thành phố) quan trọng bao gồm Miletus, Ephesus, Halicarnassus, Smyrna (nay là İzmir) và Byzantium (nay là Istanbul). Những khu định cư này được nhóm lại thành Aeolis, Ionia và Doris. Các thành phố Hy Lạp dọc theo Biển Aegea phát triển thịnh vượng nhờ thương mại và đạt được những thành tựu khoa học và học thuật đáng chú ý. Thales và Anaximandros từ Miletus đã thành lập Trường phái triết học Ionia, đặt nền móng cho chủ nghĩa duy lý và triết học phương Tây.

Cyrus Đại đế tấn công miền đông Anatolia vào năm 547 TCN, và Đế quốc Achaemenes (Ba Tư) cuối cùng đã mở rộng sang miền tây Anatolia. Sau các cuộc chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư, các thành bang Hy Lạp ở bờ biển Aegea của Anatolia giành lại độc lập, nhưng hầu hết nội địa vẫn thuộc Đế quốc Achaemenes. Hai trong số Bảy kỳ quan thế giới cổ đại, Đền Artemis ở Ephesus và Lăng mộ của Mausolus ở Halicarnassus, đều nằm ở Anatolia.

Sau những chiến thắng của Alexandros Đại đế vào năm 334 TCN và 333 TCN, Đế quốc Achaemenes sụp đổ và Anatolia trở thành một phần của Đế quốc Macedonia. Điều này dẫn đến sự đồng nhất văn hóa ngày càng tăng và quá trình Hy Lạp hóa ở nội địa Anatolia, mặc dù gặp phải sự kháng cự ở một số nơi. Sau cái chết của Alexandros, người Seleukos cai trị phần lớn Anatolia, trong khi các nhà nước Anatolia bản địa nổi lên ở các khu vực Biển Marmara và Biển Đen. Ở miền đông Anatolia, vương quốc Armenia xuất hiện. Vào thế kỷ 3 TCN, người Celt xâm chiếm miền trung Anatolia và tiếp tục là một nhóm dân tộc chính trong khu vực trong khoảng 200 năm, được biết đến với tên gọi người Galatia.

Khi Pergamon yêu cầu sự hỗ trợ trong cuộc xung đột với người Seleukos, Cộng hòa La Mã đã can thiệp vào Anatolia vào thế kỷ 2 TCN. Không có người thừa kế, vua của Pergamon đã để lại vương quốc cho La Mã, và nó được sáp nhập thành tỉnh Asia. Ảnh hưởng của La Mã ở Anatolia sau đó ngày càng tăng. Sau các cuộc chiến tranh với Pontos, La Mã giành chiến thắng. Khoảng thế kỷ 1 TCN, La Mã mở rộng sang các phần của Pontos và Bithynia, đồng thời biến các nhà nước Anatolia còn lại thành chư hầu của La Mã.
Theo Sách Công vụ Tông đồ, Kitô giáo sơ khai đã có sự phát triển đáng kể ở Anatolia nhờ những nỗ lực của Thánh Phaolô. Các lá thư của Thánh Phaolô ở Anatolia bao gồm các tài liệu Cơ đốc giáo cổ nhất. Dưới sự cai trị của La Mã, các công đồng đại kết như Công đồng Nicaea (Iznik) năm 325 đã phục vụ như một kim chỉ nam cho việc phát triển "các biểu hiện chính thống của các giáo lý Cơ đốc giáo cơ bản".

Đế quốc Đông La Mã (Byzantine) là sự tiếp nối của Đế quốc La Mã với trung tâm là Constantinopolis trong Hậu kỳ cổ đại và Trung Cổ. Nửa phía đông của Đế quốc đã sống sót sau những điều kiện gây ra sự sụp đổ của Đế quốc Tây La Mã vào thế kỷ 5 CN và tiếp tục tồn tại cho đến khi Constantinopolis thất thủ trước Đế quốc Ottoman vào năm 1453. Trong hầu hết thời gian tồn tại, đế quốc này vẫn là lực lượng kinh tế, văn hóa và quân sự hùng mạnh nhất ở Thế giới Địa Trung Hải. Thuật ngữ Đế quốc Byzantine chỉ được đặt ra sau khi đế quốc này sụp đổ; công dân của nó tự gọi mình là "Đế quốc La Mã" và là người La Mã. Do việc dời đô từ Roma sang Byzantium, việc chấp nhận Kitô giáo làm quốc giáo, và sự chiếm ưu thế của tiếng Hy Lạp thay vì tiếng Latinh, các nhà sử học hiện đại tiếp tục phân biệt giữa Đế quốc La Mã trước đó và Đế quốc Byzantine sau này. Vào đầu thời kỳ Đế quốc Byzantine, các khu vực ven biển Anatolia nói tiếng Hy Lạp. Ngoài người bản địa, nội địa Anatolia có nhiều nhóm dân tộc đa dạng như người Goth, người Celt, người Ba Tư và người Do Thái. Nội địa Anatolia đã bị "Hy Lạp hóa nặng nề". Các ngôn ngữ Anatolia cuối cùng đã tuyệt chủng sau quá trình Hy Lạp hóa Anatolia.

3.2. Thời Seljuk và Ottoman

Theo các nhà sử học và ngôn ngữ học, ngôn ngữ Turk sơ khai có nguồn gốc từ Trung-Đông Á. Ban đầu, những người nói ngôn ngữ Turk sơ khai có thể là những người săn bắt hái lượm và nông dân; sau đó họ trở thành những người du mục chăn nuôi. Các nhóm người Turk sơ kỳ và trung cổ thể hiện một loạt các đặc điểm ngoại hình và nguồn gốc di truyền đa dạng cả ở Đông Á và Tây Âu-Á, một phần thông qua sự tiếp xúc lâu dài với các dân tộc láng giềng như người Iran, người Mông Cổ, người Tochari, người Ural và người Yenisei. Trong thế kỷ 9 và 10 CN, người Oghuz là một nhóm người Turk sống ở vùng thảo nguyên Caspi và Aral. Một phần do áp lực từ người Kipchak, người Oghuz đã di cư vào Iran và Transoxiana. Họ hòa nhập với các nhóm nói tiếng Iran trong khu vực và cải sang Hồi giáo. Người Turk Oghuz còn được gọi là Turkmen hoặc Turkoman.
Gia tộc cai trị của người Seljuk có nguồn gốc từ nhánh Kınık của người Turk Oghuz. Năm 1040, người Seljuk đánh bại người Ghaznavid trong Trận Dandanaqan và thành lập Đế quốc Seljuk ở Đại Khorasan. Baghdad, thủ đô của Vương triều Abbas và trung tâm của thế giới Hồi giáo, đã bị người Seljuk chiếm vào năm 1055. Với vai trò của các truyền thống Khurasani trong nghệ thuật, văn hóa và truyền thống chính trị của đế quốc, thời kỳ Seljuk được mô tả là sự pha trộn của "các ảnh hưởng Thổ-Ba Tư và Hồi giáo". Vào nửa sau thế kỷ 11, người Turk Seljuk bắt đầu thâm nhập vào Armenia trung cổ và Anatolia. Vào thời điểm đó, Anatolia là một khu vực đa dạng và phần lớn nói tiếng Hy Lạp sau khi đã bị Hy Lạp hóa trước đó.

Người Turk Seljuk đã đánh bại người Byzantine trong Trận Manzikert năm 1071, và sau đó thành lập Hồi quốc Rum Seljuk. Trong thời kỳ này, cũng có các tiểu quốc Thổ như Danishmendids. Sự xuất hiện của người Seljuk đã bắt đầu quá trình Thổ hóa ở Anatolia; đã có các cuộc di cư của người Turk/Thổ Nhĩ Kỳ, hôn nhân khác chủng tộc và cải sang đạo Hồi. Sự chuyển đổi này mất vài thế kỷ và diễn ra từ từ. Các thành viên của các dòng huyền môn Hồi giáo, chẳng hạn như Dòng Mevlevi, đã đóng một vai trò trong việc Hồi giáo hóa các dân tộc đa dạng của Anatolia. Sự bành trướng của Seljuk là một trong những lý do dẫn đến các Thập tự chinh. Vào thế kỷ 13, đã có một làn sóng di cư đáng kể thứ hai của người Turk, khi người dân chạy trốn khỏi sự bành trướng của Đế quốc Mông Cổ. Hồi quốc Seljuk bị người Mông Cổ đánh bại trong Trận Köse Dağ năm 1243 và biến mất vào đầu thế kỷ 14, được thay thế bởi các tiểu quốc Thổ khác nhau.

Có trụ sở tại Söğüt, Tiểu quốc Osman được thành lập bởi Osman I vào đầu thế kỷ 14. Theo các nhà biên niên sử Ottoman, Osman là hậu duệ của bộ tộc Kayı thuộc người Turk Oghuz. Người Ottoman bắt đầu sáp nhập các tiểu quốc Thổ (beylik) lân cận ở Anatolia và mở rộng sang Balkan. Mehmed II hoàn thành cuộc chinh phục Đế quốc Byzantine của Ottoman bằng cách chiếm lĩnh thủ đô Constantinopolis vào ngày 29 tháng 5 năm 1453. Selim I thống nhất Anatolia dưới sự cai trị của Ottoman. Quá trình Thổ hóa tiếp tục khi người Ottoman hòa nhập với các dân tộc bản địa khác nhau ở Anatolia và Balkan.

Đế quốc Ottoman là một cường quốc toàn cầu dưới thời trị vì của Selim I và Suleiman I Đại đế. Trong thế kỷ 16 và 17, người Do Thái Sephardi đã di cư đến Đế quốc Ottoman sau khi bị trục xuất khỏi Tây Ban Nha. Từ nửa sau thế kỷ 18 trở đi, Đế quốc Ottoman bắt đầu suy tàn. Các cuộc cải cách Tanzimat, do Mahmud II khởi xướng năm 1839, nhằm mục đích hiện đại hóa nhà nước Ottoman theo kịp những tiến bộ đã đạt được ở Tây Âu. Hiến pháp Ottoman năm 1876 là hiến pháp đầu tiên trong số các quốc gia Hồi giáo, nhưng chỉ tồn tại trong thời gian ngắn.

Khi đế quốc dần thu hẹp về quy mô, sức mạnh quân sự và sự giàu có; đặc biệt là sau khủng hoảng kinh tế và vỡ nợ của Ottoman năm 1875, dẫn đến các cuộc nổi dậy ở các tỉnh Balkan mà đỉnh điểm là Chiến tranh Nga-Thổ Nhĩ Kỳ (1877-1878). Sự suy tàn của Đế quốc Ottoman đã dẫn đến sự gia tăng tình cảm dân tộc chủ nghĩa trong các dân tộc bị trị khác nhau, dẫn đến căng thẳng sắc tộc gia tăng, đôi khi bùng phát thành bạo lực, chẳng hạn như các cuộc thảm sát người Armenia của người Armenia, cướp đi sinh mạng của tới 300.000 người. Các lãnh thổ Ottoman ở châu Âu (Rumelia) đã bị mất trong Chiến tranh Balkan lần thứ nhất (1912-1913). Người Ottoman đã cố gắng giành lại một số lãnh thổ ở châu Âu, chẳng hạn như Edirne, trong Chiến tranh Balkan lần thứ hai (1913).
Trong thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, các cuộc đàn áp người Hồi giáo trong thời kỳ Ottoman thu hẹp và ở Đế quốc Nga đã dẫn đến khoảng 5 triệu người chết, trong đó có cả người Thổ. Năm đến bảy hoặc bảy đến chín triệu người tị nạn đã di cư vào Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay từ Balkan, Kavkaz, Krym và các đảo Địa Trung Hải, làm trung tâm của Đế quốc Ottoman chuyển dịch sang Anatolia. Ngoài một số ít người Do Thái, những người tị nạn chủ yếu là người Hồi giáo; họ bao gồm cả người Thổ và người không phải người Thổ, chẳng hạn như người Circassia và người Tatar Krym. Paul Mojzes đã gọi các cuộc Chiến tranh Balkan là một "cuộc diệt chủng không được công nhận", nơi nhiều bên vừa là nạn nhân vừa là thủ phạm. Những người tị nạn Circassia bao gồm những người sống sót sau cuộc diệt chủng người Circassia.
Sau cuộc đảo chính năm 1913, Ba Pasha nắm quyền kiểm soát chính phủ Ottoman. Đế quốc Ottoman tham gia Chiến tranh thế giới thứ nhất bên phe Liên minh Trung tâm và cuối cùng bị đánh bại. Trong chiến tranh, các thần dân Armenia của đế quốc đã bị trục xuất sang Syria như một phần của cuộc diệt chủng người Armenia. Kết quả là, ước tính có từ 600.000 đến hơn 1 triệu, hoặc lên đến 1,5 triệu người Armenia đã bị giết. Chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ đã từ chối công nhận các sự kiện này là diệt chủng và tuyên bố rằng người Armenia chỉ bị "di dời" khỏi vùng chiến sự phía đông. Các chiến dịch diệt chủng cũng được thực hiện chống lại các nhóm thiểu số khác của đế quốc như người Assyria và người Hy Lạp. Sau Hiệp định đình chiến Mudros năm 1918, các cường quốc Khối Đồng Minh thắng trận đã tìm cách phân chia Đế quốc Ottoman thông qua Hòa ước Sèvres năm 1920.

3.3. Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ

Việc chiếm đóng Istanbul (1918) và İzmir (1919) của Khối Đồng Minh thắng trận sau Chiến tranh thế giới thứ nhất đã khởi xướng Phong trào Dân tộc Thổ Nhĩ Kỳ. Dưới sự lãnh đạo của Mustafa Kemal Pasha, một chỉ huy quân sự đã nổi danh trong Trận Gallipoli, Chiến tranh giành độc lập Thổ Nhĩ Kỳ (1919-1923) đã được tiến hành với mục đích hủy bỏ các điều khoản của Hòa ước Sèvres (1920).
Chính phủ Lâm thời Thổ Nhĩ Kỳ ở Ankara, đã tự tuyên bố là chính phủ hợp pháp của đất nước vào ngày 23 tháng 4 năm 1920, bắt đầu chính thức hóa quá trình chuyển đổi pháp lý từ hệ thống chính trị Ottoman cũ sang hệ thống chính trị Cộng hòa mới. Chính phủ Ankara đã tham gia vào cuộc đấu tranh vũ trang và ngoại giao. Năm 1921-1923, quân đội Armenia, Hy Lạp, Pháp và Anh đã bị trục xuất. Sự tiến quân của quân đội và thành công ngoại giao của Chính phủ Ankara đã dẫn đến việc ký kết Hiệp định đình chiến Mudanya vào ngày 11 tháng 10 năm 1922. Vào ngày 1 tháng 11 năm 1922, Quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ ở Ankara chính thức bãi bỏ chế độ quân chủ Ottoman, chấm dứt 623 năm cai trị của chế độ quân chủ Ottoman.
Hiệp ước Lausanne ngày 24 tháng 7 năm 1923, thay thế Hiệp ước Sèvres, đã dẫn đến sự công nhận quốc tế về chủ quyền của nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ mới với tư cách là quốc gia kế thừa của Đế quốc Ottoman. Vào ngày 4 tháng 10 năm 1923, việc chiếm đóng Thổ Nhĩ Kỳ của Đồng minh kết thúc bằng việc rút quân Đồng minh cuối cùng khỏi Istanbul. Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ được chính thức tuyên bố thành lập vào ngày 29 tháng 10 năm 1923 tại Ankara, thủ đô mới của đất nước. Công ước Lausanne quy định một cuộc trao đổi dân số giữa Hy Lạp và Thổ Nhĩ Kỳ.

Mustafa Kemal trở thành tổng thống đầu tiên của nước cộng hòa và đã giới thiệu nhiều cải cách. Các cải cách này nhằm mục đích chuyển đổi chế độ quân chủ Ottoman cũ dựa trên tôn giáo và đa cộng đồng thành một quốc gia dân tộc Thổ Nhĩ Kỳ được cai trị như một cộng hòa nghị viện dưới một hiến pháp thế tục. Phụ nữ giành được quyền bầu cử trên toàn quốc vào năm 1934. Với Luật Họ, Quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ đã trao cho Kemal họ danh dự "Atatürk" (Cha của người Thổ). Các cải cách của Atatürk đã gây ra sự bất mãn ở một số bộ tộc Kurd và Zaza, dẫn đến cuộc nổi dậy Sheikh Said năm 1925 và cuộc nổi dậy Dersim năm 1937.
İsmet İnönü trở thành tổng thống thứ hai của đất nước sau cái chết của Atatürk vào năm 1938. Năm 1939, Cộng hòa Hatay đã bỏ phiếu ủng hộ việc gia nhập Thổ Nhĩ Kỳ thông qua một cuộc trưng cầu dân ý. Thổ Nhĩ Kỳ duy trì trung lập trong gần như toàn bộ Chiến tranh thế giới thứ hai, nhưng đã tham gia phe Đồng minh vào ngày 23 tháng 2 năm 1945. Cuối năm đó, Thổ Nhĩ Kỳ trở thành thành viên sáng lập của Liên Hợp Quốc. Năm 1950, Thổ Nhĩ Kỳ trở thành thành viên của Hội đồng châu Âu. Sau khi chiến đấu như một phần của lực lượng LHQ trong Chiến tranh Triều Tiên, Thổ Nhĩ Kỳ gia nhập NATO vào năm 1952, trở thành một bức tường thành chống lại sự bành trướng của Liên Xô vào Lưu vực Địa Trung Hải.

Các cuộc đảo chính hoặc bị vong lục quân sự, xảy ra vào các năm 1960, 1971, 1980 và 1997, đã làm phức tạp quá trình chuyển đổi của Thổ Nhĩ Kỳ sang một hệ thống đa đảng dân chủ. Từ năm 1960 đến cuối thế kỷ 20, các nhà lãnh đạo nổi bật trong chính trường Thổ Nhĩ Kỳ đã giành được nhiều chiến thắng trong bầu cử là Süleyman Demirel, Bülent Ecevit và Turgut Özal. PKK bắt đầu một "chiến dịch tấn công khủng bố vào các mục tiêu dân sự và quân sự" trong những năm 1980. PKK bị Thổ Nhĩ Kỳ, Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu liệt vào danh sách tổ chức khủng bố. Tansu Çiller trở thành nữ thủ tướng đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 1993. Thổ Nhĩ Kỳ nộp đơn xin gia nhập toàn diện EEC vào năm 1987, gia nhập Liên minh Thuế quan EU vào năm 1995 và bắt đầu đàm phán gia nhập với Liên minh châu Âu vào năm 2005. Liên minh Thuế quan đã có một tác động quan trọng đến ngành sản xuất của Thổ Nhĩ Kỳ.
Năm 2014, thủ tướng Recep Tayyip Erdoğan đã thắng cuộc bầu cử tổng thống trực tiếp đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ. Vào ngày 15 tháng 7 năm 2016, một cuộc đảo chính không thành công đã cố gắng lật đổ chính phủ. Theo chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ, tính đến năm 2024, có 13.251 người bị bắt hoặc bị kết án tù liên quan đến cuộc đảo chính năm 2016. Với một cuộc trưng cầu dân ý năm 2017, chế độ cộng hòa nghị viện đã được thay thế bằng một hệ thống tổng thống hành pháp. Chức vụ thủ tướng đã bị bãi bỏ, và quyền hạn cũng như nhiệm vụ của nó đã được chuyển giao cho tổng thống. Vào ngày trưng cầu dân ý, trong khi cuộc bỏ phiếu vẫn đang diễn ra, Hội đồng Bầu cử Tối cao đã dỡ bỏ một quy định yêu cầu mỗi lá phiếu phải có dấu chính thức. Các đảng đối lập cho rằng có tới 2,5 triệu lá phiếu không có dấu đã được chấp nhận là hợp lệ.

4.1. Địa hình và Địa chất

Thổ Nhĩ Kỳ có diện tích 783.56 K km². Với các eo biển Thổ Nhĩ Kỳ và Biển Marmara ở giữa, Thổ Nhĩ Kỳ nối liền Tây Á và Đông Nam Âu. Phần châu Á của Thổ Nhĩ Kỳ chiếm 97% diện tích bề mặt và thường được gọi là Anatolia. Một định nghĩa khác về ranh giới phía đông của Anatolia là một đường không chính xác từ Biển Đen đến Vịnh Iskenderun. Đông Thrace, phần châu Âu của Thổ Nhĩ Kỳ, chiếm khoảng 10% dân số và 3% diện tích bề mặt. Đất nước này được bao bọc bởi biển ở ba mặt: Biển Aegea ở phía tây, Biển Đen ở phía bắc và Địa Trung Hải ở phía nam. Thổ Nhĩ Kỳ giáp Gruzia, Armenia, Azerbaijan và Iran ở phía đông. Về phía nam, nó giáp Syria và Iraq. Về phía bắc, khu vực Thrace của nó giáp Hy Lạp và Bulgaria.

Thổ Nhĩ Kỳ được chia thành "bảy vùng địa lý chính": Marmara, Aegea, Trung Anatolia, Biển Đen, Đông Anatolia, Đông Nam Anatolia và Địa Trung Hải. Theo một xu hướng chung, Cao nguyên Anatolia nội địa ngày càng trở nên gồ ghề khi tiến về phía đông. Các dãy núi bao gồm Köroğlu và Dãy núi Pontic ở phía bắc, và Dãy núi Taurus ở phía nam. Vùng Hồ Thổ Nhĩ Kỳ chứa một số hồ lớn nhất ở Thổ Nhĩ Kỳ như Hồ Beyşehir và Hồ Eğirdir.

Các nhà địa lý đã sử dụng các thuật ngữ cao nguyên Đông Anatolia, cao nguyên Iran và cao nguyên Armenia để chỉ khu vực miền núi xung quanh nơi các mảng kiến tạo Ả Rập và Âu-Á hợp nhất. Các định nghĩa về cao nguyên Đông Anatolia và cao nguyên Armenia phần lớn trùng khớp. Vùng Đông Anatolia chứa Núi Ararat, điểm cao nhất của Thổ Nhĩ Kỳ với độ cao 5.14 K m, và Hồ Van, hồ lớn nhất trong cả nước. Miền Đông Thổ Nhĩ Kỳ là nơi bắt nguồn của các con sông như Euphrates, Tigris và Aras. Vùng Đông Nam Anatolia bao gồm các đồng bằng phía bắc của Thượng Lưỡng Hà.

Động đất xảy ra thường xuyên ở Thổ Nhĩ Kỳ. Gần như toàn bộ dân số sống ở các khu vực có mức độ rủi ro địa chấn khác nhau, với khoảng 70% ở các khu vực địa chấn cao nhất hoặc cao thứ hai. Mảng Anatolia giáp với đới đứt gãy Bắc Anatolia ở phía bắc; đới đứt gãy Đông Anatolia và đới va chạm Bitlis-Zagros ở phía đông; các đới hút chìm Hy Lạp và Síp ở phía nam; và đới giãn nở Aegea ở phía tây. Sau các trận động đất İzmit năm 1999 và Düzce năm 1999, hoạt động của đới đứt gãy Bắc Anatolia "được coi là một trong những mối nguy hiểm tự nhiên nguy hiểm nhất ở Thổ Nhĩ Kỳ". Các trận động đất Thổ Nhĩ Kỳ-Syria năm 2023 là những trận động đất gây chết người nhiều nhất trong lịch sử đương đại của Thổ Nhĩ Kỳ.

4.2. Khí hậu

Các vùng ven biển của Thổ Nhĩ Kỳ giáp biển Aegea và Địa Trung Hải có khí hậu Địa Trung Hải ôn hòa, với mùa hè nóng, khô và mùa đông ôn hòa đến mát mẻ, ẩm ướt. Các vùng ven biển giáp Biển Đen có khí hậu đại dương ôn hòa với mùa hè ấm, ẩm và mùa đông mát đến lạnh, ẩm ướt. Bờ biển Biển Đen của Thổ Nhĩ Kỳ nhận được lượng mưa nhiều nhất và là vùng duy nhất của Thổ Nhĩ Kỳ có lượng mưa cao quanh năm. Phần phía đông của bờ biển Biển Đen có lượng mưa trung bình hàng năm là 2.20 K mm, đây là lượng mưa cao nhất trong cả nước. Các vùng ven biển giáp Biển Marmara, nối liền Biển Aegea và Biển Đen, có khí hậu chuyển tiếp giữa khí hậu Địa Trung Hải ôn hòa và khí hậu đại dương ôn hòa với mùa hè ấm đến nóng, khô vừa phải và mùa đông mát đến lạnh, ẩm ướt.

Tuyết rơi ở các vùng ven biển của Biển Marmara và Biển Đen hầu như vào mỗi mùa đông nhưng thường tan trong vòng vài ngày. Tuy nhiên, tuyết hiếm khi xuất hiện ở các vùng ven biển Aegea và rất hiếm ở các vùng ven biển Địa Trung Hải. Mùa đông ở cao nguyên Anatolia đặc biệt khắc nghiệt. Nhiệt độ từ -30 °C đến -40 °C có thể xảy ra ở đông bắc Anatolia, và tuyết có thể phủ mặt đất ít nhất 120 ngày trong năm, và cả năm trên đỉnh các ngọn núi cao nhất. Ở trung tâm Anatolia, nhiệt độ có thể xuống dưới -20 °C và các ngọn núi còn lạnh hơn. Các dãy núi gần bờ biển ngăn cản ảnh hưởng của Địa Trung Hải lan sâu vào đất liền, tạo cho Cao nguyên Trung Anatolia một khí hậu lục địa với các mùa tương phản rõ rệt.

Do các yếu tố kinh tế xã hội, khí hậu và địa lý, Thổ Nhĩ Kỳ rất dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu. Điều này áp dụng cho chín trong số mười khía cạnh dễ bị tổn thương do khí hậu, chẳng hạn như "rủi ro trung bình hàng năm đối với phúc lợi". Mức trung bình của OECD là hai trên mười. Cần có sự tăng trưởng bao trùm và nhanh chóng để giảm thiểu tính dễ bị tổn thương. Thổ Nhĩ Kỳ đặt mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng không vào năm 2053. Việc hoàn thành các mục tiêu khí hậu sẽ đòi hỏi các khoản đầu tư lớn, nhưng cũng sẽ mang lại lợi ích kinh tế ròng, chủ yếu do giảm nhập khẩu nhiên liệu và cải thiện sức khỏe nhờ giảm ô nhiễm không khí.

4.3. Đa dạng sinh học

Vị trí của Thổ Nhĩ Kỳ tại ngã tư của các tuyến đường bộ, đường biển và đường hàng không giữa ba lục địa Cựu Thế giới và sự đa dạng của các môi trường sống trên khắp các vùng địa lý của nó đã tạo ra sự đa dạng loài đáng kể và một hệ sinh thái sôi động. Trong số 36 điểm nóng đa dạng sinh học trên thế giới, Thổ Nhĩ Kỳ bao gồm 3 điểm. Đó là các điểm nóng Địa Trung Hải, Irano-Anatolia và Kavkaz.
Các khu rừng của Thổ Nhĩ Kỳ là nơi sinh sống của cây sồi Thổ Nhĩ Kỳ (Quercus cerris). Loài phổ biến nhất của chi Platanus (cây tiêu huyền) là Platanus orientalis. Thông Thổ Nhĩ Kỳ (Pinus brutia) chủ yếu được tìm thấy ở Thổ Nhĩ Kỳ và các nước Đông Địa Trung Hải khác. Một số loài hoa tulip hoang dã có nguồn gốc từ Anatolia, và loài hoa này lần đầu tiên được giới thiệu đến Tây Âu với các loài được lấy từ Đế quốc Ottoman vào thế kỷ 16.

Có 40 công viên quốc gia, 189 công viên tự nhiên, 31 khu bảo tồn thiên nhiên, 80 khu bảo vệ động vật hoang dã và 109 di tích thiên nhiên ở Thổ Nhĩ Kỳ như Công viên Quốc gia Lịch sử Bán đảo Gallipoli, Công viên Quốc gia Núi Nemrut, Công viên Quốc gia Troy Cổ đại, Công viên Tự nhiên Ölüdeniz và Công viên Tự nhiên Polonezköy. Rừng cây lá kim và rừng rụng lá Bắc Anatolia là một vùng sinh thái bao phủ hầu hết Dãy núi Pontic ở miền bắc Thổ Nhĩ Kỳ, trong khi rừng hỗn hợp Kavkaz kéo dài qua đầu phía đông của dãy núi. Khu vực này là nơi sinh sống của các loài động vật hoang dã Á-Âu như chim cắt sẻ Á-Âu, đại bàng vàng, đại bàng hoàng đế phương Đông, đại bàng đốm nhỏ, gà gô đen Kavkaz, chim serin trán đỏ và chim leo tường.

Báo Anatolia (Panthera pardus tulliana) vẫn còn được tìm thấy với số lượng rất nhỏ ở các vùng đông bắc và đông nam Thổ Nhĩ Kỳ. Linh miêu Á-Âu, mèo rừng châu Âu và linh miêu tai đen là những loài mèo khác được tìm thấy trong các khu rừng của Thổ Nhĩ Kỳ. Hổ Caspi, hiện đã tuyệt chủng, sống ở các vùng cực đông của Thổ Nhĩ Kỳ cho đến nửa sau thế kỷ 20. Các loài động vật nuôi nổi tiếng từ Ankara bao gồm mèo Angora, thỏ Angora và dê Angora; và từ tỉnh Van là mèo Van. Các giống chó quốc gia là chó chăn cừu Kangal (Chó chăn cừu Anatolia), Malaklı và Akbaş.

5.1. Cấu trúc chính phủ

Thổ Nhĩ Kỳ là một nước cộng hòa tổng thống chế trong một hệ thống đa đảng. Hiến pháp hiện hành đã được thông qua vào năm 1982. Trong hệ thống đơn nhất của Thổ Nhĩ Kỳ, công dân phải tuân theo ba cấp chính quyền: quốc gia, tỉnh và địa phương. Nhiệm vụ của chính quyền địa phương thường được phân chia giữa các chính quyền đô thị và các huyện, trong đó các quan chức hành pháp và lập pháp được bầu cử theo phiếu bầu đa số của công dân theo từng huyện. Chính phủ bao gồm ba nhánh: thứ nhất là nhánh lập pháp, tức là Đại Quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ; thứ hai là nhánh hành pháp, tức là Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ; và thứ ba là nhánh tư pháp, bao gồm Tòa án Hiến pháp, Tòa án Giám đốc thẩm và Tòa án Tranh chấp Thẩm quyền.

Quốc hội có 600 ghế, được phân bổ giữa các tỉnh theo tỷ lệ dân số. Quốc hội và tổng thống có nhiệm kỳ 5 năm, với các cuộc bầu cử diễn ra vào cùng một ngày. Tổng thống được bầu cử theo phiếu bầu trực tiếp và không thể tái tranh cử sau hai nhiệm kỳ, trừ khi quốc hội kêu gọi bầu cử tổng thống sớm trong nhiệm kỳ thứ hai. Tòa án Hiến pháp bao gồm 15 thành viên, được bầu cho một nhiệm kỳ duy nhất là 12 năm. Họ có nghĩa vụ nghỉ hưu khi trên 65 tuổi. Chính trị Thổ Nhĩ Kỳ ngày càng gắn liền với suy thoái dân chủ, được mô tả như một hệ thống độc tài cạnh tranh.

5.2. Đảng phái và Bầu cử

Các cuộc bầu cử ở Thổ Nhĩ Kỳ được tổ chức cho sáu chức năng của chính phủ: tổng thống (quốc gia), nghị viện (quốc gia), thị trưởng khu đô thị tự trị (địa phương), thị trưởng huyện (địa phương), thành viên hội đồng tỉnh hoặc khu đô thị tự trị (địa phương), và muhtar (địa phương). Trưng cầu dân ý cũng thỉnh thoảng được tổ chức. Mọi công dân Thổ Nhĩ Kỳ đủ 18 tuổi đều có quyền bỏ phiếu và ứng cử trong các cuộc bầu cử. Quyền đầu phiếu phổ thông cho cả hai giới đã được áp dụng trên toàn Thổ Nhĩ Kỳ từ năm 1934. Ở Thổ Nhĩ Kỳ, tỷ lệ cử tri đi bỏ phiếu trong cả các cuộc bầu cử địa phương và tổng tuyển cử đều cao so với nhiều quốc gia khác, thường đứng ở mức trên 80%. Tổng thống Recep Tayyip Erdoğan hiện đang giữ chức vụ nguyên thủ quốc gia và người đứng đầu chính phủ. Özgür Özel là Nhà lãnh đạo đối lập chính. Các cuộc bầu cử nghị viện và tổng thống gần đây nhất diễn ra vào năm 2023.

Tòa án Hiến pháp có thể tước đoạt tài trợ công của các đảng chính trị mà tòa án cho là chống thế tục hoặc có liên quan đến khủng bố, hoặc cấm hoàn toàn sự tồn tại của họ. Ngưỡng bầu cử đối với các đảng chính trị ở cấp quốc gia là bảy phần trăm số phiếu bầu. Các đảng nhỏ hơn có thể tránh ngưỡng bầu cử bằng cách thành lập liên minh với các đảng khác. Các ứng cử viên độc lập không phải tuân theo ngưỡng bầu cử.

Ở phía cánh hữu của phổ chính trị Thổ Nhĩ Kỳ, các đảng như Đảng Dân chủ, Đảng Công lý, Đảng Tổ quốc và Đảng Công lý và Phát triển đã trở thành những đảng chính trị phổ biến nhất ở Thổ Nhĩ Kỳ, giành chiến thắng trong nhiều cuộc bầu cử. Các đảng cánh hữu Thổ Nhĩ Kỳ có nhiều khả năng chấp nhận các nguyên tắc của các hệ tư tưởng chính trị như chủ nghĩa bảo thủ, chủ nghĩa dân tộc hoặc chủ nghĩa Hồi giáo. Ở phía cánh tả của phổ chính trị, các đảng như Đảng Nhân dân Cộng hòa, Đảng Dân chủ Xã hội Dân túy và Đảng Cánh tả Dân chủ từng có những thành công bầu cử lớn nhất. Các đảng cánh tả có nhiều khả năng chấp nhận các nguyên tắc của chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa Kemal hoặc chủ nghĩa thế tục.

5.3. Hệ thống tư pháp

Với việc thành lập nước Cộng hòa, Thổ Nhĩ Kỳ đã áp dụng một hệ thống pháp luật dân sự, thay thế cho luật Ottoman bắt nguồn từ Sharia. Bộ luật Dân sự, được thông qua vào năm 1926, dựa trên Bộ luật Dân sự Thụy Sĩ năm 1907 và Bộ luật Nghĩa vụ Thụy Sĩ năm 1911. Mặc dù đã trải qua một số thay đổi vào năm 2002, nó vẫn giữ lại phần lớn cơ sở của Bộ luật ban đầu. Bộ luật Hình sự, ban đầu dựa trên Bộ luật Hình sự Ý, đã được thay thế vào năm 2005 bằng một Bộ luật có các nguyên tắc tương tự như Bộ luật Hình sự Đức và luật pháp Đức nói chung. Luật hành chính dựa trên luật tương đương của Pháp và luật tố tụng nói chung cho thấy ảnh hưởng của các hệ thống pháp luật Thụy Sĩ, Đức và Pháp. Các nguyên tắc Hồi giáo không đóng vai trò gì trong hệ thống pháp luật.

Việc thực thi pháp luật ở Thổ Nhĩ Kỳ được thực hiện bởi một số cơ quan thuộc thẩm quyền của Bộ Nội vụ. Các cơ quan này là Tổng cục An ninh, Tổng Tư lệnh Hiến binh và Tổng Tư lệnh Cảnh sát biển. Trong những năm cầm quyền của Đảng Công lý và Phát triển và Erdoğan, đặc biệt là từ năm 2013, tính độc lập và liêm chính của tư pháp Thổ Nhĩ Kỳ ngày càng bị các tổ chức, nghị sĩ và nhà báo cả trong và ngoài Thổ Nhĩ Kỳ nghi ngờ, do sự can thiệp chính trị vào việc thăng chức các thẩm phán và công tố viên cũng như trong việc thực thi công vụ của họ.

5.4. Quan hệ đối ngoại

Mục tiêu chính sách đối ngoại nhất quán của Thổ Nhĩ Kỳ là theo đuổi lợi ích quốc gia. Những lợi ích này chủ yếu là tăng trưởng kinh tế và duy trì an ninh khỏi các mối đe dọa khủng bố nội bộ và bên ngoài. Sau khi thành lập nước Cộng hòa, Atatürk và İnönü đã theo đuổi nguyên tắc "hòa bình ở quê hương, hòa bình trên thế giới" cho đến khi Chiến tranh Lạnh bắt đầu. Sau những mối đe dọa từ Liên Xô, Thổ Nhĩ Kỳ đã tìm cách liên minh với Hoa Kỳ và gia nhập NATO vào năm 1952. Nhìn chung, Thổ Nhĩ Kỳ hướng tới mối quan hệ tốt đẹp với Trung Á, Kavkaz, Nga, Trung Đông và Iran. Với phương Tây, Thổ Nhĩ Kỳ cũng nhằm mục đích duy trì các thỏa thuận của mình. Bằng cách giao thương với phương Đông và gia nhập EU, Thổ Nhĩ Kỳ theo đuổi tăng trưởng kinh tế. Thổ Nhĩ Kỳ gia nhập Liên minh Thuế quan EU vào năm 1995, nhưng các cuộc đàm phán gia nhập EU của nước này đang bị đóng băng tính đến năm 2024.

Thổ Nhĩ Kỳ được gọi là một cường quốc mới nổi, một cường quốc tầm trung và một cường quốc khu vực. Thổ Nhĩ Kỳ đã tìm kiếm mối quan hệ chặt chẽ hơn với các quốc gia Turk Trung Á sau khi Liên Xô tan rã. Mối quan hệ chặt chẽ hơn với Azerbaijan, một quốc gia có văn hóa gần gũi, đã đạt được. Thổ Nhĩ Kỳ là thành viên sáng lập của Tổ chức Văn hóa Turk Quốc tế và Tổ chức các quốc gia Turk. Nước này cũng là thành viên của Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu, Hội đồng châu Âu và Tổ chức Hợp tác Hồi giáo.

Sau Mùa xuân Ả Rập, Thổ Nhĩ Kỳ đã gặp vấn đề với các quốc gia như Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, Ả Rập Xê Út và Ai Cập. Quan hệ với các quốc gia này đã được cải thiện kể từ đó. Ngoại lệ là Syria, mà Thổ Nhĩ Kỳ đã cắt đứt quan hệ sau khi Nội chiến Syria bắt đầu. Có những tranh chấp với Hy Lạp về các ranh giới trên biển và với Síp.

Năm 2018, quân đội Thổ Nhĩ Kỳ và các lực lượng được Thổ Nhĩ Kỳ hậu thuẫn đã bắt đầu một chiến dịch ở Syria nhằm lật đổ YPG do Hoa Kỳ hậu thuẫn (mà Thổ Nhĩ Kỳ coi là một nhánh của PKK bị cấm) khỏi vùng đất Afrin. Thổ Nhĩ Kỳ cũng đã tiến hành các cuộc không kích ở Kurdistan thuộc Iraq, bị Iraq chỉ trích vì vi phạm chủ quyền và giết hại dân thường. Quan hệ ngoại giao với Israel bị tổn hại sau cuộc đột kích đội tàu Gaza, được bình thường hóa vào năm 2016, và lại bị cắt đứt sau cuộc xâm lược của Israel vào Dải Gaza. Năm 2024, Thổ Nhĩ Kỳ ngừng giao thương với Israel.

5.5. Quân sự

Các lực lượng vũ trang Thổ Nhĩ Kỳ chịu trách nhiệm phòng thủ chống lại các mối đe dọa từ bên ngoài. Mặc dù Tổng tư lệnh là Tổng thống, Tổng tham mưu, Không quân, Hải quân và Lục quân thường báo cáo cho Bộ trưởng Bộ Quốc phòng. Tổng Tư lệnh Hiến binh và Tổng Tư lệnh Cảnh sát biển thuộc thẩm quyền của Bộ Nội vụ. Nghĩa vụ quân sự bắt buộc đối với nam giới từ 6-12 tháng, thời gian này được giảm xuống còn một tháng sau khi đóng một khoản phí. Thổ Nhĩ Kỳ không công nhận người từ chối nghĩa vụ quân sự vì lương tâm và không cung cấp một dịch vụ dân sự thay thế cho nghĩa vụ quân sự.

Thổ Nhĩ Kỳ có lực lượng quân sự thường trực lớn thứ hai trong NATO, sau Hoa Kỳ, với quân số ước tính khoảng 890.700 người tính đến tháng 2 năm 2022. Là một phần của chính sách chia sẻ hạt nhân của NATO, Thổ Nhĩ Kỳ chứa khoảng 20 quả bom hạt nhân B61 của Hoa Kỳ tại Căn cứ không quân Incirlik. Các lực lượng vũ trang Thổ Nhĩ Kỳ có sự hiện diện quân sự đáng kể ở nước ngoài, với các căn cứ quân sự ở Albania, Iraq, Qatar và Somalia. Nước này cũng duy trì một lực lượng gồm 36.000 quân ở Bắc Síp kể từ năm 1974.

Thổ Nhĩ Kỳ đã tham gia các phái bộ quốc tế dưới sự chỉ huy của Liên Hợp Quốc và NATO kể từ Chiến tranh Triều Tiên, bao gồm các phái bộ gìn giữ hòa bình ở Somalia, Nam Tư và Sừng châu Phi. Nước này đã hỗ trợ các lực lượng liên minh trong Chiến tranh Vùng Vịnh lần thứ nhất, đóng góp quân nhân cho Lực lượng Hỗ trợ An ninh Quốc tế ở Afghanistan, và vẫn còn hoạt động tích cực trong Lực lượng Kosovo, Eurocorps và các Nhóm tác chiến EU. Tính đến năm 2016, Thổ Nhĩ Kỳ đã hỗ trợ lực lượng Peshmerga ở miền bắc Iraq và Các lực lượng vũ trang Somalia về an ninh và huấn luyện.

5.6. Nhân quyền

Điều 2 của Hiến pháp Thổ Nhĩ Kỳ đề cập đến việc duy trì pháp quyền và nhân quyền. Trong những năm 2000, đã có những thay đổi pháp lý cho phép sử dụng công khai và giảng dạy bằng tiếng Kurd. Điều này bao gồm việc mở một kênh truyền hình quốc gia tiếng Kurd. Nhiều "sự cởi mở" đã được thực hiện để giải quyết các mối quan tâm của các nhóm thiểu số như người Alevi, người Kurd và người Romani. Các bản án đối với bạo lực đối với phụ nữ đã được tăng cường.

Năm 2013, các cuộc biểu tình lan rộng đã nổ ra, bắt nguồn từ kế hoạch phá hủy Công viên Gezi nhưng nhanh chóng phát triển thành sự bất mãn chung của chính phủ. Vào ngày 20 tháng 5 năm 2016, quốc hội Thổ Nhĩ Kỳ đã tước quyền miễn trừ truy tố của gần một phần tư thành viên, bao gồm 101 đại biểu từ Đảng Dân chủ Nhân dân (HDP) ủng hộ người Kurd và đảng đối lập chính Đảng Nhân dân Cộng hòa (CHP). Theo Ủy ban Bảo vệ Nhà báo, có 13 nhà báo bị bỏ tù ở Thổ Nhĩ Kỳ. Trong báo cáo năm 2023, Ủy ban châu Âu đã chỉ trích cách thức hoạt động của các thể chế dân chủ ở Thổ Nhĩ Kỳ. Những lời chỉ trích này đã bị Thổ Nhĩ Kỳ bác bỏ. Tính đến năm 2023, Thổ Nhĩ Kỳ là quốc gia có số vụ kiện tại Tòa án Nhân quyền châu Âu cao nhất.

Trước năm 1858, Đế quốc Ottoman có "sự khoan dung pháp lý đối với quan hệ tình dục đồng giới". Khi bị truy tố, hình phạt là phạt tiền. Năm 1858, Bộ luật Hình sự Pháp năm 1810 đã được người Ottoman thông qua, không có hình phạt nào đối với quan hệ tình dục đồng giới riêng tư. Dưới thời Cộng hòa, các hành vi tình dục đồng giới chưa bao giờ bị hình sự hóa. Tuy nhiên, người LGBT ở Thổ Nhĩ Kỳ phải đối mặt với sự phân biệt đối xử, quấy rối và thậm chí là bạo lực. Trong một cuộc khảo sát được thực hiện vào năm 2016, 33% số người được hỏi cho biết người LGBT nên có quyền bình đẳng, con số này tăng lên 45% vào năm 2020. Một cuộc khảo sát khác vào năm 2018 cho thấy tỷ lệ người không muốn có hàng xóm đồng tính đã giảm từ 55% vào năm 2018 xuống 47% vào năm 2019.

Khi Istanbul Pride thường niên được khánh thành vào năm 2003, Thổ Nhĩ Kỳ trở thành quốc gia đa số Hồi giáo đầu tiên tổ chức diễu hành tự hào đồng tính. Kể từ năm 2015, các cuộc diễu hành tại Quảng trường Taksim và Đại lộ İstiklal đã bị chính phủ từ chối cấp phép, với lý do lo ngại về an ninh, nhưng hàng trăm người đã bất chấp lệnh cấm mỗi năm. Các lệnh cấm này đã bị chỉ trích.

7.1. Cơ cấu và Hiện trạng kinh tế

Thổ Nhĩ Kỳ là một quốc gia có thu nhập trung bình-cao và là một thị trường mới nổi. Là thành viên sáng lập của OECD và G20, đây là nền kinh tế lớn thứ 17 theo GDP danh nghĩa và lớn thứ 12 theo GDP điều chỉnh theo PPP trên thế giới. Quốc gia này được xếp vào nhóm các nước công nghiệp mới. Dịch vụ chiếm phần lớn GDP, trong khi công nghiệp chiếm hơn 30%. Nông nghiệp đóng góp khoảng 7%. Theo ước tính của IMF, GDP bình quân đầu người theo PPP của Thổ Nhĩ Kỳ là 40.28 K USD vào năm 2024, trong khi GDP danh nghĩa bình quân đầu người là 15.67 K USD. Đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Thổ Nhĩ Kỳ đạt đỉnh 22.05 B USD vào năm 2007 và giảm xuống còn 13.09 B USD vào năm 2022. Tăng trưởng tiềm năng bị suy yếu bởi những trở ngại cấu trúc và vĩ mô kéo dài, chẳng hạn như tốc độ tăng trưởng năng suất chậm và lạm phát cao.

Từ năm 2007 đến 2021, tỷ lệ dân số dưới ngưỡng nghèo quốc tế 6.85 USD mỗi ngày theo PPP đã giảm từ 20% xuống 7,6%. Năm 2023, 13,9% dân số nằm dưới tỷ lệ nghèo quốc gia có nguy cơ. Năm 2021, 34% dân số có nguy cơ nghèo đói hoặc bị loại trừ xã hội, theo định nghĩa của Eurostat. Tỷ lệ thất nghiệp ở Thổ Nhĩ Kỳ là 10,4% vào năm 2022. Năm 2021, ước tính 47% tổng thu nhập khả dụng thuộc về 20% người có thu nhập cao nhất, trong khi 20% người có thu nhập thấp nhất chỉ nhận được 6%.

7.2. Các ngành Công nghiệp Chính

Thổ Nhĩ Kỳ có một nền kinh tế đa dạng; các ngành công nghiệp chính bao gồm ô tô, điện tử, dệt may, xây dựng, thép, khai khoáng và chế biến thực phẩm. Đây là một nhà sản xuất nông nghiệp lớn. Thổ Nhĩ Kỳ xếp thứ 8 về sản lượng thép thô, và thứ 13 về sản lượng xe cơ giới, đóng tàu (theo tấn trọng tải), và lắp đặt robot công nghiệp hàng năm trên thế giới. Các công ty ô tô Thổ Nhĩ Kỳ bao gồm TEMSA, Otokar, BMC và Togg. Togg là công ty xe điện đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ. Arçelik, Vestel và Beko là các nhà sản xuất điện tử tiêu dùng lớn. Arçelik là một trong những nhà sản xuất hàng gia dụng lớn nhất thế giới. Năm 2022, Thổ Nhĩ Kỳ đứng thứ hai thế giới về số lượng nhà thầu quốc tế trong danh sách top 250. Nước này cũng đứng thứ năm thế giới về xuất khẩu dệt may. Turkish Airlines là một trong những hãng hàng không lớn nhất thế giới.

Ngành du lịch chiếm khoảng 8% GDP của Thổ Nhĩ Kỳ. Năm 2022, Thổ Nhĩ Kỳ xếp thứ năm thế giới về số lượng khách du lịch quốc tế với 50,5 triệu lượt khách nước ngoài. Thổ Nhĩ Kỳ có 21 Di sản Thế giới UNESCO và 84 Di sản Thế giới trong danh sách dự kiến. Thổ Nhĩ Kỳ là quê hương của 519 Bãi biển Cờ Xanh, nhiều thứ ba trên thế giới. Theo báo cáo của Euromonitor International, Istanbul là thành phố được ghé thăm nhiều nhất trên thế giới, với hơn 20,2 triệu lượt khách nước ngoài vào năm 2023. Antalya đã vượt qua Paris và New York để trở thành thành phố được ghé thăm nhiều thứ tư trên thế giới, với hơn 16,5 triệu lượt khách nước ngoài.

7.3. Cơ sở hạ tầng

Cơ sở hạ tầng của Thổ Nhĩ Kỳ đã có những bước phát triển vượt bậc trong những thập kỷ gần đây, đặc biệt trong các lĩnh vực năng lượng và giao thông vận tải. Chính phủ đã đầu tư mạnh mẽ vào việc hiện đại hóa và mở rộng mạng lưới đường bộ, đường sắt, cảng biển và sân bay, nhằm mục tiêu trở thành một trung tâm trung chuyển quan trọng trong khu vực.

7.3.1. Năng lượng

Thổ Nhĩ Kỳ là nhà sản xuất điện lớn thứ 16 trên thế giới. Công suất sản xuất năng lượng của Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng đáng kể, với sản lượng điện từ các nguồn năng lượng tái tạo tăng gấp ba lần trong thập kỷ qua. Nước này đã sản xuất 43,8% điện năng từ các nguồn này vào năm 2019. Thổ Nhĩ Kỳ cũng là nhà sản xuất lớn thứ tư thế giới về năng lượng địa nhiệt. Nhà máy điện hạt nhân đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ, Akkuyu, sẽ tăng cường sự đa dạng hóa trong cơ cấu năng lượng của nước này. Về tổng tiêu thụ năng lượng cuối cùng, nhiên liệu hóa thạch vẫn đóng vai trò lớn, chiếm 73%. Một lý do chính của phát thải khí nhà kính của Thổ Nhĩ Kỳ là tỷ trọng lớn của than đá trong hệ thống năng lượng. Tính đến năm 2017, mặc dù chính phủ đã đầu tư vào quá trình chuyển đổi năng lượng carbon thấp, nhiên liệu hóa thạch vẫn được trợ cấp. Đến năm 2053, Thổ Nhĩ Kỳ đặt mục tiêu đạt phát thải ròng bằng không.

Thổ Nhĩ Kỳ đã đặt an ninh nguồn cung năng lượng lên hàng đầu, do sự phụ thuộc nặng nề vào nhập khẩu khí đốt và dầu mỏ. Các nguồn cung cấp năng lượng chính của Thổ Nhĩ Kỳ là Nga, Tây Á và Trung Á. Việc sản xuất khí đốt bắt đầu vào năm 2023 tại mỏ khí Sakarya mới được phát hiện. Khi hoạt động hết công suất, mỏ này sẽ cung cấp khoảng 30% nhu cầu khí đốt tự nhiên trong nước. Thổ Nhĩ Kỳ đặt mục tiêu trở thành một trung tâm vận chuyển năng lượng khu vực. Một số đường ống dẫn dầu và khí đốt chạy qua nước này, bao gồm các đường ống Dòng chảy Xanh, TurkStream và Baku-Tbilisi-Ceyhan.

7.3.2. Giao thông vận tải

Tính đến năm 2023, Thổ Nhĩ Kỳ có 3.73 K km đường cao tốc có kiểm soát lối vào và 29.37 K km đường hai chiều. Nhiều cây cầu và đường hầm nối liền phần châu Á và châu Âu của Thổ Nhĩ Kỳ; Cầu Çanakkale 1915 trên eo biển Dardanelles là cầu treo dài nhất thế giới. Các đường hầm Marmaray và Eurasia dưới eo biển Bosphorus nối liền hai bờ của Istanbul. Cầu Osman Gazi nối liền bờ bắc và bờ nam của Vịnh İzmit.

Đường sắt Nhà nước Thổ Nhĩ Kỳ vận hành cả tàu hỏa thông thường và tàu cao tốc, với việc chính phủ đang mở rộng cả hai. Các tuyến đường sắt cao tốc bao gồm các tuyến Ankara-Istanbul, Ankara-Konya và Ankara-Sivas. Tàu điện ngầm Istanbul là mạng lưới tàu điện ngầm lớn nhất nước với khoảng 704 triệu lượt khách hàng năm vào năm 2019. Tính đến năm 2024, có 115 sân bay. Sân bay Istanbul là một trong 10 sân bay bận rộn nhất thế giới. Thổ Nhĩ Kỳ đặt mục tiêu trở thành một trung tâm giao thông. Nước này là một phần của nhiều tuyến đường nối châu Á và châu Âu, bao gồm Hành lang Trung. Năm 2024, Thổ Nhĩ Kỳ, Iraq, UAE và Qatar đã ký một thỏa thuận để kết nối các cơ sở cảng của Iraq với Thổ Nhĩ Kỳ thông qua các tuyến đường bộ và đường sắt.

7.4. Khoa học và Công nghệ

Chi tiêu của Thổ Nhĩ Kỳ cho nghiên cứu và phát triển (R&D) tính theo tỷ lệ GDP đã tăng từ 0,47% năm 2000 lên 1,40% năm 2021. Thổ Nhĩ Kỳ xếp thứ 16 thế giới về số lượng bài báo trên các tạp chí khoa học và kỹ thuật, và thứ 35 trong Chỉ số Nature. Văn phòng bằng sáng chế Thổ Nhĩ Kỳ xếp thứ 21 trên toàn thế giới về tổng số đơn đăng ký bằng sáng chế, và thứ 3 về đơn đăng ký thiết kế công nghiệp. Phần lớn người nộp đơn tại văn phòng bằng sáng chế Thổ Nhĩ Kỳ là cư dân Thổ Nhĩ Kỳ. Trong tất cả các văn phòng bằng sáng chế trên toàn cầu, cư dân Thổ Nhĩ Kỳ xếp thứ 21 về tổng số đơn đăng ký bằng sáng chế. Năm 2024, Thổ Nhĩ Kỳ xếp thứ 37 thế giới và thứ 3 trong nhóm các nước có thu nhập trung bình cao trong Chỉ số Đổi mới Toàn cầu.

TÜBİTAK là một trong những cơ quan chính tài trợ và thực hiện nghiên cứu. Chương trình không gian của Thổ Nhĩ Kỳ có kế hoạch phát triển một hệ thống phóng vệ tinh quốc gia, và cải thiện năng lực trong khám phá không gian, thiên văn học và truyền thông vệ tinh. Trong khuôn khổ Chương trình Göktürk, Trung tâm Hệ thống, Tích hợp và Thử nghiệm Không gian Thổ Nhĩ Kỳ đã được xây dựng. Vệ tinh viễn thông đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ được sản xuất trong nước, Türksat 6A, sẽ được phóng vào năm 2024. Là một phần của một trung tâm máy gia tốc hạt theo kế hoạch, một máy gia tốc điện tử có tên TARLA đã đi vào hoạt động vào năm 2024. Một trạm nghiên cứu Nam Cực được lên kế hoạch xây dựng trên Đảo Horseshoe.

Thổ Nhĩ Kỳ được coi là một cường quốc đáng kể về phương tiện bay không người lái. Aselsan, Turkish Aerospace Industries, Roketsan và Asfat nằm trong số 100 công ty quốc phòng hàng đầu thế giới. Các công ty quốc phòng Thổ Nhĩ Kỳ chi một phần đáng kể ngân sách của họ cho nghiên cứu và phát triển. Aselsan cũng đầu tư vào nghiên cứu công nghệ lượng tử.

8.1. Nhân khẩu

Theo Hệ thống Đăng ký Dân số Dựa trên Địa chỉ, dân số cả nước là 85.372.377 người vào năm 2023, không bao gồm người Syria được bảo vệ tạm thời. 93% sống ở các trung tâm tỉnh và huyện. Những người trong độ tuổi 15-64 và 0-14 tương ứng chiếm 68,3% và 21,4% tổng dân số. Những người từ 65 tuổi trở lên chiếm 10,2%. Từ năm 1950 đến năm 2020, dân số Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng hơn bốn lần từ 20,9 triệu lên 83,6 triệu; tuy nhiên, tốc độ tăng dân số là 0,1% vào năm 2023. Năm 2023, tổng tỷ suất sinh là 1,51 con/phụ nữ, dưới mức sinh thay thế là 2,10 con/phụ nữ. Trong một cuộc khảo sát sức khỏe năm 2018, số con lý tưởng là 2,8 con/phụ nữ, tăng lên 3 con/phụ nữ đã kết hôn.

8.2. Dân tộc và Ngôn ngữ

Điều 66 của Hiến pháp Thổ Nhĩ Kỳ định nghĩa một người Thổ Nhĩ Kỳ là bất kỳ ai là công dân. Ước tính có ít nhất 47 nhóm dân tộc được đại diện ở Thổ Nhĩ Kỳ. Dữ liệu đáng tin cậy về sự pha trộn sắc tộc của dân số không có sẵn vì các số liệu điều tra dân số không bao gồm thống kê về sắc tộc sau cuộc điều tra dân số Thổ Nhĩ Kỳ năm 1965. Theo The World Factbook, 70-75% công dân của đất nước là người Thổ. Dựa trên một cuộc khảo sát, ước tính của KONDA là 76% vào năm 2006, với 78% công dân trưởng thành tự nhận mình có nguồn gốc dân tộc là người Thổ. Năm 2021, 77% công dân trưởng thành tự nhận mình như vậy trong một cuộc khảo sát.

Người Kurd là dân tộc thiểu số lớn nhất. Số lượng chính xác của họ vẫn còn gây tranh cãi, với các ước tính dao động từ 12 đến 20% dân số. Theo một nghiên cứu năm 1990, người Kurd chiếm khoảng 12% dân số. Người Kurd chiếm đa số ở các tỉnh Ağrı, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkâri, Iğdır, Mardin, Muş, Siirt, Şırnak, Tunceli và Van; chiếm gần đa số ở Şanlıurfa (47%); và là một thiểu số lớn ở Kars (20%). Ngoài ra, di cư nội địa đã dẫn đến các cộng đồng người Kurd hải ngoại ở tất cả các thành phố lớn ở miền trung và miền tây Thổ Nhĩ Kỳ. Ở Istanbul, ước tính có ba triệu người Kurd, khiến nó trở thành thành phố có dân số người Kurd lớn nhất thế giới. 19% công dân trưởng thành tự nhận mình là người Kurd trong một cuộc khảo sát năm 2021. Một số người có nhiều bản sắc dân tộc, chẳng hạn như vừa là người Thổ vừa là người Kurd. Năm 2006, ước tính có 2,7 triệu người Thổ và người Kurd có quan hệ họ hàng do hôn nhân khác sắc tộc.

Theo The World Factbook, các dân tộc thiểu số không phải người Kurd chiếm 7-12% dân số. Năm 2006, KONDA ước tính rằng các dân tộc thiểu số không phải người Kurd và không phải người Zaza chiếm 8,2% dân số; đây là những người đưa ra các mô tả chung chung như công dân Thổ Nhĩ Kỳ, những người có nguồn gốc Turk khác, người Ả Rập, và những người khác. Năm 2021, 4% công dân trưởng thành tự nhận mình không phải là người Thổ hoặc người Kurd trong một cuộc khảo sát. Theo Tòa án Hiến pháp, chỉ có bốn dân tộc thiểu số được công nhận chính thức ở Thổ Nhĩ Kỳ: ba dân tộc thiểu số không theo đạo Hồi được công nhận trong Hiệp ước Lausanne (người Armenia, người Hy Lạp và người Do Thái) và người Bulgaria. Năm 2013, Tòa án Hành chính Mạch 13 Ankara đã ra phán quyết rằng các điều khoản về thiểu số của Hiệp ước Lausanne cũng nên áp dụng cho người Assyria và tiếng Syriac. Các nhóm dân tộc không được công nhận khác bao gồm người Albania, người Bosniak, người Circassia, người Gruzia, người Laz, người Pomak và người Roma.

Ngôn ngữ chính thức là tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, đây là ngôn ngữ Turk được nói rộng rãi nhất trên thế giới. Nó được 85% đến 90% dân số sử dụng làm ngôn ngữ thứ nhất. Người nói tiếng Kurd là thiểu số ngôn ngữ lớn nhất. Một cuộc khảo sát ước tính 13% dân số nói tiếng Kurd hoặc tiếng Zaza làm ngôn ngữ thứ nhất. Các ngôn ngữ thiểu số khác bao gồm tiếng Ả Rập, các ngôn ngữ Kavkaz và tiếng Gagauz. Quyền ngôn ngữ của các dân tộc thiểu số được công nhận chính thức được công nhận và bảo vệ theo luật đối với tiếng Armenia, tiếng Bulgaria, tiếng Hy Lạp, tiếng Hebrew và tiếng Syriac. Có nhiều ngôn ngữ bị đe dọa ở Thổ Nhĩ Kỳ.

8.3. Nhập cư

Không bao gồm người Syria được bảo vệ tạm thời, có 1.570.543 công dân nước ngoài ở Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 2023. Hàng triệu người Kurd đã chạy trốn qua núi sang Thổ Nhĩ Kỳ và các khu vực người Kurd ở Iran trong Chiến tranh Vùng Vịnh năm 1991. Khủng hoảng người di cư của Thổ Nhĩ Kỳ trong những năm 2010 và đầu những năm 2020 đã dẫn đến dòng người tị nạn và người nhập cư lên đến hàng triệu người. Thổ Nhĩ Kỳ là nơi tiếp nhận số lượng người tị nạn lớn nhất thế giới tính đến tháng 4 năm 2020. Cơ quan Quản lý Thảm họa và Khẩn cấp quản lý cuộc khủng hoảng người tị nạn ở Thổ Nhĩ Kỳ. Trước khi Nội chiến Syria bắt đầu vào năm 2011, số lượng người Ả Rập ở Thổ Nhĩ Kỳ ước tính dao động từ 1 triệu đến hơn 2 triệu người.

Tháng 11 năm 2020, có 3,6 triệu người tị nạn Syria ở Thổ Nhĩ Kỳ; trong đó có các nhóm dân tộc khác của Syria, chẳng hạn như người Kurd Syria và người Turkmen Syria. Tính đến tháng 8 năm 2023, số lượng người tị nạn này ước tính là 3,3 triệu người. Số lượng người Syria đã giảm khoảng 200.000 người kể từ đầu năm. Chính phủ đã cấp quốc tịch cho 238.000 người Syria tính đến tháng 11 năm 2023. Tính đến tháng 5 năm 2023, khoảng 96.000 người tị nạn Ukraina do cuộc xâm lược Ukraina của Nga năm 2022 đã tìm nơi ẩn náu ở Thổ Nhĩ Kỳ. Năm 2022, gần 100.000 công dân Nga đã di cư đến Thổ Nhĩ Kỳ, trở thành quốc gia đứng đầu trong danh sách người nước ngoài chuyển đến Thổ Nhĩ Kỳ, tăng hơn 218% so với năm 2021.

8.4. Tôn giáo

Thổ Nhĩ Kỳ là một nhà nước thế tục không có quốc giáo chính thức; hiến pháp quy định tự do tôn giáo và tự do lương tâm. Theo CIA World Factbook, người Hồi giáo chiếm 99,8% dân số, hầu hết là Sunni. Dựa trên một cuộc khảo sát, ước tính của KONDA về người Hồi giáo là 99,4% vào năm 2006. Theo Minority Rights Group International, ước tính tỷ lệ người Alevi là từ 10% đến 40% dân số. Ước tính của KONDA là 5% vào năm 2006. 4% công dân trưởng thành tự nhận mình là Alevi trong một cuộc khảo sát năm 2021, trong khi 88% tự nhận mình là Sunni.

Tỷ lệ người không theo đạo Hồi ở Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay là 19,1% vào năm 1914, nhưng giảm xuống còn 2,5% vào năm 1927. Hiện tại, người không theo đạo Hồi chiếm 0,2% dân số theo World Factbook. Năm 2006, ước tính của KONDA là 0,18% đối với những người theo các tôn giáo không phải Hồi giáo. Một số cộng đồng không theo đạo Hồi là người Armenia, người Assyria, người Bulgaria Chính thống giáo, người Công giáo, người Hy Lạp, người Do Thái và người Tin lành. Các nguồn ước tính rằng dân số Kitô giáo ở Thổ Nhĩ Kỳ dao động từ 180.000 đến 320.000 người. Thổ Nhĩ Kỳ có cộng đồng Do Thái lớn nhất trong số các quốc gia đa số Hồi giáo. Hiện tại, có 439 nhà thờ và giáo đường Do Thái ở Thổ Nhĩ Kỳ.

Năm 2006, ước tính của KONDA là 0,47% đối với những người không theo tôn giáo nào. Theo KONDA, tỷ lệ công dân trưởng thành tự nhận mình là người không tin vào tôn giáo đã tăng từ 2% năm 2011 lên 6% năm 2021. Một cuộc thăm dò của Gezici Araştırma năm 2020 cho thấy 28,5% Thế hệ Z tự nhận mình là người vô thần.

8.5. Giáo dục

Trong 20 năm qua, Thổ Nhĩ Kỳ đã cải thiện chất lượng giáo dục và đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc tăng cường khả năng tiếp cận giáo dục. Từ năm 2011 đến năm 2021, những cải thiện trong khả năng tiếp cận giáo dục bao gồm "một trong những mức tăng lớn nhất về trình độ học vấn đối với những người 25-34 tuổi ở bậc trung học phổ thông không chuyên hoặc giáo dục đại học", và số lượng cơ sở giáo dục mầm non tăng gấp bốn lần. Kết quả của PISA cho thấy những cải thiện về chất lượng giáo dục. Vẫn còn một khoảng cách so với các nước OECD. Những thách thức đáng kể bao gồm sự khác biệt trong kết quả học tập của học sinh từ các trường khác nhau, sự khác biệt giữa khu vực nông thôn và thành thị, khả năng tiếp cận giáo dục mầm non, và sự xuất hiện của học sinh là người tị nạn Syria.

Bộ Giáo dục Quốc dân chịu trách nhiệm về giáo dục tiền đại học. Giáo dục bắt buộc miễn phí tại các trường công lập và kéo dài 12 năm, được chia thành ba phần. Có 208 trường đại học ở Thổ Nhĩ Kỳ. Sinh viên được xếp vào các trường đại học dựa trên kết quả YKS và sở thích của họ, bởi Trung tâm Đo lường, Tuyển chọn và Xếp lớp. Tất cả các trường đại học công lập và tư thục đều thuộc quyền kiểm soát của Hội đồng Giáo dục Đại học (Yükseköğretim Kurulu_{Yükseköğretim Kurulu}^Turkish (YÖK)). Kể từ năm 2016, tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ trực tiếp bổ nhiệm tất cả các hiệu trưởng của tất cả các trường đại học công lập và tư thục.

Theo bảng xếp hạng của Times Higher Education năm 2024, các trường đại học hàng đầu là Đại học Koç, Đại học Kỹ thuật Trung Đông, Đại học Sabancı và Đại học Kỹ thuật Istanbul. Theo Bảng xếp hạng học thuật các trường đại học thế giới, các trường hàng đầu là Đại học Istanbul, Đại học Khoa học Y tế (Thổ Nhĩ Kỳ) và Đại học Hacettepe. Thổ Nhĩ Kỳ là thành viên của Chương trình Erasmus+. Thổ Nhĩ Kỳ đã trở thành một trung tâm thu hút sinh viên nước ngoài trong những năm gần đây, với 795.962 sinh viên nước ngoài vào năm 2016. Năm 2021, Học bổng Türkiye, một chương trình do chính phủ tài trợ, đã nhận được 165.000 đơn đăng ký từ các sinh viên tiềm năng ở 178 quốc gia.

8.6. Y tế

Bộ Y tế đã điều hành một hệ thống y tế công cộng toàn dân từ năm 2003. Được biết đến với tên gọi Bảo hiểm Y tế Toàn dân (Genel Sağlık Sigortası_{Genel Sağlık Sigortası}^Turkish), hệ thống này được tài trợ bởi một khoản phụ thu thuế đối với người sử dụng lao động, hiện ở mức 5%. Nguồn tài trợ từ khu vực công chiếm khoảng 75,2% chi tiêu y tế. Mặc dù có hệ thống chăm sóc sức khỏe toàn dân, tổng chi tiêu cho y tế tính theo tỷ lệ GDP năm 2018 là thấp nhất trong số các nước OECD, ở mức 6,3% GDP, so với mức trung bình của OECD là 9,3%. Có nhiều bệnh viện tư nhân trong cả nước. Chính phủ đã lên kế hoạch xây dựng một số khu phức hợp bệnh viện, được gọi là bệnh viện thành phố, kể từ năm 2013. Thổ Nhĩ Kỳ là một trong 10 điểm đến hàng đầu cho du lịch y tế.

Tuổi thọ trung bình là 78,6 tuổi (75,9 đối với nam và 81,3 đối với nữ), so với mức trung bình của EU là 81 tuổi. Thổ Nhĩ Kỳ có tỷ lệ béo phì cao, với 29,5% dân số trưởng thành có chỉ số khối cơ thể (BMI) từ 30 trở lên. Ô nhiễm không khí là một nguyên nhân chính gây tử vong sớm.

9.1. Văn học, Sân khấu và Nghệ thuật Thị giác

Văn học Thổ Nhĩ Kỳ có lịch sử hơn một nghìn năm. Thời kỳ Seljuk và Ottoman có vô số tác phẩm văn học và thơ ca. Các câu chuyện và thơ ca Turk từ Trung Á cũng được lưu giữ. Truyện kể Dede Korkut là một ví dụ về truyền thống kể chuyện truyền khẩu. Dīwān Lughāt al-Turk, từ thế kỷ 11, chứa đựng thông tin ngôn ngữ và thơ ca Thổ Nhĩ Kỳ. Yunus Emre, chịu ảnh hưởng của Rumi, là một trong những nhà văn quan trọng nhất của thơ ca Thổ Nhĩ Kỳ Anatolia. Thơ Divan của Ottoman sử dụng "ngôn từ tinh tế" và từ vựng phức tạp. Nó bao gồm chủ nghĩa thần bí Sufi, chủ nghĩa lãng mạn và các yếu tố hình thức.

Bắt đầu từ thế kỷ 19, văn học Ottoman chịu ảnh hưởng của phương Tây. Các thể loại mới, chẳng hạn như tiểu thuyết và phong cách báo chí, đã được giới thiệu. Aşk-ı Memnu_{Aşk-ı Memnu}^Turkish, do Halid Ziya Uşaklıgil viết, là "cuốn tiểu thuyết Thổ Nhĩ Kỳ thực sự tinh tế đầu tiên". Fatma Aliye Topuz, nữ tiểu thuyết gia Thổ Nhĩ Kỳ đầu tiên, đã viết tiểu thuyết. Sau khi nước cộng hòa được thành lập vào năm 1923, Atatürk đã tiến hành các cải cách như cải cách ngôn ngữ và cải cách bảng chữ cái. Kể từ đó, văn học Thổ Nhĩ Kỳ đã phản ánh các điều kiện kinh tế xã hội ở Thổ Nhĩ Kỳ với sự đa dạng ngày càng tăng. Thể loại "Tiểu thuyết làng quê" xuất hiện vào giữa những năm 1950, nói về những khó khăn do nghèo đói gây ra. Một ví dụ là Memed, My Hawk của Yaşar Kemal, đây là ứng cử viên Giải Nobel Văn học đầu tiên của Thổ Nhĩ Kỳ vào năm 1973. Orhan Pamuk đã giành Giải Nobel Văn học năm 2006.

Thổ Nhĩ Kỳ có bốn "truyền thống sân khấu chính": "sân khấu dân gian, sân khấu đại chúng, sân khấu cung đình và sân khấu phương Tây". Sân khấu dân gian Thổ Nhĩ Kỳ có từ hàng ngàn năm trước và đã tồn tại trong các cộng đồng nông thôn. Sân khấu đại chúng bao gồm các vở kịch của các diễn viên trực tiếp, kịch rối và múa rối bóng, và các buổi biểu diễn kể chuyện Meddah. Một ví dụ cho múa rối bóng là Karagöz và Hacivat_{Karagöz và Hacivat}^Turkish. Sân khấu cung đình là phiên bản tinh tế của sân khấu đại chúng. Bắt đầu từ thế kỷ 19, truyền thống sân khấu phương Tây bắt đầu xuất hiện ở Thổ Nhĩ Kỳ. Sau khi thành lập Cộng hòa Thổ Nhĩ Kỳ, một nhạc viện nhà nước và Công ty Sân khấu Nhà nước đã được thành lập.

Nền nghệ thuật thị giác của Thổ Nhĩ Kỳ có thể được phân thành hai loại, là nghệ thuật "trang trí" và "mỹ thuật". Mỹ thuật, hay güzel sanatlar_{mỹ thuật}^Turkish, bao gồm điêu khắc và hội họa. Các nghệ sĩ Thổ Nhĩ Kỳ trong các lĩnh vực này đã được công nhận trên toàn cầu. Nhiếp ảnh, thiết kế thời trang, nghệ thuật đồ họa và thiết kế đồ họa là một số lĩnh vực khác mà các nghệ sĩ Thổ Nhĩ Kỳ được biết đến trên thế giới. Buổi bán đấu giá nghệ thuật Thổ Nhĩ Kỳ đương đại đầu tiên của Sotheby's London diễn ra vào năm 2009. Istanbul Modern và Istanbul Biennial là những ví dụ về các phòng trưng bày nghệ thuật hoặc triển lãm nghệ thuật Thổ Nhĩ Kỳ đương đại. Thổ Nhĩ Kỳ cũng đã chứng kiến sự phục hưng của các nghệ thuật truyền thống. Điều này bao gồm các nghệ thuật truyền thống thời Ottoman, chẳng hạn như gốm sứ và thảm. Thiết kế dệt may và thảm, thủy tinh và gốm sứ, thư pháp, vẽ trên mặt nước (ebru) là một số hình thức nghệ thuật mà các nghệ sĩ Thổ Nhĩ Kỳ hiện đại được công nhận là những người dẫn đầu trong thế giới Hồi giáo.

9.2. Âm nhạc và Vũ đạo

Mặc dù việc phân loại các thể loại âm nhạc Thổ Nhĩ Kỳ có thể gặp vấn đề, nhưng có thể xem xét ba loại chính. Đó là "âm nhạc dân gian Thổ Nhĩ Kỳ", "âm nhạc nghệ thuật cổ điển Thổ Nhĩ Kỳ" và nhiều phong cách nhạc đại chúng. Các phong cách nhạc đại chúng này bao gồm arabesque, pop và Anatolian rock.
Sự phổ biến trở lại của nhạc pop đã tạo ra một số ngôi sao nhạc pop Thổ Nhĩ Kỳ nổi tiếng quốc tế như Ajda Pekkan, Sezen Aksu, Erol Evgin, MFÖ, Tarkan, Sertab Erener, Teoman, Kenan Doğulu, Levent Yüksel và Hande Yener. Các nhạc sĩ và nhà soạn nhạc jazz và blues Thổ Nhĩ Kỳ nổi tiếng quốc tế bao gồm Ahmet Ertegun (người sáng lập và chủ tịch của Atlantic Records), Nükhet Ruacan và Kerem Görsev.
Các điệu múa dân gian đa dạng của Thổ Nhĩ Kỳ phản ánh sự phong phú văn hóa của từng vùng miền. Mỗi điệu múa mang những đặc trưng riêng về trang phục, âm nhạc và ý nghĩa, thường gắn liền với các lễ hội, nghi lễ hoặc cuộc sống thường nhật của người dân.

9.3. Kiến trúc

Thổ Nhĩ Kỳ là quê hương của nhiều khu định cư Thời đại đồ đá mới, chẳng hạn như Çatalhöyük. Từ Thời đại đồ đồng, những di tích kiến trúc quan trọng bao gồm Alaca Höyük và lớp thứ hai của thành Troy. Có nhiều ví dụ về kiến trúc Hy Lạp cổ đại và kiến trúc La Mã cổ đại, đặc biệt là ở vùng Aegea. Kiến trúc Byzantine có từ thế kỷ 4 CN. Ví dụ điển hình nhất của nó là Hagia Sophia. Phong cách kiến trúc Byzantine tiếp tục phát triển sau cuộc chinh phục Istanbul, chẳng hạn như kiến trúc Phục hưng Byzantine. Trong thời kỳ Hồi quốc Rum Seljuk và các tiểu quốc Thổ, một kiến trúc riêng biệt đã xuất hiện, kết hợp kiến trúc Byzantine và kiến trúc Armenia với các phong cách kiến trúc được tìm thấy ở Tây Á và Trung Á. Kiến trúc Seljuk Anatolia thường sử dụng đá và gạch, và đã tạo ra vô số caravanserai, madrasa và lăng mộ.

Kiến trúc Ottoman xuất hiện ở tây bắc Anatolia và Thrace. Kiến trúc Ottoman sơ kỳ pha trộn "kiến trúc Hồi giáo Anatolia truyền thống với vật liệu và kỹ thuật xây dựng địa phương". Sau cuộc chinh phục Istanbul, kiến trúc Ottoman cổ điển xuất hiện vào thế kỷ 16 và 17. Kiến trúc sư quan trọng nhất của thời kỳ cổ điển là Mimar Sinan, các công trình chính của ông bao gồm Thánh đường Şehzade, Thánh đường Süleymaniye và Thánh đường Selimiye. Bắt đầu từ thế kỷ 18, kiến trúc Ottoman chịu ảnh hưởng của các yếu tố châu Âu, dẫn đến sự phát triển của phong cách baroque Ottoman. Ảnh hưởng của châu Âu tiếp tục trong thế kỷ 19; các ví dụ bao gồm các công trình của gia tộc Balyan như phong cách tân-Baroque của Cung điện Dolmabahçe. Thời kỳ cuối cùng của kiến trúc Ottoman bao gồm Phong trào Kiến trúc Quốc gia Thứ nhất, bao gồm các công trình của Vedat Tek và Mimar Kemaleddin.

Kể từ năm 1918, kiến trúc Thổ Nhĩ Kỳ có thể được chia thành ba phần. Từ năm 1918 đến năm 1950, phần đầu tiên bao gồm thời kỳ Phong trào Kiến trúc Quốc gia Thứ nhất, chuyển sang kiến trúc hiện đại. Các tòa nhà hiện đại và hoành tráng được ưa chuộng cho các công trình công cộng, trong khi loại kiến trúc bản địa "nhà Thổ Nhĩ Kỳ" ảnh hưởng đến nhà ở tư nhân. Từ năm 1950 đến năm 1980, phần thứ hai bao gồm đô thị hóa, hiện đại hóa và quốc tế hóa. Đối với nhà ở, "bê tông cốt thép, nhà khối tấm, chung cư trung tầng" trở nên phổ biến. Kể từ năm 1980, phần thứ ba được xác định bởi thói quen tiêu dùng và các xu hướng quốc tế, chẳng hạn như trung tâm mua sắm và tháp văn phòng. Các khu dân cư sang trọng theo "phong cách nhà Thổ Nhĩ Kỳ" đã được ưa chuộng. Trong thế kỷ 21, các dự án tái thiết đô thị đã trở thành một xu hướng. Khả năng phục hồi trước các thảm họa tự nhiên như động đất là một trong những mục tiêu chính của các dự án tái thiết đô thị.

Khoảng một phần ba tổng số công trình xây dựng của Thổ Nhĩ Kỳ, tương đương 6,7 triệu đơn vị, được đánh giá là có rủi ro và cần tái thiết đô thị.

9.4. Ẩm thực

Thổ Nhĩ Kỳ có một nền ẩm thực đa dạng và phong phú, thay đổi theo từng vùng địa lý. Ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ chịu ảnh hưởng của ẩm thực Anatolia, Địa Trung Hải, Iran, Trung Á và Đông Á. Ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ và Ottoman cũng đã ảnh hưởng đến các nền ẩm thực khác. Dīwān Lughāt al-Turk, từ thế kỷ 11, ghi lại "dòng dõi cổ xưa của phần lớn ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay". Güveç, Bulgur và Börek là một số ví dụ sớm nhất được ghi nhận về ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ. Mặc dù kebab là một từ có nguồn gốc từ tiếng Ba Tư, người Turk đã quen thuộc với việc sử dụng xiên để nướng thịt. Ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ có thể được phân biệt bởi các loại kebab khác nhau của nó. Tương tự, các món pilaf chịu ảnh hưởng của ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ. Thông tin thêm về ẩm thực trong thời kỳ Seljuk và Ottoman đến từ các tác phẩm của Rumi và Evliya Çelebi. Người sau mô tả "các phường hội liên quan đến thực phẩm của Istanbul".

Thực phẩm chủ yếu ở Thổ Nhĩ Kỳ bao gồm bánh mì và sữa chua. Một số loại bánh mì là lavash và pide_{một loại bánh mì pita}^Turkish. Ayran là một loại đồ uống làm từ sữa chua. Ở các vùng phía tây Thổ Nhĩ Kỳ, dầu ô liu được sử dụng. Các loại ngũ cốc bao gồm lúa mì, ngô, lúa mạch, yến mạch và kê. Đậu, đậu gà, các loại hạt, cà tím và thịt cừu là một số nguyên liệu thường được sử dụng. Doner kebab, có nguồn gốc từ Thổ Nhĩ Kỳ, là những lát thịt cừu ướp được nướng theo chiều dọc. Hải sản bao gồm cá cơm và các loại khác. Các loại Dolma và mantı_mantı^Turkish được làm bằng cách nhồi rau hoặc mì ống. Sarma được làm bằng cách cuộn lá ăn được quanh phần nhân. Các món Yahni là các món hầm rau củ. Thổ Nhĩ Kỳ là một trong những quốc gia có truyền thống meze. Mật ong, pekmez, trái cây sấy khô hoặc trái cây được sử dụng để tạo vị ngọt. Filo là một loại bột nhào có nguồn gốc từ Thổ Nhĩ Kỳ được sử dụng để làm baklava. Kẹo Thổ Nhĩ Kỳ là một loại "thạch dẻo nhưng tinh tế".

9.5. Thể thao

Môn thể thao phổ biến nhất là bóng đá hiệp hội. Galatasaray đã vô địch Cúp UEFA và Siêu cúp UEFA vào năm 2000. Đội tuyển bóng đá quốc gia Thổ Nhĩ Kỳ đã giành huy chương đồng tại Giải vô địch bóng đá thế giới 2002, Cúp Liên đoàn các châu lục 2003 và Giải vô địch bóng đá châu Âu 2008.
Các môn thể thao chính thống khác như bóng rổ và bóng chuyền cũng rất phổ biến. Đội tuyển bóng rổ nam quốc gia và đội tuyển bóng rổ nữ quốc gia đã đạt được nhiều thành công. Anadolu Efes S.K. là câu lạc bộ bóng rổ Thổ Nhĩ Kỳ thành công nhất trong các giải đấu quốc tế. Fenerbahçe đã lọt vào trận chung kết EuroLeague trong ba mùa giải liên tiếp (2015-2016, 2016-2017 và 2017-2018), trở thành nhà vô địch châu Âu năm 2017.

Trận chung kết giải vô địch bóng rổ nữ EuroLeague Women 2013-14 được diễn ra giữa hai đội Thổ Nhĩ Kỳ, Galatasaray và Fenerbahçe, và Galatasaray đã giành chiến thắng. Fenerbahçe đã vô địch Siêu cúp châu Âu nữ FIBA 2023 sau hai lần liên tiếp vô địch Euroleague vào các mùa giải 2022-23 và 2023-24.
Đội tuyển bóng chuyền nữ quốc gia đã giành được nhiều huy chương. Các câu lạc bộ bóng chuyền nữ, cụ thể là VakıfBank S.K., Fenerbahçe và Eczacıbaşı, đã giành được nhiều danh hiệu và huy chương vô địch châu Âu.

Môn thể thao quốc gia truyền thống của Thổ Nhĩ Kỳ là yağlı güreş_{yağlı güreş}^Turkish (dầu đấu vật) từ thời Ottoman. Tỉnh Edirne đã tổ chức giải đấu vật dầu Kırkpınar hàng năm kể từ năm 1361, khiến nó trở thành cuộc thi thể thao được tổ chức liên tục lâu đời nhất trên thế giới. Vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, các nhà vô địch đấu vật dầu như Koca Yusuf, Nurullah Hasan và Kızılcıklı Mahmut đã nổi tiếng quốc tế ở châu Âu và Bắc Mỹ bằng cách giành các danh hiệu vô địch đấu vật hạng nặng thế giới. Các kiểu đấu vật quốc tế do FILA quản lý như đấu vật tự do và đấu vật Hy Lạp-La Mã cũng phổ biến, với nhiều danh hiệu vô địch châu Âu, thế giới và Olympic do các đô vật Thổ Nhĩ Kỳ giành được cả cá nhân và đồng đội.

9.6. Truyền thông Đại chúng

Hàng trăm kênh truyền hình, hàng nghìn đài phát thanh địa phương và quốc gia, hàng chục tờ báo, một ngành điện ảnh quốc gia hiệu quả và có lợi nhuận cùng sự tăng trưởng nhanh chóng của việc sử dụng internet băng thông rộng tạo nên một ngành công nghiệp truyền thông sôi động ở Thổ Nhĩ Kỳ. Phần lớn khán giả truyền hình được chia sẻ giữa đài truyền hình công cộng TRT và các kênh theo kiểu mạng lưới như Kanal D, Show TV, ATV và Star TV. Các phương tiện truyền thông phát sóng có độ phủ sóng rất cao vì chảo vệ tinh và các hệ thống truyền hình cáp có sẵn rộng rãi. Hội đồng Tối cao Phát thanh và Truyền hình (RTÜK) là cơ quan chính phủ giám sát các phương tiện truyền thông phát sóng. Theo số lượng phát hành, các tờ báo phổ biến nhất là Posta, Hürriyet, Sözcü, Sabah và Habertürk.

Filiz Akın, Fatma Girik, Hülya Koçyiğit và Türkan Şoray đại diện cho thời kỳ của điện ảnh Thổ Nhĩ Kỳ. Các đạo diễn Thổ Nhĩ Kỳ như Metin Erksan, Nuri Bilge Ceylan, Yılmaz Güney, Zeki Demirkubuz và Ferzan Özpetek đã giành được nhiều giải thưởng quốc tế như Cành cọ vàng (Palme d'Or_{Palme d'Or}^French) và Gấu vàng. Phim truyền hình Thổ Nhĩ Kỳ ngày càng trở nên phổ biến vượt ra ngoài biên giới Thổ Nhĩ Kỳ và là một trong những mặt hàng xuất khẩu quan trọng nhất của đất nước, cả về lợi nhuận và quan hệ công chúng. Sau khi chiếm lĩnh thị trường truyền hình Trung Đông trong thập kỷ qua, các chương trình của Thổ Nhĩ Kỳ đã được phát sóng ở hơn một chục quốc gia Nam và Trung Mỹ vào năm 2016. Ngày nay, Thổ Nhĩ Kỳ là nước xuất khẩu phim truyền hình lớn thứ hai thế giới.