Armenia | Wiki AI Hôm Nay

1. Tổng quan

Armenia, chính thức là 'Cộng hòa Armenia', là một quốc gia không giáp biển nằm ở Cao nguyên Armenia thuộc Tây Á. Đây là một phần của vùng Kavkaz và giáp với Thổ Nhĩ Kỳ về phía tây, Gruzia về phía bắc, Hành lang Lachin do lực lượng gìn giữ hòa bình Nga kiểm soát và Azerbaijan về phía đông, cùng Iran và vùng Nakhchivan tách rời của Azerbaijan về phía nam. Yerevan là thủ đô, thành phố lớn nhất và trung tâm tài chính. Armenia là một quốc gia dân chủ, đơn nhất, đa đảng với một di sản văn hóa cổ xưa. Cao nguyên Armenia từng là quê hương của các nền văn minh Hayasa-Azzi, Shupria và Nairi. Đến ít nhất năm 600 trước Công nguyên, một dạng cổ của tiếng Proto-Armenia, một ngôn ngữ Ấn-Âu, đã lan rộng khắp Cao nguyên Armenia. Nhà nước Armenia đầu tiên, Urartu, được thành lập vào năm 860 trước Công nguyên, và đến thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên, nó được thay thế bởi Phó vương Armenia. Vương quốc Armenia đạt đến đỉnh cao dưới thời Tigranes Đại đế vào thế kỷ 1 trước Công nguyên và vào năm 301 đã trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới công nhận Kitô giáo là quốc giáo. Armenia vẫn công nhận Giáo hội Tông truyền Armenia, nhà thờ quốc gia lâu đời nhất thế giới, là cơ sở tôn giáo chính của đất nước. Vương quốc Armenia cổ đại bị chia cắt giữa Đế quốc Byzantine và Đế quốc Sasan vào khoảng đầu thế kỷ thứ 5. Dưới triều đại Bagratuni, Vương quốc Bagratuni của Armenia được phục hồi vào thế kỷ thứ 9 trước khi sụp đổ vào năm 1045. Armenia Cilicia, một công quốc và sau đó là một vương quốc, nằm trên bờ Địa Trung Hải từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 14. Từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 19, vùng đất Armenia truyền thống bao gồm Đông Armenia và Tây Armenia nằm dưới sự cai trị của Đế quốc Ottoman và các đế quốc Ba Tư, liên tục bị một trong hai đế chế cai trị qua nhiều thế kỷ. Đến thế kỷ 19, Đông Armenia bị Đế quốc Nga chinh phục, trong khi hầu hết các phần phía tây của vùng đất Armenia truyền thống vẫn nằm dưới sự cai trị của Ottoman. Trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, có tới 1,5 triệu người Armenia sống trên vùng đất tổ tiên của họ trong Đế quốc Ottoman đã bị tiêu diệt một cách có hệ thống trong Nạn diệt chủng Armenia. Năm 1918, sau Cách mạng Nga, tất cả các quốc gia không thuộc Nga đều tuyên bố độc lập sau khi Đế quốc Nga không còn tồn tại, dẫn đến việc thành lập Đệ nhất Cộng hòa Armenia. Đến năm 1920, nhà nước này được sáp nhập vào Liên Xô với tên gọi Armenia SSR. Cộng hòa Armenia hiện đại giành độc lập vào năm 1991 trong quá trình Liên Xô tan rã. Armenia là một quốc gia đang phát triển và xếp hạng 76 về Chỉ số Phát triển Con người tính đến năm 2024. Nền kinh tế của Armenia chủ yếu dựa vào sản xuất công nghiệp và khai thác khoáng sản. Mặc dù Armenia về mặt địa lý nằm ở Nam Kavkaz, nhưng nhìn chung được coi là thuộc châu Âu về mặt địa chính trị. Do Armenia tự liên kết về nhiều mặt địa chính trị với Châu Âu, nước này là thành viên của nhiều tổ chức châu Âu bao gồm Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu, Hội đồng châu Âu, Đối tác phía Đông, Eurocontrol, Hội đồng các Vùng châu Âu và Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu. Armenia cũng là thành viên của một số nhóm khu vực trên khắp Lục địa Á-Âu, bao gồm Ngân hàng Phát triển châu Á, Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể, Liên minh Kinh tế Á Âu và Ngân hàng Phát triển Á Âu. Armenia đã từng ủng hộ Cộng hòa Artsakh (Nagorno-Karabakh) độc lập trên thực tế, được tuyên bố vào năm 1991 trên lãnh thổ được quốc tế công nhận là một phần của Azerbaijan, cho đến khi nước cộng hòa này bị giải thể vào tháng 9 năm 2023.

2. Tên gọi và nguồn gốc

Tên gọi bản địa ban đầu của đất nước trong tiếng Armenia là Հայք_Hayk^Armenian (chuyển tự Latinh: Hayk'); tuy nhiên, hiện nay tên này hiếm khi được sử dụng. Tên gọi đương đại Հայաստան_Hayastan^Armenian trở nên phổ biến vào Thời Trung cổ bằng cách thêm hậu tố tiếng Ba Tư -stan (nghĩa là "nơi ở", "vùng đất"). Tuy nhiên, nguồn gốc của tên gọi Hayastan có từ rất sớm hơn và được chứng thực lần đầu tiên vào khoảng thế kỷ thứ 5 trong các tác phẩm của Agathangelos, Faustus xứ Byzantium, Ghazar Parpetsi, Koryun, và Sebeos.

Theo truyền thống, tên này được bắt nguồn từ Hayk (Հայկ_Hayk^Armenian), tộc trưởng huyền thoại của người Armenia và là cháu cố của Nô-ê, người mà theo tác giả thế kỷ thứ 5 Movses Khorenatsi, đã đánh bại vua Babylon là Bel vào năm 2492 trước Công nguyên và thành lập quốc gia của mình tại vùng Ararat. Nguồn gốc sâu xa hơn của tên gọi này không chắc chắn. Người ta cũng giả định thêm rằng tên Hay xuất phát từ một trong hai nhà nước liên minh, chư hầu của Hittite là Hayasa-Azzi (1600-1200 TCN).

Ngoại danh Armenia được chứng thực trong Bản khắc Behistun bằng Tiếng Ba Tư cổ (515 TCN) là Armina (chữ Ba Tư cổ: 𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴). Các thuật ngữ Hy Lạp cổ đại Ἀρμενία_Armenía^{Greek, Ancient} và Ἀρμένιοι_Arménioi^{Greek, Ancient} ("người Armenia") lần đầu tiên được đề cập bởi Hecataeus xứ Miletus (khoảng 550 TCN - khoảng 476 TCN). Xenophon, một vị tướng Hy Lạp phục vụ trong một số cuộc viễn chinh của Ba Tư, mô tả nhiều khía cạnh của cuộc sống làng quê và lòng hiếu khách của người Armenia vào khoảng năm 401 TCN.

Một số học giả đã liên kết tên Armenia với nhà nước Armani (Armanum, Armi) thời Sơ kỳ đồ đồng hoặc nhà nước Arme (Shupria) thời Hậu kỳ đồ đồng. Các mối liên hệ này không có kết luận chắc chắn vì không rõ các ngôn ngữ nào được nói trong các vương quốc này. Ngoài ra, trong khi người ta đồng ý rằng Arme nằm ở phía tây ngay lập tức của Hồ Van (có lẽ gần Sason, và do đó nằm trong vùng Armenia lớn hơn), vị trí của địa điểm Armani cổ hơn vẫn còn là một vấn đề tranh luận. Một số nhà nghiên cứu hiện đại đã đặt nó gần Samsat hiện đại, và cho rằng nó có ít nhất một phần dân cư là những người nói tiếng Ấn-Âu sơ kỳ. Có thể tên Armenia bắt nguồn từ Armini, tiếng Urartu có nghĩa là "cư dân của Arme" hoặc "đất nước Armean". Bộ tộc Arme trong các văn bản Urartu có thể là người Urumu, những người vào thế kỷ 12 TCN đã cố gắng xâm lược Assyria từ phía bắc cùng với các đồng minh của họ là người Mushki và người Kaskians. Người Urumu dường như đã định cư ở vùng lân cận Sason, đặt tên của họ cho các vùng Arme và các vùng đất Urme và Nội Urumu gần đó.

Theo lịch sử của cả Movses Khorenatsi và Michael Chamchian, Armenia bắt nguồn từ tên của Aram, một hậu duệ trực tiếp của Hayk. Trong Kinh Thánh Hebrew/Cựu Ước, Bảng các quốc gia liệt kê Aram là con trai của Shem, người mà Sách Jubilees chứng thực, "Và đối với Aram, phần thứ tư đã ra đời, toàn bộ vùng đất Mesopotamia giữa Tigris và Euphrates ở phía bắc của người Chaldees đến biên giới của dãy núi Asshur và vùng đất 'Arara'." Jubilees 8:21 cũng chia Dãy núi Ararat cho Shem, mà Jubilees 9:5 giải thích là được chia cho Aram.

Nhà sử học Flavius Josephus cũng nói trong tác phẩm Cổ sử của người Do Thái của mình: "Aram có người Aramites, mà người Hy Lạp gọi là người Syria;... Trong số bốn người con trai của Aram, Uz thành lập Trachonitis và Damascus: đất nước này nằm giữa Palestine và Celesyria. Ul thành lập Armenia; và Gather thành lập người Bactria; và Mesa thành lập người Mesaneans; nó bây giờ được gọi là Charax Spasini."
Trong Tiếng Mã Lai, người Armenia được gọi là Lamender. Theo Tata Bahasa Melayu của D. Gerth van Wijk, nguồn gốc của từ này là do sự biến âm của người Betawi, qua tiếng Bồ Đào Nha: "Trong tiếng Bồ Đào Nha, từ này là armario; sự thay đổi âm r thành l và ngược lại thường xuyên xảy ra và ... sự chuyển đổi âm tiết đầu tiên al thành la. Ví dụ, từ Armeniaan ở Betawi (Jakarta) trở thành Almender và từ đó cũng xuất hiện Lamender."

3. Lịch sử

Lịch sử của Armenia trải dài qua các giai đoạn tiền sử, cổ đại, trung cổ, cận đại và hiện đại, đánh dấu bởi sự hình thành các vương quốc, sự tiếp nhận Kitô giáo, các cuộc xâm lược và chia cắt, cũng như các phong trào dân tộc và quá trình giành độc lập.

3.1. Thời tiền sử và cổ đại

Armenia nằm trên vùng cao nguyên bao quanh Núi Ararat. Có bằng chứng về một nền văn minh sơ khai ở Armenia vào Thời đại đồ đồng và sớm hơn, có niên đại khoảng 4000 năm TCN. Các cuộc khảo sát khảo cổ học vào năm 2010 và 2011 tại quần thể hang động Areni-1 đã dẫn đến việc phát hiện ra chiếc giày da lâu đời nhất thế giới, váy và cơ sở sản xuất rượu vang. Nhiều khu định cư thời Sơ kỳ đồ đồng đã được xây dựng ở Armenia (Thung lũng Ararat, Shengavit, Harich, Karaz, Amiranisgora, Margahovit, Garni, v.v.). Một trong những địa điểm quan trọng của thời Sơ kỳ đồ đồng là Khu định cư Shengavit, nằm trên địa điểm của thủ đô Yerevan ngày nay của Armenia. Những dấu vết đầu tiên của con người được chứng minh bằng sự hiện diện của các công cụ Acheulean, thường gần các mỏ obsidian cách đây hơn 1 triệu năm. Cuộc khai quật gần đây và quan trọng nhất là tại địa điểm Nor Geghi 1 thời kỳ đồ đá ở thung lũng sông Hrazdan. Hàng ngàn hiện vật 325.000 năm tuổi có thể chỉ ra rằng giai đoạn đổi mới công nghệ này của con người xảy ra không liên tục trên khắp Cựu Thế giới, thay vì lan rộng từ một điểm xuất phát duy nhất (thường được giả thuyết là châu Phi), như người ta vẫn nghĩ trước đây. Hình khắc đá với hình ảnh các loài động vật khác nhau trên Núi Ughtasar cũng là những bằng chứng quan trọng.

Địa điểm chôn cất Zorats Karer thời đại đồ đồng (còn được gọi là Karahunj).

Một số nền văn hóa và nhà nước Thời đại đồ đồng đã phát triển mạnh ở khu vực Đại Armenia, bao gồm văn hóa Trialeti-Vanadzor, Hayasa-Azzi, và Mitanni (nằm ở phía tây nam Armenia lịch sử), tất cả đều được cho là có dân số Ấn-Âu. Liên minh Nairi và kế vị của nó, Urartu, đã liên tiếp thiết lập chủ quyền của họ trên Cao nguyên Armenia. Mỗi quốc gia và liên minh nói trên đều tham gia vào quá trình hình thành dân tộc của người Armenia. Một bản khắc chữ hình nêm lớn được tìm thấy ở Yerevan đã xác định rằng thủ đô hiện đại của Armenia được thành lập vào mùa hè năm 782 TCN bởi Vua Argishti I. Yerevan là một trong những thành phố có người ở liên tục lâu đời nhất thế giới.

Bản khắc Behistun của Darius I đề cập đến Armenia. Thế kỷ thứ 6 TCN

Sau sự sụp đổ của nhà nước Urartu vào đầu thế kỷ thứ 6 TCN, Cao nguyên Armenia trong một thời gian nằm dưới quyền bá chủ của người Media, và sau đó là một phần của Đế quốc Achaemenes. Armenia là một phần của nhà nước Achaemenes từ nửa sau thế kỷ thứ 6 TCN đến nửa sau thế kỷ thứ 4 TCN, được chia thành hai phó vương quốc - XIII (phần phía tây, với thủ đô ở Melitene) và XVIII (phần phía đông bắc).
Trong cuối thế kỷ thứ 6 TCN, thực thể địa lý đầu tiên được các dân tộc láng giềng gọi là Armenia được thành lập dưới triều đại Orontid trong Đế quốc Achaemenes, như một phần lãnh thổ của đế quốc này. Vương quốc trở nên hoàn toàn có chủ quyền khỏi phạm vi ảnh hưởng của Đế quốc Seleucid vào năm 190 TCN dưới thời Vua Artaxias I và bắt đầu sự cai trị của triều đại Artaxiad. Armenia đạt đến đỉnh cao từ năm 95 đến 66 TCN dưới thời Tigranes Đại đế, trở thành vương quốc hùng mạnh nhất thời bấy giờ ở phía đông Cộng hòa La Mã.

Trong những thế kỷ tiếp theo, Armenia nằm trong phạm vi ảnh hưởng của Đế quốc Ba Tư dưới thời trị vì của Tiridates I, người sáng lập triều đại Arsacid của Armenia, bản thân nó là một nhánh của Đế quốc Parthia. Trong suốt lịch sử của mình, vương quốc Armenia đã có cả những giai đoạn độc lập và những giai đoạn tự trị lệ thuộc vào các đế quốc đương thời. Vị trí chiến lược của nó giữa hai lục địa đã khiến nó phải chịu các cuộc xâm lược của nhiều dân tộc, bao gồm Assyria (dưới thời Ashurbanipal, vào khoảng 669-627 TCN, biên giới của Assyria đã vươn xa đến Armenia và Dãy núi Kavkaz), người Media, Đế quốc Achaemenes, người Hy Lạp, người Parthia, người La Mã, Đế quốc Sasan, Đế quốc Byzantine, người Ả Rập, Đế quốc Seljuk, người Mông Cổ, Đế quốc Ottoman, các triều đại Safavid, Afsharid, và Qajar kế tiếp của Iran, và người Nga.

Đền Garni ngoại giáo, có lẽ được xây dựng vào thế kỷ thứ nhất, là "tòa nhà có hàng cột kiểu Hy Lạp-La Mã" duy nhất ở các quốc gia hậu Xô viết.

Tôn giáo ở Armenia cổ đại về mặt lịch sử có liên quan đến một tập hợp các tín ngưỡng mà ở Ba Tư, đã dẫn đến sự xuất hiện của Hỏa giáo. Nó đặc biệt tập trung vào việc thờ cúng Mithra và cũng bao gồm một đền thờ các vị thần như Aramazd, Vahagn, Anahit, và Astghik. Đất nước này sử dụng lịch Armenia mặt trời, bao gồm 12 tháng.
Kitô giáo lan rộng vào đất nước này vào đầu thế kỷ thứ 4 sau Công nguyên. Tiridates III của Armenia (238-314) đã biến Kitô giáo thành quốc giáo vào năm 301, một phần, để thách thức Đế quốc Sasan, trở thành quốc gia Kitô giáo chính thức đầu tiên, mười năm trước khi Đế quốc La Mã ban hành sự khoan dung chính thức đối với Kitô giáo dưới thời Galerius, và 36 năm trước khi Constantine Đại đế được rửa tội. Trước đó, trong giai đoạn sau của thời kỳ Parthia, Armenia là một quốc gia chủ yếu theo Hỏa giáo.
Sau sự sụp đổ của Vương quốc Armenia vào năm 428, hầu hết Armenia được hợp nhất thành một marzpanate trong Đế quốc Sasan. Sau Trận Avarayr năm 451, người Armenia Kitô giáo duy trì tôn giáo của họ và Armenia giành được quyền tự trị.

3.2. Thời Trung cổ

Sau thời kỳ Sasan (428-636), Armenia nổi lên với tên gọi Arminiya, một công quốc tự trị dưới quyền của Khalifah Omeyyad, thống nhất các vùng đất Armenia trước đây do Đế quốc Byzantine chiếm giữ. Công quốc được cai trị bởi Hoàng tử Armenia, và được công nhận bởi Khalifah và Hoàng đế Byzantine. Nó là một phần của đơn vị hành chính/tiểu vương quốc Arminiya do người Ả Rập tạo ra, cũng bao gồm các phần của Gruzia và Albania Kavkaz, và có trung tâm tại thành phố Armenia, Dvin. Arminiya tồn tại cho đến năm 884, khi nó giành lại độc lập từ Nhà Abbas suy yếu dưới thời Ashot I của Armenia.

Nhà thờ chính tòa Etchmiadzin, Nhà thờ Mẹ của Armenia theo truyền thống có niên đại từ năm 303 sau Công nguyên, được coi là nhà thờ cổ nhất trên thế giới.

Vương quốc Armenia tái xuất được cai trị bởi triều đại Bagratuni và tồn tại đến năm 1045. Theo thời gian, một số khu vực của Bagratid Armenia tách ra thành các vương quốc và công quốc độc lập như Vương quốc Vaspurakan do Nhà Artsruni cai trị ở phía nam, Vương quốc Syunik ở phía đông, hoặc Vương quốc Artsakh trên lãnh thổ Nagorno-Karabakh hiện đại, trong khi vẫn công nhận quyền lực tối cao của các vị vua Bagratid.
Năm 1045, Đế quốc Byzantine chinh phục Bagratid Armenia. Chẳng bao lâu sau, các quốc gia Armenia khác cũng rơi vào quyền kiểm soát của Byzantine. Sự cai trị của Byzantine chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, vì vào năm 1071, Đế quốc Seljuk đã đánh bại người Byzantine và chinh phục Armenia trong Trận Manzikert, thành lập Đế quốc Seljuk. Để thoát khỏi cái chết hoặc sự phục dịch dưới bàn tay của những kẻ đã ám sát người họ hàng của mình, Gagik II của Armenia, Vua của Ani, một người Armenia tên là Ruben I, đã cùng một số đồng bào của mình đi vào các hẻm núi của Dãy núi Taurus và sau đó đến Tarsus của Cilicia. Thống đốc Byzantine của cung điện đã cho họ trú ẩn, nơi Vương quốc Armenia Cilicia cuối cùng được thành lập vào ngày 6 tháng 1 năm 1198 dưới thời Leo I, một hậu duệ của Hoàng tử Ruben.
Cilicia là một đồng minh mạnh mẽ của Thập tự quân châu Âu, và tự coi mình là một thành trì của Kitô giáo ở phương Đông. Tầm quan trọng của Cilicia trong lịch sử và nhà nước Armenia cũng được chứng thực bằng việc chuyển giao trụ sở của Tổng giám mục Giáo hội Tông truyền Armenia, nhà lãnh đạo tinh thần của người Armenia, đến khu vực này.
Đế quốc Seljuk sớm bắt đầu sụp đổ. Vào đầu thế kỷ 12, các hoàng tử Armenia của gia tộc Zakarid đã đánh đuổi người Thổ Seljuk và thành lập một công quốc bán độc lập ở miền bắc và miền đông Armenia được gọi là Zakarid Armenia, tồn tại dưới sự bảo trợ của Vương quốc Gruzia. Triều đại Orbelian chia sẻ quyền kiểm soát với Zakarid ở nhiều vùng khác nhau của đất nước, đặc biệt là ở Syunik và Vayots Dzor, trong khi Nhà Hasan-Jalalyan kiểm soát các tỉnh Artsakh và Utik với tên gọi Vương quốc Artsakh.

3.3. Thời cận đại

Năm 1501-02, phần lớn lãnh thổ Đông Armenia, bao gồm cả Yerevan, đã bị chinh phục bởi Nhà Safavid mới nổi của Iran do Shah Ismail I lãnh đạo.

Trong những năm 1230, Đế quốc Mông Cổ đã chinh phục Zakarid Armenia và sau đó là phần còn lại của Armenia. Các cuộc xâm lược của Mông Cổ sớm được theo sau bởi các cuộc xâm lược của các bộ lạc Trung Á khác, chẳng hạn như Kara Koyunlu, Nhà Timur và Ağ Qoyunlu, kéo dài từ thế kỷ 13 đến thế kỷ 15. Sau những cuộc xâm lược không ngừng, mỗi cuộc xâm lược đều mang lại sự tàn phá cho đất nước, theo thời gian Armenia trở nên suy yếu.
Vào thế kỷ 16, Đế quốc Ottoman và Nhà Safavid của Iran đã chia cắt Armenia. Từ đầu thế kỷ 16, cả Tây Armenia và Đông Armenia đều rơi vào tay Đế quốc Safavid. Do sự đối đầu địa chính trị kéo dài hàng thế kỷ giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Iran ở Tây Á, các phần quan trọng của khu vực thường xuyên bị tranh giành giữa hai đế quốc đối địch trong các cuộc chiến tranh Ottoman-Ba Tư. Từ giữa thế kỷ 16 với Hòa ước Amasya, và một cách dứt khoát từ nửa đầu thế kỷ 17 với Hiệp ước Zuhab cho đến nửa đầu thế kỷ 19, Đông Armenia nằm dưới sự cai trị của các đế quốc Safavid, Afsharid và Qajar kế tiếp, trong khi Tây Armenia vẫn nằm dưới sự cai trị của Ottoman.
Từ năm 1604, Abbas I của Iran đã thực hiện chính sách "tiêu thổ" trong khu vực để bảo vệ biên giới phía tây bắc của mình trước bất kỳ lực lượng Ottoman xâm lược nào trong Chiến tranh Ottoman-Safavid (1603-1618), một chính sách liên quan đến việc cưỡng bức tái định cư hàng loạt người Armenia ra khỏi quê hương của họ.
Nhiều người Armenia đã bị trục xuất và buộc phải rời bỏ quê hương của họ, điều này đã góp phần vào sự suy tàn văn hóa trong giai đoạn này.

3.4. Thời hiện đại

Thời kỳ này bao gồm việc Đông Armenia bị sáp nhập vào Đế quốc Nga vào thế kỷ 19 và tình hình của Tây Armenia dưới sự cai trị của Đế quốc Ottoman, cùng với sự trỗi dậy của các phong trào dân tộc.

3.4.1. Dưới sự cai trị của Đế quốc Nga và phong trào dân tộc

Cuộc bao vây pháo đài Erivan bởi quân đội Nga vào ngày 1 tháng 10 năm 1827 trong Chiến tranh Nga-Ba Tư (1826-1828) của Franz Roubaud.

Trong Hiệp ước Gulistan năm 1813 và Hiệp ước Turkmenchay năm 1828, sau Chiến tranh Nga-Ba Tư (1804-1813) và Chiến tranh Nga-Ba Tư (1826-1828) tương ứng, Nhà Qajar của Iran đã buộc phải nhượng lại Đông Armenia, bao gồm các Hãn quốc Erivan và Karabakh, cho Đế quốc Nga. Giai đoạn này được gọi là Armenia thuộc Nga.
Trong khi Tây Armenia vẫn nằm dưới sự cai trị của Ottoman, người Armenia được trao quyền tự trị đáng kể trong các khu vực riêng của họ và sống tương đối hòa thuận với các nhóm khác trong đế quốc (bao gồm cả người Thổ Nhĩ Kỳ cầm quyền). Tuy nhiên, với tư cách là những người Kitô giáo dưới một cấu trúc xã hội Hồi giáo nghiêm ngặt, người Armenia phải đối mặt với sự phân biệt đối xử lan rộng. Đáp lại cuộc nổi dậy Sasun năm 1894, Sultan Abdul Hamid II đã tổ chức các cuộc thảm sát do nhà nước bảo trợ chống lại người Armenia từ năm 1894 đến năm 1896, dẫn đến số người chết ước tính từ 80.000 đến 300.000 người. Các thảm sát Hamidian, như chúng được biết đến, đã mang lại cho Hamid sự ô nhục quốc tế với tư cách là "Sultan Đỏ" hoặc "Sultan Đẫm máu".

Tỉnh Armenia (1828-1840) bao gồm lãnh thổ của các hãn quốc Erivan (màu vàng) và Nakhichevan (màu xanh lá cây nhạt) trước đây.

Trong những năm 1890, Liên đoàn Cách mạng Armenia, thường được gọi là Dashnaktsutyun, đã hoạt động tích cực trong Đế quốc Ottoman với mục đích thống nhất các nhóm nhỏ khác nhau trong đế quốc đang ủng hộ cải cách và bảo vệ các làng Armenia khỏi các cuộc thảm sát lan rộng ở một số khu vực có người Armenia sinh sống của đế quốc. Các thành viên Dashnaktsutyun cũng thành lập các nhóm fedayi Armenia bảo vệ dân thường Armenia thông qua kháng chiến vũ trang. Dashnak cũng hoạt động vì mục tiêu rộng lớn hơn là tạo ra một Armenia "tự do, độc lập và thống nhất", mặc dù đôi khi họ gác lại mục tiêu này để ủng hộ một cách tiếp cận thực tế hơn, chẳng hạn như ủng hộ quyền tự trị.
Đế quốc Ottoman bắt đầu sụp đổ, và vào năm 1908, Cách mạng Thanh niên Thổ Nhĩ Kỳ đã lật đổ chính phủ của Sultan Hamid. Vào tháng 4 năm 1909, Thảm sát Adana xảy ra ở Adana Vilayet của Đế quốc Ottoman, dẫn đến cái chết của khoảng 20.000-30.000 người Armenia. Người Armenia sống trong đế quốc hy vọng rằng Ủy ban Liên minh và Tiến bộ sẽ thay đổi địa vị hạng hai của họ. Gói cải cách Armenia (1914) được trình bày như một giải pháp bằng cách bổ nhiệm một tổng thanh tra về các vấn đề của Armenia.

3.4.2. Thế chiến thứ nhất và Nạn diệt chủng Armenia

Các nạn nhân Nạn diệt chủng Armenia năm 1915.

Sự bùng nổ của Chiến tranh thế giới thứ nhất dẫn đến cuộc đối đầu giữa Đế quốc Ottoman và Đế quốc Nga trong các chiến dịch Kavkaz và Ba Tư. Chính phủ mới ở Istanbul bắt đầu nhìn người Armenia với sự ngờ vực và nghi ngờ vì Quân đội Đế quốc Nga có một đội ngũ tình nguyện viên Armenia. Vào ngày 24 tháng 4 năm 1915, các trí thức Armenia bị chính quyền Ottoman bắt giữ và, với Luật Tehcir (29 tháng 5 năm 1915), cuối cùng một phần lớn người Armenia sống ở Tiểu Á đã thiệt mạng trong sự kiện được biết đến với tên gọi Nạn diệt chủng Armenia.
Nạn diệt chủng được thực hiện theo hai giai đoạn: giết hại hàng loạt nam giới khỏe mạnh thông qua các cuộc tàn sát và bắt quân dịch phải lao động cưỡng bức, sau đó là trục xuất phụ nữ, trẻ em, người già và người ốm yếu trong các cuộc hành quân tử thần dẫn đến Sa mạc Syria. Bị lính hộ tống thúc ép, những người bị trục xuất bị tước đoạt thức ăn và nước uống, đồng thời phải chịu đựng các cuộc cướp bóc, hãm hiếp và tàn sát định kỳ. Đã có sự kháng cự của người Armenia tại địa phương trong khu vực, được phát triển để chống lại các hoạt động của Đế quốc Ottoman. Các sự kiện từ năm 1915 đến 1917 được người Armenia và đại đa số các nhà sử học phương Tây coi là các vụ giết người hàng loạt do nhà nước bảo trợ, hay nạn diệt chủng.
Chính quyền Thổ Nhĩ Kỳ cho đến ngày nay vẫn phủ nhận nạn diệt chủng đã xảy ra. Nạn diệt chủng Armenia được thừa nhận là một trong những nạn diệt chủng hiện đại đầu tiên. Theo nghiên cứu của Arnold J. Toynbee, ước tính có khoảng 600.000 người Armenia đã chết trong quá trình trục xuất từ năm 1915 đến 1916. Tuy nhiên, con số này chỉ tính đến năm đầu tiên của Nạn diệt chủng và không tính đến những người đã chết hoặc bị giết sau khi báo cáo được tổng hợp vào ngày 24 tháng 5 năm 1916. Hiệp hội các nhà nghiên cứu diệt chủng quốc tế đưa ra con số người chết là "hơn một triệu". Tổng số người bị giết được ước tính rộng rãi nhất là từ 1 đến 1,5 triệu người.
Armenia và cộng đồng người Armenia hải ngoại đã vận động công nhận chính thức các sự kiện này là nạn diệt chủng trong hơn 30 năm. Những sự kiện này theo truyền thống được tưởng niệm hàng năm vào ngày 24 tháng 4, Ngày Thánh tử đạo Armenia, hay Ngày Nạn diệt chủng Armenia. Việc tập trung vào các khía cạnh nhân đạo và quan điểm của các nạn nhân là rất quan trọng trong việc hiểu rõ quy mô và tác động của thảm kịch này đối với dân tộc Armenia.

3.4.3. Đệ nhất Cộng hòa Armenia

Lãnh thổ do Armenia và Hội đồng Karabakh nắm giữ tại một thời điểm (màu cam); Khu vực được trao cho Armenia theo Hiệp ước Sèvres, nhưng không bao giờ được thực thi (màu be)

Mặc dù Quân đội Kavkaz Nga của lực lượng Đế quốc Nga do Nikolai Yudenich chỉ huy và người Armenia trong các đơn vị tình nguyện và dân quân Armenia do Andranik Ozanian và Tovmas Nazarbekian lãnh đạo đã thành công trong việc giành được phần lớn Tây Armenia trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, những thành quả của họ đã bị mất cùng với Cách mạng Bolshevik năm 1917. Vào thời điểm đó, Đông Armenia, Gruzia, và Azerbaijan do Nga kiểm soát đã cố gắng liên kết với nhau trong Cộng hòa Dân chủ Liên bang Ngoại Kavkaz. Tuy nhiên, liên bang này chỉ tồn tại từ tháng 2 đến tháng 5 năm 1918, khi cả ba bên quyết định giải thể nó. Kết quả là, chính phủ Dashnaktsutyun của Đông Armenia đã tuyên bố độc lập vào ngày 28 tháng 5 với tên gọi Đệ nhất Cộng hòa Armenia dưới sự lãnh đạo của Aram Manukian.

Tòa nhà Chính phủ của Đệ nhất Cộng hòa Armenia (1918-1920)

Nền độc lập ngắn ngủi của Đệ nhất Cộng hòa đầy rẫy chiến tranh, tranh chấp lãnh thổ, các cuộc nổi dậy quy mô lớn, và một dòng người tị nạn khổng lồ từ Tây Armenia, mang theo bệnh tật và nạn đói. Các cường quốc Entente đã tìm cách giúp đỡ nhà nước Armenia mới thành lập thông qua các quỹ cứu trợ và các hình thức hỗ trợ khác.
Vào cuối cuộc chiến, các cường quốc chiến thắng đã tìm cách chia cắt Đế quốc Ottoman. Được ký kết giữa Các cường quốc Đồng minh và Liên kết và Đế quốc Ottoman tại Sèvres vào ngày 10 tháng 8 năm 1920, Hiệp ước Sèvres hứa hẹn duy trì sự tồn tại của nước cộng hòa Armenia và sáp nhập các lãnh thổ cũ của Tây Armenia vào đó. Vì các biên giới mới của Armenia sẽ được Tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson vẽ ra, Tây Armenia còn được gọi là "Armenia Wilson". Ngoài ra, chỉ vài ngày trước đó, vào ngày 5 tháng 8 năm 1920, Mihran Damadian của Liên minh Quốc gia Armenia, chính quyền Armenia trên thực tế ở Cilicia, đã tuyên bố độc lập của Cilicia như một nước cộng hòa tự trị Armenia dưới sự bảo hộ của Pháp.
Thậm chí còn có ý kiến về việc biến Armenia thành một lãnh thổ ủy trị dưới sự bảo hộ của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, hiệp ước đã bị Phong trào Dân tộc Thổ Nhĩ Kỳ bác bỏ và không bao giờ có hiệu lực. Phong trào này đã sử dụng hiệp ước như một cơ hội để tuyên bố mình là chính phủ hợp pháp của Thổ Nhĩ Kỳ, thay thế chế độ quân chủ ở Istanbul bằng một nước cộng hòa ở Ankara.
Năm 1920, các lực lượng dân tộc chủ nghĩa Thổ Nhĩ Kỳ đã xâm chiếm nước cộng hòa Armenia non trẻ từ phía đông. Lực lượng Thổ Nhĩ Kỳ dưới sự chỉ huy của Kâzım Karabekir đã chiếm giữ các vùng lãnh thổ Armenia mà Nga đã sáp nhập sau Chiến tranh Nga-Thổ Nhĩ Kỳ 1877-1878 và chiếm đóng thành phố cổ Alexandropol (ngày nay là Gyumri). Cuộc xung đột bạo lực cuối cùng đã kết thúc với Hiệp ước Alexandropol vào ngày 2 tháng 12 năm 1920. Hiệp ước buộc Armenia phải giải giáp hầu hết các lực lượng quân sự của mình, nhượng lại tất cả các lãnh thổ Ottoman cũ đã được trao cho theo Hiệp ước Sèvres, và từ bỏ tất cả "Armenia Wilson" đã được trao cho tại hiệp ước Sèvres. Đồng thời, Quân đoàn 11 của Liên Xô, dưới sự chỉ huy của Grigoriy Ordzhonikidze, đã xâm chiếm Armenia tại Karavansarai (ngày nay là Ijevan) vào ngày 29 tháng 11. Đến ngày 4 tháng 12, lực lượng của Ordzhonikidze đã tiến vào Yerevan và nước cộng hòa Armenia ngắn ngủi sụp đổ.
Sau sự sụp đổ của nước cộng hòa, Khởi nghĩa tháng Hai sớm diễn ra vào năm 1921, và dẫn đến việc thành lập Cộng hòa Armenia miền núi bởi các lực lượng Armenia dưới sự chỉ huy của Garegin Nzhdeh vào ngày 26 tháng 4, chống lại cả sự xâm nhập của Liên Xô và Thổ Nhĩ Kỳ ở vùng Zangezur phía nam Armenia. Sau các thỏa thuận của Liên Xô về việc đưa tỉnh Syunik vào biên giới Armenia, cuộc nổi dậy kết thúc và Hồng quân nắm quyền kiểm soát khu vực vào ngày 13 tháng 7.

3.5. Thời kỳ Xô viết

Thời kỳ Xô viết mang lại những thay đổi chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa đáng kể cho Armenia, từ việc thành lập Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Armenia (SSR) cho đến trước khi Liên Xô tan rã.

3.5.1. Liên bang Ngoại Kavkaz và CHXHCNXV Armenia sơ kỳ

Quốc huy của Armenia Xô viết mô tả Núi Ararat ở trung tâm.

Armenia bị Hồng quân sáp nhập và cùng với Gruzia và Azerbaijan, được hợp nhất vào Liên Xô như một phần của Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Ngoại Kavkaz (TSFSR) vào ngày 4 tháng 3 năm 1922. Với sự sáp nhập này, Hiệp ước Alexandropol được thay thế bằng Hiệp ước Kars giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Liên Xô. Trong thỏa thuận, Thổ Nhĩ Kỳ cho phép Liên Xô nắm quyền kiểm soát Adjara với thành phố cảng Batumi để đổi lấy chủ quyền đối với các thành phố Kars, Ardahan, và Iğdır, tất cả đều là một phần của Armenia thuộc Nga.
TSFSR tồn tại từ năm 1922 đến 1936, khi nó được chia thành ba thực thể riêng biệt (Armenia SSR, Azerbaijan SSR, và Gruzia SSR). Người Armenia đã có một giai đoạn tương đối ổn định trong Liên Xô so với những năm cuối đầy biến động của Đế quốc Ottoman. Tình hình khó khăn đối với nhà thờ, vốn phải vật lộn với các chính sách thế tục của Liên Xô. Sau cái chết của Vladimir Lenin, Joseph Stalin, tổng bí thư Đảng Cộng sản, dần dần tự khẳng định mình là nhà độc tài của Liên Xô. Triều đại của Stalin được đặc trưng bởi các cuộc đàn áp hàng loạt, cướp đi sinh mạng của hàng triệu người trên khắp Liên Xô.

3.5.2. Trong Thế chiến thứ hai

Các Nguyên soái và Đô đốc Armenia trong Thế chiến II trên tem: Bagramyan, Isakov, Babadzhanian, Khudyakov.

Armenia không phải là nơi diễn ra bất kỳ trận chiến nào ở Mặt trận phía Đông trong Thế chiến II. Ước tính có khoảng 500.000 người Armenia (gần một phần ba dân số) phục vụ trong Hồng quân trong chiến tranh, và 175.000 người đã chết. Tổng cộng có 117 công dân Armenia, bao gồm 10 người không phải là người Armenia, đã được trao tặng danh hiệu Anh hùng Liên Xô. Sáu sư đoàn quân sự đặc biệt được thành lập tại Armenia Xô viết vào năm 1941-42, một phần vì rất nhiều tân binh từ nước cộng hòa này không hiểu tiếng Nga. Năm trong số đó, các sư đoàn 89, 409, 408, 390, và 76 đã có thành tích chiến đấu xuất sắc, trong khi sư đoàn thứ sáu được lệnh ở lại Armenia để bảo vệ biên giới phía tây của nước cộng hòa trước một cuộc xâm lược có thể xảy ra của nước láng giềng Thổ Nhĩ Kỳ.
Sư đoàn Tamanyan 89, bao gồm những người Armenia dân tộc, đã chiến đấu trong Trận Berlin và tiến vào Berlin.
Những nỗ lực hỗ trợ ở hậu phương cũng rất đáng kể, với việc người dân Armenia đóng góp vào sản xuất công nghiệp và nông nghiệp phục vụ chiến tranh. Chiến tranh đã gây ra những ảnh hưởng sâu sắc đến xã hội và kinh tế Armenia, bao gồm cả những tổn thất về người và những thay đổi trong cơ cấu kinh tế.

3.5.3. Sau Stalin và thời kỳ "tan băng"

Người ta cho rằng chỉ số tự do trong khu vực đã được cải thiện sau cái chết của Joseph Stalin vào năm 1953 và sự nổi lên của Nikita Khrushchev với tư cách là tổng bí thư mới của Đảng Cộng sản Liên Xô. Chẳng bao lâu, cuộc sống ở Armenia SSR bắt đầu có những cải thiện nhanh chóng. Nhà thờ, vốn bị hạn chế trong thời gian Stalin làm bí thư, đã được phục hồi khi Tổng giám mục Vazgen I đảm nhận nhiệm vụ vào năm 1955. Năm 1967, một đài tưởng niệm các nạn nhân của Nạn diệt chủng Armenia được xây dựng trên đồi Tsitsernakaberd phía trên hẻm núi Hrazdan ở Yerevan. Điều này xảy ra sau khi các cuộc biểu tình lớn diễn ra vào dịp kỷ niệm 50 năm sự kiện bi thảm này vào năm 1965. Thời kỳ "tan băng" của Khrushchev đã mang lại những thay đổi trong xã hội và văn hóa Armenia, với sự nới lỏng kiểm soát và sự trỗi dậy của ý thức dân tộc.

3.5.4. Thời kỳ Gorbachev và phong trào độc lập

Người Armenia tập trung tại Quảng trường Nhà hát ở trung tâm Yerevan để đòi thống nhất Tỉnh tự trị Nagorno-Karabakh với Armenia SSR, 1988.

Trong thời kỳ Gorbachev những năm 1980, với các cải cách Glasnost và Perestroika, người Armenia bắt đầu yêu cầu chăm sóc môi trường tốt hơn cho đất nước của họ, phản đối ô nhiễm do các nhà máy do Liên Xô xây dựng gây ra. Căng thẳng cũng phát triển giữa Azerbaijan Xô viết và khu tự trị Nagorno-Karabakh của nó, một khu vực đa số người Armenia. Khoảng 484.000 người Armenia sống ở Azerbaijan vào năm 1970. Người Armenia ở Karabakh yêu cầu thống nhất với Armenia Xô viết. Các cuộc biểu tình ôn hòa ở Armenia ủng hộ người Armenia ở Karabakh đã bị đáp trả bằng các cuộc pogrom chống Armenia ở Azerbaijan, chẳng hạn như cuộc pogrom ở Sumgait, sau đó là bạo lực chống Azerbaijan ở Armenia. Làm trầm trọng thêm các vấn đề của Armenia là một trận động đất kinh hoàng năm 1988 với cường độ mô men là 7,2.
Việc Gorbachev không thể giải quyết bất kỳ vấn đề nào của Armenia đã tạo ra sự thất vọng trong người Armenia và thúc đẩy khát vọng độc lập ngày càng tăng. Vào tháng 5 năm 1990, Quân đội Armenia Mới (NAA) được thành lập, phục vụ như một lực lượng phòng thủ tách biệt với Hồng quân Liên Xô. Các cuộc đụng độ sớm nổ ra giữa NAA và quân đội Lực lượng An ninh Nội bộ Liên Xô (MVD) đóng tại Yerevan khi người Armenia quyết định kỷ niệm ngày thành lập Đệ nhất Cộng hòa Armenia năm 1918. Bạo lực dẫn đến cái chết của năm người Armenia thiệt mạng trong một cuộc đấu súng với MVD tại nhà ga xe lửa. Các nhân chứng ở đó cho rằng MVD đã sử dụng vũ lực quá mức và chính họ đã gây ra cuộc giao tranh.
Các cuộc đấu súng tiếp theo giữa dân quân Armenia và quân đội Liên Xô đã xảy ra ở Sovetashen, gần thủ đô và dẫn đến cái chết của hơn 26 người, chủ yếu là người Armenia. Cuộc pogrom người Armenia ở Baku vào tháng 1 năm 1990 đã buộc gần như toàn bộ 200.000 người Armenia ở thủ đô Baku của Azerbaijan phải chạy trốn sang Armenia. Vào ngày 23 tháng 8 năm 1990, Armenia tuyên bố chủ quyền trên lãnh thổ của mình. Vào ngày 17 tháng 3 năm 1991, Armenia, cùng với các quốc gia Baltic, Gruzia và Moldova, đã tẩy chay cuộc trưng cầu dân ý toàn quốc, trong đó 78% tổng số cử tri đã bỏ phiếu ủng hộ việc duy trì Liên Xô dưới hình thức cải cách.
Phong trào Karabakh, liên quan đến tranh chấp Nagorno-Karabakh, đã trở thành một động lực mạnh mẽ thúc đẩy quá trình hướng tới độc lập khỏi Liên Xô.

3.6. Sau khi độc lập

Sau khi tuyên bố độc lập khỏi Liên Xô vào năm 1991, Cộng hòa Armenia hiện đại đã trải qua quá trình thiết lập hệ thống chính trị, chuyển đổi kinh tế, phát triển xã hội và đối mặt với những thách thức lớn trong nước và quốc tế.

3.6.1. Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất

Những người lính Armenia năm 2008, trong cuộc xung đột Nagorno-Karabakh đang diễn ra và chưa được giải quyết.

Vào ngày 21 tháng 9 năm 1991, Armenia chính thức tuyên bố quốc gia của mình sau cuộc đảo chính thất bại tháng 8 ở Moskva, CHXHCNLB Nga. Levon Ter-Petrosyan đã được bầu làm Tổng thống đầu tiên của Cộng hòa Armenia mới độc lập vào ngày 16 tháng 10 năm 1991. Ông đã trở nên nổi tiếng bằng cách lãnh đạo phong trào Karabakh nhằm thống nhất Nagorno-Karabakh đông dân cư người Armenia. Vào ngày 26 tháng 12 năm 1991, Liên Xô không còn tồn tại và nền độc lập của Armenia được công nhận.
Ter-Petrosyan đã lãnh đạo Armenia cùng với bộ trưởng quốc phòng Vazgen Sargsyan trong Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất với nước láng giềng Azerbaijan. Những năm đầu thời kỳ hậu Xô viết bị ảnh hưởng bởi những khó khăn kinh tế, bắt nguồn từ rất sớm trong cuộc xung đột Karabakh khi Mặt trận Nhân dân Azerbaijan đã gây áp lực buộc Azerbaijan SSR phải tiến hành một cuộc phong tỏa đường sắt và đường hàng không chống lại Armenia. Động thái này đã làm tê liệt nền kinh tế Armenia một cách hiệu quả vì 85% hàng hóa và hàng hóa của họ đến qua đường sắt. Năm 1993, Thổ Nhĩ Kỳ tham gia cuộc phong tỏa chống lại Armenia để ủng hộ Azerbaijan.
Cuộc chiến Karabakh kết thúc sau khi một lệnh ngừng bắn do Nga làm trung gian được thực thi vào năm 1994. Cuộc chiến là một thành công của lực lượng Armenia Karabakh, những người đã chiếm được 16% lãnh thổ được quốc tế công nhận của Azerbaijan, bao gồm gần như toàn bộ Nagorno-Karabakh. Các lực lượng do Armenia hậu thuẫn vẫn kiểm soát trên thực tế toàn bộ lãnh thổ đó cho đến năm 2020. Nền kinh tế của cả Armenia và Azerbaijan đều bị tổn hại do không có một giải pháp hoàn chỉnh và biên giới của Armenia với Thổ Nhĩ Kỳ và Azerbaijan vẫn bị đóng cửa. Vào thời điểm cả Azerbaijan và Armenia cuối cùng đã đồng ý ngừng bắn vào năm 1994, ước tính có khoảng 30.000 người đã thiệt mạng và hơn một triệu người phải di dời. Cuộc chiến đã gây ra những tác động nghiêm trọng đối với dân thường và các vấn đề nhân đạo, bao gồm cả việc di dời dân cư và khủng hoảng nhân đạo.

3.6.2. Thập niên 2000 - 2010

Trong những năm đầu thế kỷ 21, Armenia đối mặt với tình hình chính trị tương đối ổn định nhưng cũng có những căng thẳng nhất định. Những nỗ lực tăng trưởng kinh tế được thúc đẩy, tuy nhiên, các cuộc bầu cử tổng thống năm 2008 và 2013 đã gây ra những căng thẳng chính trị đáng kể, với các cáo buộc gian lận và các cuộc biểu tình của phe đối lập. Tình hình chính trị trong nước và quốc tế nhìn chung vẫn phức tạp trước thềm Cách mạng Nhung 2018. Các vấn đề như tham nhũng, cải cách tư pháp và dân chủ hóa vẫn là những thách thức lớn. Về đối ngoại, Armenia tiếp tục duy trì mối quan hệ chiến lược với Nga, đồng thời tìm cách tăng cường hợp tác với Liên minh châu Âu và các nước phương Tây. Vấn đề Nagorno-Karabakh vẫn là một điểm nóng, với các cuộc đụng độ lẻ tẻ dọc theo đường giới tuyến.

3.6.3. Cách mạng Nhung 2018 và hậu quả

Vào tháng 4 năm 2018, một chế độ bán độc tài đã sụp đổ do một phong trào phản đối toàn quốc ở Armenia.

Cách mạng Nhung năm 2018 là một loạt các cuộc biểu tình chống chính phủ ở Armenia từ tháng 4 đến tháng 5 năm 2018 do nhiều nhóm chính trị và dân sự khác nhau tổ chức, dẫn đầu bởi một thành viên của quốc hội Armenia - Nikol Pashinyan (lãnh đạo đảng Hợp đồng Dân sự). Các cuộc biểu tình và tuần hành ban đầu diễn ra để phản đối nhiệm kỳ tổng thống thứ ba liên tiếp của Serzh Sargsyan và sau đó là chống lại chính phủ do Đảng Cộng hòa kiểm soát nói chung. Pashinyan đã tuyên bố phong trào này, dẫn đến việc Sargsyan từ chức, là một "cách mạng nhung".
Vào tháng 3 năm 2018, quốc hội Armenia đã bầu Armen Sarkissian làm Tổng thống mới của Armenia. Cuộc cải cách hiến pháp gây tranh cãi nhằm giảm bớt quyền lực của tổng thống đã được thực hiện, trong khi quyền hạn của thủ tướng được tăng cường. Vào tháng 5 năm 2018, quốc hội đã bầu lãnh đạo phe đối lập Nikol Pashinyan làm thủ tướng mới. Người tiền nhiệm của ông là Serzh Sargsyan đã từ chức hai tuần trước đó sau các cuộc biểu tình chống chính phủ lan rộng.
Sau khi chính phủ Nikol Pashinyan lên nắm quyền, nhiều cải cách chính trị và thay đổi xã hội đã được thực hiện, tập trung vào việc chống tham nhũng, cải cách tư pháp và tăng cường dân chủ. Tuy nhiên, chính phủ mới cũng phải đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm cả những vấn đề kinh tế và căng thẳng khu vực. Sự phát triển dân chủ được coi là một trong những thành tựu quan trọng của Cách mạng Nhung.

3.6.4. Chiến tranh Nagorno-Karabakh 2020

Vào ngày 27 tháng 9 năm 2020, một cuộc chiến tranh toàn diện đã nổ ra do xung đột Nagorno-Karabakh chưa được giải quyết. Cả lực lượng vũ trang của Armenia và Azerbaijan đều báo cáo thương vong về quân sự và dân sự. Thỏa thuận ngừng bắn Nagorno-Karabakh nhằm chấm dứt cuộc chiến tranh kéo dài sáu tuần giữa Armenia và Azerbaijan được nhiều người coi là thất bại và sự đầu hàng của Armenia. Cuộc biểu tình March of Dignity kéo dài một năm đã buộc phải tổ chức bầu cử sớm.
Nguyên nhân sâu xa của cuộc chiến bắt nguồn từ những tranh chấp lịch sử và căng thẳng sắc tộc kéo dài. Các trận đánh chính diễn ra ác liệt, với việc Azerbaijan sử dụng ưu thế về công nghệ quân sự, đặc biệt là máy bay không người lái. Thỏa thuận ngừng bắn do Nga trung gian đã dẫn đến việc Armenia mất quyền kiểm soát một phần đáng kể lãnh thổ Nagorno-Karabakh và các vùng lân cận. Cuộc chiến đã gây ra những tác động chính trị, xã hội và nhân đạo nghiêm trọng đối với xã hội Armenia, bao gồm cả việc di dời dân cư, khủng hoảng nhân đạo và những bất ổn chính trị trong nước.

3.6.5. Xung đột Nagorno-Karabakh 2023 và sự giải thể của Cộng hòa Artsakh

Từ ngày 19 đến 20 tháng 9 năm 2023, Azerbaijan đã phát động một cuộc tấn công quân sự quy mô lớn chống lại nhà nước ly khai tự xưng Artsakh, một động thái bị Nghị viện châu Âu coi là vi phạm thỏa thuận ngừng bắn năm 2020. Cuộc tấn công diễn ra tại vùng tranh chấp Nagorno-Karabakh, được quốc tế công nhận là một phần của Azerbaijan, nhưng có đa số dân cư là người Armenia. Các cuộc tấn công xảy ra trong bối cảnh một cuộc khủng hoảng ngày càng leo thang do Azerbaijan phong tỏa Artsakh, dẫn đến tình trạng khan hiếm nghiêm trọng các nguồn cung thiết yếu như thực phẩm, thuốc men và các hàng hóa khác trong khu vực bị ảnh hưởng.
Một ngày sau khi cuộc tấn công bắt đầu, vào ngày 20 tháng 9, một thỏa thuận ngừng bắn đã đạt được dưới sự trung gian của Bộ chỉ huy gìn giữ hòa bình Nga ở Nagorno-Karabakh. Azerbaijan đã tổ chức một cuộc họp với đại diện của người Armenia ở Nagorno-Karabakh vào ngày 21 tháng 9 tại Yevlakh, và một cuộc họp khác dự kiến diễn ra vào tháng 10. Tuy nhiên, các vụ vi phạm ngừng bắn của Azerbaijan vẫn được cư dân và quan chức Artsakh báo cáo.
Các tổ chức nhân quyền và các chuyên gia về phòng chống diệt chủng đã đưa ra nhiều cảnh báo, nói rằng dân số Armenia trong khu vực đang có nguy cơ hoặc đang bị thanh trừng sắc tộc và diệt chủng. Luis Moreno Ocampo, cựu công tố viên của Tòa án Hình sự Quốc tế, cảnh báo rằng một cuộc diệt chủng Armenia khác có thể xảy ra, và cho rằng sự không hành động của cộng đồng quốc tế đã khuyến khích Azerbaijan tin rằng họ sẽ không phải đối mặt với hậu quả nghiêm trọng nào.
Kết quả là, Cộng hòa Artsakh trên thực tế đã bị giải thể. Hơn 100.000 người gốc Armenia đã phải di cư về Armenia bản thổ, tạo ra một cuộc khủng hoảng người tị nạn nghiêm trọng. Sự kiện này đã gây ra những ảnh hưởng sâu sắc đối với Armenia cả trong nước và quốc tế, làm dấy lên những lo ngại về nhân đạo và an ninh khu vực. Quan điểm của các bên bị ảnh hưởng, đặc biệt là những người dân phải rời bỏ nhà cửa, là vô cùng đau đớn và phẫn nộ.

4. Địa lý

Armenia là một quốc gia không giáp biển nằm ở khu vực địa chính trị Ngoại Kavkaz (Nam Kavkaz), tọa lạc tại phía nam Dãy núi Kavkaz và các vùng đất thấp của nó giữa Biển Đen và Biển Caspi, và phía đông bắc của Cao nguyên Armenia. Nằm ở Tây Á, trên Cao nguyên Armenia, nước này giáp với Thổ Nhĩ Kỳ về phía tây, Gruzia về phía bắc, Hành lang Lachin là một phần của Quận Lachin nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng gìn giữ hòa bình Nga và Azerbaijan về phía đông, cùng Iran và vùng Nakhchivan tách rời của Azerbaijan về phía nam. Armenia nằm giữa vĩ độ 38° và 42° B, và kinh độ 43° và 47° Đ. Nơi đây có hai vùng sinh thái trên cạn: rừng hỗn hợp Kavkaz và thảo nguyên núi Đông Anatolia.

Hình ảnh vệ tinh lãnh thổ Armenia (2003).

4.1. Địa hình

Địa hình núi non và núi lửa của Armenia.

Armenia có diện tích lãnh thổ là 29.74 K km². Địa hình chủ yếu là núi non, với các con sông chảy xiết và ít rừng. Vùng đất cao tới 4.09 K m trên mực nước biển tại Núi Aragats, và không có điểm nào thấp hơn 390 m trên mực nước biển. Độ cao trung bình của diện tích đất nước đứng thứ mười trên thế giới và có 85,9% diện tích là núi, nhiều hơn cả Thụy Sĩ hay Nepal.
Núi Ararat, từng là một phần lịch sử của Armenia, là ngọn núi cao nhất trong khu vực với độ cao 5.137 mét (16.854 foot). Hiện nay nằm ở Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng có thể nhìn thấy rõ từ Armenia, nó được người Armenia coi là biểu tượng của đất nước họ. Vì lý do này, ngọn núi xuất hiện trên quốc huy Armenia ngày nay.
Các dãy núi chính bao gồm Dãy núi Gegham, Dãy núi Vardenis, và Dãy núi Zangezur. Các đồng bằng lớn bao gồm đồng bằng Ararat màu mỡ, nơi tập trung phần lớn dân số và hoạt động nông nghiệp của đất nước. Điểm thấp nhất của Armenia nằm ở thung lũng sông Debed gần làng Bertavan.

4.2. Khí hậu

Bản đồ phân loại khí hậu Köppen-Geiger cho Armenia.

Khí hậu ở Armenia rõ rệt là lục địa cao nguyên. Mùa hè nóng, khô và nhiều nắng, kéo dài từ tháng Sáu đến giữa tháng Chín. Nhiệt độ dao động trong khoảng từ 22 °C đến 36 °C. Tuy nhiên, độ ẩm thấp làm giảm tác động của nhiệt độ cao. Gió tối thổi từ trên núi xuống mang lại hiệu ứng làm mát và sảng khoái dễ chịu. Mùa xuân ngắn, trong khi mùa thu dài. Mùa thu được biết đến với những tán lá rực rỡ và đầy màu sắc.
Mùa đông khá lạnh với nhiều tuyết, nhiệt độ dao động trong khoảng từ -10 °C đến -5 °C. Những người đam mê môn thể thao mùa đông thích trượt tuyết xuống những ngọn đồi của Tsaghkadzor, cách Yerevan ba mươi phút. Hồ Sevan, nép mình trên vùng cao nguyên Armenia, là hồ lớn thứ hai trên thế giới so với độ cao của nó, ở độ cao 1.90 K m trên mực nước biển.
Sự thay đổi nhiệt độ và lượng mưa theo mùa rất rõ rệt. Lượng mưa hàng năm khác nhau tùy theo vùng, từ 200 mm ở các vùng khô cằn đến hơn 900 mm ở các vùng núi cao. Sự khác biệt về khí hậu giữa các vùng cũng đáng kể do địa hình đa dạng.

4.3. Môi trường

Lượng khí thải carbon dioxide tính bằng tấn trên đầu người ở Armenia, Azerbaijan, Gruzia, Nga, Đức, Ý, Hoa Kỳ trong giai đoạn 2000-2012. Dữ liệu của Ngân hàng Thế giới.

Armenia xếp thứ 63 trong số 180 quốc gia về Chỉ số Hiệu suất Môi trường (EPI) vào năm 2018. Thứ hạng của nước này về tiểu chỉ số Sức khỏe Môi trường (chiếm 40% trong EPI) là 109, trong khi thứ hạng của Armenia về tiểu chỉ số Sức sống Hệ sinh thái (chiếm 60% trong EPI) là thứ 27 tốt nhất trên thế giới. Điều này cho thấy các vấn đề môi trường chính ở Armenia liên quan đến sức khỏe dân số, trong khi sức sống môi trường ít được quan tâm hơn. Trong số các tiểu chỉ số phụ đóng góp vào thứ hạng tiểu chỉ số Sức khỏe Môi trường, xếp hạng về Chất lượng Không khí mà dân số tiếp xúc là đặc biệt không đạt yêu cầu.
Các vấn đề môi trường chính của Armenia bao gồm giảm diện tích rừng, quản lý chất thải, chất lượng không khí (đặc biệt ở các thành phố lớn như Yerevan), ô nhiễm nguồn nước và suy thoái đất. Việc khai thác khoáng sản cũng gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường.
Chính phủ Armenia đã có những nỗ lực nhất định trong việc bảo tồn đa dạng sinh học, thành lập các khu bảo tồn thiên nhiên và vườn quốc gia như Vườn quốc gia Dilijan, Khu bảo tồn bang Khosrov Forest, và Vườn quốc gia Hồ Arpi. Tuy nhiên, việc thực thi các chính sách môi trường và quản lý tài nguyên thiên nhiên vẫn còn nhiều thách thức. Các vấn đề môi trường liên quan đến phát triển kinh tế, chẳng hạn như xung đột giữa nhu cầu phát triển và bảo vệ môi trường, cần được xem xét cẩn trọng.
Tại Armenia, độ che phủ rừng chiếm khoảng 12% tổng diện tích đất, tương đương 328.470 ha (ha) rừng vào năm 2020, giảm so với 334.730 ha (ha) vào năm 1990. Năm 2020, rừng tái sinh tự nhiên chiếm 310.000 ha (ha) và rừng trồng chiếm 18.470 ha (ha). Trong số rừng tái sinh tự nhiên, 5% được báo cáo là rừng nguyên sinh (bao gồm các loài cây bản địa không có dấu hiệu hoạt động rõ ràng của con người) và khoảng 0% diện tích rừng nằm trong các khu bảo tồn. Năm 2015, 100% diện tích rừng được báo cáo thuộc sở hữu nhà nước.
Quản lý chất thải ở Armenia chưa phát triển, vì không có hoạt động phân loại hoặc tái chế chất thải tại 60 bãi chôn lấp của Armenia. Một nhà máy xử lý chất thải dự kiến được xây dựng gần thành phố Hrazdan, cho phép đóng cửa 10 bãi thải.
Mặc dù có sẵn các nguồn năng lượng tái tạo dồi dào ở Armenia (đặc biệt là thủy điện và năng lượng gió) và các lời kêu gọi từ các quan chức EU đóng cửa nhà máy điện hạt nhân tại Metsamor, Chính phủ Armenia đang xem xét khả năng lắp đặt các lò phản ứng hạt nhân mô-đun nhỏ mới. Năm 2018, nhà máy hạt nhân hiện có dự kiến được hiện đại hóa để tăng cường an toàn và tăng sản lượng điện khoảng 10%.

5. Chính trị

Armenia là một nước cộng hòa dân chủ nghị viện. Hiến pháp Armenia tuân theo mô hình cộng hòa bán tổng thống cho đến tháng 4 năm 2018. Hệ thống chính trị dựa trên nguyên tắc tam quyền phân lập. Quá trình phát triển dân chủ của Armenia đã trải qua nhiều thăng trầm, đặc biệt là sau Cách mạng Nhung năm 2018, với những nỗ lực cải cách và chống tham nhũng. Các vấn đề chính trị chính bao gồm quan hệ với các nước láng giềng, đặc biệt là Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ, và vấn đề Nagorno-Karabakh. Hệ thống bầu cử đã có những cải cách nhằm tăng cường tính minh bạch và công bằng.

5.1. Cơ cấu chính phủ

Theo Hiến pháp Armenia hiện hành, Tổng thống là nguyên thủ quốc gia giữ các chức năng chủ yếu mang tính đại diện, trong khi Thủ tướng là người đứng đầu chính phủ và thực thi quyền hành pháp.
Quyền lập pháp từ năm 1995 được giao cho Azgayin Zhoghov hay Quốc hội, là một nghị viện đơn viện gồm 105 thành viên. Thành phần nội các do Thủ tướng đề cử và Tổng thống bổ nhiệm.
Nhánh tư pháp bao gồm hệ thống các tòa án, với Tòa án Hiến pháp là cơ quan tư pháp tối cao về các vấn đề hiến pháp. Các tòa án khác bao gồm Tòa án Tối cao, các tòa phúc thẩm và tòa sơ thẩm.
Sự phân chia quyền lực giữa các nhánh lập pháp, hành pháp và tư pháp được quy định rõ trong hiến pháp, nhằm đảm bảo sự kiểm soát và cân bằng quyền lực.

5.2. Các đảng phái chính

Armenia có một hệ thống đa đảng. Các đảng phái chính bao gồm:

Hợp đồng Dân sự: Hiện là đảng cầm quyền, do Thủ tướng Nikol Pashinyan lãnh đạo. Đảng này theo đường lối trung dung, tự do và cải cách, nổi lên sau Cách mạng Nhung 2018.
Khối Armenia: Một liên minh đối lập chính, bao gồm Liên đoàn Cách mạng Armenia (Dashnaktsutyun) và đảng Tổ quốc. Liên minh này có xu hướng dân tộc chủ nghĩa và bảo thủ hơn.
Đảng Cộng hòa Armenia: Từng là đảng cầm quyền trong nhiều năm trước Cách mạng Nhung, do cựu Tổng thống Serzh Sargsyan lãnh đạo. Đảng này theo đường lối bảo thủ và dân tộc chủ nghĩa.
Armenia Thịnh vượng: Một đảng trung hữu, do doanh nhân Gagik Tsarukyan lãnh đạo. Đảng này tập trung vào các vấn đề kinh tế và xã hội.
Armenia Sáng suốt: Một đảng tự do, ủng hộ hội nhập châu Âu.

Sự phân bổ ghế hiện tại trong quốc hội chủ yếu thuộc về đảng Hợp đồng Dân sự và các đồng minh, trong khi các đảng đối lập chiếm số ghế còn lại. Cơ sở ủng hộ của các đảng phái thường dựa trên các yếu tố như khu vực địa lý, tầng lớp xã hội và quan điểm về các vấn đề đối nội và đối ngoại.

5.3. Tư pháp

Hệ thống tư pháp của Armenia được xây dựng theo mô hình pháp luật dân sự. Tòa án Hiến pháp là cơ quan tư pháp cao nhất có thẩm quyền giải thích hiến pháp và xem xét tính hợp hiến của các đạo luật và các văn bản pháp quy khác.
Cơ cấu của các tòa án bao gồm:

Tòa án Tối cao: Là tòa án chung thẩm cao nhất đối với tất cả các vụ án hình sự, dân sự và hành chính, trừ các vấn đề thuộc thẩm quyền của Tòa án Hiến pháp.
Tòa phúc thẩm: Xem xét lại các bản án và quyết định của tòa sơ thẩm.
Tòa sơ thẩm: Là cấp xét xử ban đầu cho hầu hết các vụ án.

Tính độc lập của ngành tư pháp là một nguyên tắc hiến định, tuy nhiên, trong thực tế, nó vẫn là một thách thức. Các nỗ lực cải cách tư pháp đã được tiến hành, đặc biệt là sau Cách mạng Nhung 2018, nhằm tăng cường tính độc lập, minh bạch và hiệu quả của hệ thống tư pháp, cũng như chống tham nhũng trong ngành tư pháp. Tuy nhiên, quá trình này vẫn đang tiếp diễn và gặp nhiều khó khăn.

5.4. Nhân quyền và tự do

Vào tháng 4 năm 2018, chế độ bán độc tài của Serzh Sargsyan đã sụp đổ do kết quả của một phong trào biểu tình toàn quốc ở Armenia.

Tình hình nhân quyền ở Armenia nhìn chung tốt hơn so với hầu hết các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ và đã tiến gần hơn đến các tiêu chuẩn chấp nhận được, đặc biệt là về mặt kinh tế. Tuy nhiên, vẫn còn một số vấn đề đáng kể.
Armenia đạt 5,63 điểm trên Chỉ số Dân chủ của The Economist, được công bố vào tháng 1 năm 2023 (dữ liệu cho năm 2022). Mặc dù vẫn được phân loại là "chế độ hỗn hợp", Armenia đã ghi nhận sự cải thiện mạnh mẽ nhất trong số các quốc gia châu Âu và đạt được số điểm cao nhất từ trước đến nay kể từ khi bắt đầu tính toán vào năm 2006.
Armenia được phân loại là "tự do một phần" trong báo cáo năm 2019 (với dữ liệu từ năm 2018) của Freedom House, với số điểm 51 trên 100, cao hơn 6 điểm so với ước tính trước đó.
Armenia đã ghi nhận sự tiến bộ chưa từng có trong Chỉ số Tự do Báo chí Thế giới năm 2019 do Phóng viên không biên giới công bố, cải thiện vị trí 19 bậc và xếp thứ 61 trong danh sách. Ấn phẩm cũng xác nhận không có trường hợp nhà báo, nhà báo công dân hoặc trợ lý truyền thông bị giết.
Armenia xếp thứ 26 trong báo cáo năm 2022 của Chỉ số Tự do Con người do Viện Cato của Mỹ và Viện Fraser của Canada công bố. Armenia xếp thứ 29 về tự do kinh tế và thứ 76 về tự do cá nhân trong số 159 quốc gia trong Chỉ số Tự do Con người năm 2017 do Viện Cato công bố.
Vào tháng 10 năm 2023, Armenia đã phê chuẩn việc ký Quy chế Rome, theo đó Armenia sẽ trở thành thành viên đầy đủ của Tòa án Hình sự Quốc tế.
Tự do báo chí, tự do hội họp và lập hội được hiến pháp đảm bảo, tuy nhiên, việc thực thi vẫn còn những hạn chế. Quyền của các nhóm thiểu số, bao gồm cả người Yazidi, người Nga và các nhóm khác, được pháp luật công nhận, nhưng họ vẫn có thể phải đối mặt với sự phân biệt đối xử trong một số lĩnh vực. Quyền của các nhóm dễ bị tổn thương, như phụ nữ, trẻ em và người LGBT, cũng là một vấn đề được quan tâm.
Các tổ chức quốc tế thường xuyên đưa ra các báo cáo đánh giá về tình hình nhân quyền ở Armenia, ghi nhận những thành tựu cũng như những thách thức kéo dài trong quá trình dân chủ hóa. Sau Cách mạng Nhung 2018, đã có những nỗ lực cải thiện tình hình nhân quyền, đặc biệt là trong việc chống tham nhũng và cải cách tư pháp, tuy nhiên, nhiều vấn đề vẫn cần được giải quyết.

6. Quan hệ đối ngoại

Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan với Ngoại trưởng Hoa Kỳ Antony Blinken.

Armenia trở thành thành viên của Liên Hợp Quốc vào ngày 2 tháng 3 năm 1992, và là một bên ký kết của một số tổ chức và thỏa thuận quốc tế khác. Armenia cũng là thành viên của các tổ chức quốc tế như Hội đồng châu Âu, Ngân hàng Phát triển châu Á, Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu, Cộng đồng Chính trị châu Âu, Cộng đồng các Quốc gia Độc lập, Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu, Quỹ Tiền tệ Quốc tế, Tổ chức Thương mại Thế giới, Tổ chức Hải quan Thế giới, Tổ chức Hợp tác Kinh tế Biển Đen và La Francophonie. Nước này là thành viên của liên minh quân sự CSTO, và cũng tham gia chương trình Đối tác vì Hòa bình của NATO và Hội đồng Đối tác châu Âu-Đại Tây Dương. Năm 2004, lực lượng của nước này đã tham gia KFOR, một lực lượng quốc tế do NATO lãnh đạo ở Kosovo. Armenia cũng là thành viên quan sát viên của Liên đoàn Ả Rập, Tổ chức các Quốc gia châu Mỹ, Liên minh Thái Bình Dương, Phong trào không liên kết, và là đối tác đối thoại trong Tổ chức Hợp tác Thượng Hải. Do mối quan hệ lịch sử với Pháp, Armenia đã được chọn đăng cai tổ chức hội nghị thượng đỉnh Francophonie hai năm một lần vào năm 2018.
Armenia có mối quan hệ khó khăn với các nước láng giềng Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ. Căng thẳng gia tăng giữa người Armenia và người Azerbaijan trong những năm cuối của Liên Xô. Xung đột Nagorno-Karabakh đã chi phối chính trị khu vực trong suốt những năm 1990. Cho đến ngày nay, biên giới của Armenia với Thổ Nhĩ Kỳ và Azerbaijan vẫn bị phong tỏa nghiêm ngặt. Ngoài ra, một giải pháp lâu dài cho cuộc xung đột Nagorno-Karabakh vẫn chưa đạt được bất chấp sự trung gian của các tổ chức như OSCE.
Ảnh hưởng của vấn đề Nagorno-Karabakh và việc công nhận Nạn diệt chủng Armenia là những yếu tố quan trọng trong chính sách đối ngoại của Armenia. Nước này tìm cách duy trì sự cân bằng giữa các cường quốc khu vực và toàn cầu.

6.1. Quan hệ với các nước láng giềng

Armenia có quan hệ phức tạp với các nước láng giềng, đặc biệt là Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ do các tranh chấp lịch sử và lãnh thổ. Quan hệ với Gruzia và Iran tương đối ổn định hơn và mang tính hợp tác kinh tế.

6.1.1. Quan hệ với Azerbaijan

Mối quan hệ giữa Armenia và Azerbaijan đã bị chi phối bởi cuộc xung đột Nagorno-Karabakh kéo dài hàng thập kỷ. Lịch sử của mối quan hệ thù địch này bắt nguồn từ đầu thế kỷ 20 và trở nên trầm trọng hơn trong những năm cuối của Liên Xô. Sau khi Liên Xô tan rã, xung đột leo thang thành chiến tranh toàn diện (1988-1994), kết thúc bằng một thỏa thuận ngừng bắn do Nga làm trung gian, nhưng khu vực Nagorno-Karabakh và các vùng lãnh thổ Azerbaijan lân cận vẫn nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng Armenia.
Các nỗ lực hòa giải của cộng đồng quốc tế, chủ yếu thông qua Nhóm Minsk OSCE (đồng chủ trì bởi Nga, Pháp và Hoa Kỳ), đã không mang lại một giải pháp chính trị lâu dài. Tình hình tiếp tục căng thẳng với các vụ đụng độ biên giới thường xuyên.
Năm 2020, một cuộc chiến tranh quy mô lớn khác đã nổ ra (Chiến tranh Nagorno-Karabakh 2020), dẫn đến việc Azerbaijan giành lại quyền kiểm soát phần lớn các vùng lãnh thổ đã mất. Một thỏa thuận ngừng bắn mới lại được Nga làm trung gian, nhưng tình hình vẫn bất ổn.
Vào tháng 9 năm 2023, Azerbaijan đã phát động một cuộc tấn công quân sự chớp nhoáng, dẫn đến sự giải thể của Cộng hòa Artsakh tự xưng và cuộc di cư hàng loạt của người Armenia khỏi Nagorno-Karabakh.
Triển vọng đàm phán hòa bình vẫn còn mong manh. Các vấn đề nhân đạo, bao gồm số phận của những người di tản, tù binh chiến tranh, và việc bảo tồn di sản văn hóa, vẫn là những mối quan tâm lớn. Lập trường của cả hai bên vẫn còn khác biệt đáng kể về các vấn đề cốt lõi của cuộc xung đột.

6.1.2. Quan hệ với Thổ Nhĩ Kỳ

Quan hệ giữa Armenia và Thổ Nhĩ Kỳ rất phức tạp và khó khăn, chủ yếu do hai vấn đề chính: sự khác biệt trong nhận thức lịch sử về Nạn diệt chủng Armenia năm 1915 và việc Thổ Nhĩ Kỳ phong tỏa biên giới với Armenia để ủng hộ Azerbaijan trong cuộc xung đột Nagorno-Karabakh.
Armenia coi các sự kiện năm 1915 là một hành động diệt chủng có hệ thống của Đế quốc Ottoman đối với người Armenia, trong khi Thổ Nhĩ Kỳ phủ nhận điều này, cho rằng đó là những sự kiện bi thảm trong bối cảnh chiến tranh và bất ổn nội bộ, ảnh hưởng đến nhiều nhóm dân tộc. Sự khác biệt này là một trở ngại lớn cho việc bình thường hóa quan hệ.
Thổ Nhĩ Kỳ đã đóng cửa biên giới với Armenia vào năm 1993 để thể hiện sự đoàn kết với Azerbaijan trong Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất. Cho đến nay, biên giới vẫn bị đóng cửa và không có quan hệ ngoại giao chính thức giữa hai nước. Điều này đã gây ra những khó khăn kinh tế đáng kể cho Armenia, một quốc gia không giáp biển.

Đã có những nỗ lực nhằm bình thường hóa quan hệ, đáng chú ý nhất là các Nghị định thư Zurich được ký vào năm 2009, nhằm thiết lập quan hệ ngoại giao và mở cửa biên giới. Tuy nhiên, các nghị định thư này chưa bao giờ được phê chuẩn bởi quốc hội của cả hai nước và quá trình này đã bị đình trệ. Gần đây, đã có những động thái mới nhằm nối lại các cuộc đàm phán, nhưng những khác biệt cơ bản vẫn còn đó.
Các vấn đề lịch sử và tác động nhân quyền, đặc biệt là liên quan đến Nạn diệt chủng Armenia và hậu quả của nó, tiếp tục là những yếu tố nhạy cảm và quan trọng trong mối quan hệ song phương.

6.2. Quan hệ với Nga

Tổng thống Nga Vladimir Putin bắt tay Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan, 2018.

Armenia và Nga có mối quan hệ đồng minh truyền thống và đối tác chiến lược, bắt nguồn từ lịch sử chung trong Đế quốc Nga và Liên Xô. Nga đóng vai trò quan trọng trong an ninh và kinh tế của Armenia.
Về mặt quân sự, Armenia là thành viên của Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO), một liên minh quân sự do Nga dẫn đầu. Nga duy trì một căn cứ quân sự tại thành phố Gyumri của Armenia, được coi là một yếu tố răn đe quan trọng. Hai nước thường xuyên tiến hành các cuộc tập trận quân sự chung và hợp tác trong lĩnh vực công nghiệp quốc phòng.
Về kinh tế, Nga là đối tác thương mại lớn nhất của Armenia và là một nhà đầu tư quan trọng. Armenia là thành viên của Liên minh Kinh tế Á Âu (EAEU) do Nga khởi xướng. Nhiều công dân Armenia làm việc tại Nga và gửi kiều hối về nước, đóng góp một phần đáng kể vào nền kinh tế Armenia. Nga cũng là nhà cung cấp năng lượng chính cho Armenia.
Về chính trị, Nga thường đóng vai trò trung gian trong các cuộc đàm phán giữa Armenia và Azerbaijan liên quan đến xung đột Nagorno-Karabakh.
Tuy nhiên, trong bối cảnh những thay đổi địa chính trị gần đây, đặc biệt là sau Chiến tranh Nagorno-Karabakh năm 2020 và cuộc tấn công của Azerbaijan năm 2023, mối quan hệ này đã có những dấu hiệu căng thẳng. Một số bộ phận trong xã hội Armenia cảm thấy Nga đã không hoàn thành các nghĩa vụ đồng minh của mình. Do đó, Armenia đang có xu hướng đa dạng hóa quan hệ đối ngoại, tìm cách tăng cường hợp tác với các nước phương Tây và các tổ chức quốc tế khác, mặc dù Nga vẫn là một đối tác quan trọng không thể thiếu.

6.3. Quan hệ với Liên minh châu Âu và các nước phương Tây

Armenia đã và đang nỗ lực tăng cường quan hệ với Liên minh châu Âu (EU) và các nước phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ và Pháp, nhằm đa dạng hóa chính sách đối ngoại và tìm kiếm các đối tác phát triển dân chủ.
Quan hệ với Liên minh châu Âu đã có những bước tiến đáng kể, đặc biệt là sau khi ký kết Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tăng cường (CEPA) vào năm 2017. CEPA tạo khuôn khổ cho hợp tác sâu rộng hơn trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, thương mại, tư pháp, an ninh và nhân quyền. EU là một trong những đối tác thương mại và nhà tài trợ lớn nhất của Armenia, hỗ trợ các cải cách dân chủ, pháp quyền và phát triển kinh tế. Armenia cũng tham gia vào chương trình Đối tác phía Đông của EU.
Armenia tham gia các chương trình hợp tác với NATO trong khuôn khổ Đối tác vì Hòa bình (PfP) và Hội đồng Đối tác châu Âu-Đại Tây Dương (EAPC), tập trung vào các lĩnh vực như cải cách quốc phòng, huấn luyện quân sự và các hoạt động gìn giữ hòa bình.
Quan hệ với Hoa Kỳ được xây dựng trên cơ sở hỗ trợ của Hoa Kỳ cho các cải cách dân chủ và kinh tế ở Armenia, cũng như vai trò của cộng đồng người Armenia đông đảo tại Hoa Kỳ. Hoa Kỳ là một trong những nhà tài trợ song phương lớn nhất cho Armenia và đóng vai trò đồng chủ tịch Nhóm Minsk OSCE trong nỗ lực giải quyết xung đột Nagorno-Karabakh.
Pháp có mối quan hệ lịch sử và văn hóa đặc biệt với Armenia, được củng cố bởi cộng đồng người Armenia lớn mạnh tại Pháp. Pháp là một trong những quốc gia ủng hộ mạnh mẽ Armenia trên trường quốc tế, đặc biệt là trong vấn đề công nhận Nạn diệt chủng Armenia và hỗ trợ giải quyết xung đột Nagorno-Karabakh.
Các nước phương Tây khác cũng có những chương trình hợp tác và hỗ trợ Armenia trong các lĩnh vực khác nhau. Những nỗ lực mở rộng giao lưu chính trị, kinh tế và văn hóa với phương Tây được coi là một phần quan trọng trong chiến lược đối ngoại của Armenia, nhằm củng cố nền dân chủ và thúc đẩy phát triển bền vững. Đặc biệt sau các sự kiện liên quan đến Nagorno-Karabakh gần đây, xu hướng xích lại gần phương Tây của Armenia càng trở nên rõ rệt hơn, bao gồm cả việc xem xét khả năng xin gia nhập EU.

7. Quân sự

Các máy bay Su-25 của Không quân Armenia trong một cuộc duyệt binh.

Lực lượng Vũ trang Cộng hòa Armenia bao gồm Lục quân, Không quân và Phòng không. Quân đội Armenia được thành lập sau khi Liên Xô sụp đổ vào năm 1991 và với việc thành lập Bộ Quốc phòng vào năm 1992. Tổng tư lệnh quân đội là Thủ tướng Armenia, hiện là Nikol Pashinyan. Bộ Quốc phòng chịu trách nhiệm lãnh đạo chính trị, đứng đầu là Suren Papikyan, trong khi quyền chỉ huy quân sự vẫn thuộc về bộ tổng tham mưu, đứng đầu là Tham mưu trưởng, hiện là Trung tướng Onik Gasparyan.
Quy mô quân số hiện tại khoảng 81.000 binh sĩ, với lực lượng dự bị bổ sung là 32.000 quân. Lực lượng biên phòng Armenia chịu trách nhiệm tuần tra biên giới của đất nước với Gruzia và Azerbaijan, trong khi quân đội Nga tiếp tục giám sát biên giới của nước này với Iran và Thổ Nhĩ Kỳ. Trong trường hợp bị tấn công, Armenia có thể huy động mọi nam giới khỏe mạnh trong độ tuổi từ 15 đến 59, với sự chuẩn bị sẵn sàng về mặt quân sự.
Hiệp ước về các lực lượng vũ trang thông thường ở châu Âu, thiết lập các giới hạn toàn diện đối với các loại thiết bị quân sự chủ chốt, đã được quốc hội Armenia phê chuẩn vào tháng 7 năm 1992. Vào tháng 3 năm 1993, Armenia đã ký Công ước Vũ khí Hóa học đa phương, kêu gọi loại bỏ dần vũ khí hóa học. Armenia đã gia nhập Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) với tư cách là một quốc gia không có vũ khí hạt nhân vào tháng 7 năm 1993. Armenia là thành viên của Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO). Armenia cũng có một Kế hoạch Hành động Đối tác Cá nhân với NATO và tham gia chương trình Đối tác vì Hòa bình (PiP) của NATO và Hội đồng Đối tác châu Âu-Đại Tây Dương (EAPC).
Ngân sách quốc phòng của Armenia đã có sự biến động, đặc biệt là sau các cuộc xung đột gần đây. Hiện trạng hiện đại hóa trang bị chính đang được thúc đẩy, tuy nhiên vẫn còn nhiều thách thức. Chế độ nghĩa vụ quân sự được áp dụng đối với nam giới từ 18 tuổi.

8. Phân chia hành chính

Bản đồ các tỉnh của Armenia được đánh số.

Armenia được chia thành mười tỉnh (marzer, số ít marz), với thành phố (kaghak) Yerevan (Երևան^Armenian) có địa vị hành chính đặc biệt là thủ đô của đất nước. Người đứng đầu hành pháp ở mỗi tỉnh trong số mười tỉnh là marzpet (thống đốc marz), do chính phủ Armenia bổ nhiệm. Tại Yerevan, người đứng đầu hành pháp là thị trưởng, được bầu cử từ năm 2009.
Trong mỗi tỉnh có các cộng đồng (hamaynkner, số ít hamaynk). Mỗi cộng đồng là tự quản và bao gồm một hoặc nhiều khu định cư (bnakavayrer, số ít bnakavayr). Các khu định cư được phân loại là thị trấn (kaghakner, số ít kaghak) hoặc làng (gyugher, số ít gyugh). Tính đến năm 2007, Armenia bao gồm 915 cộng đồng, trong đó 49 được coi là đô thị và 866 được coi là nông thôn. Thủ đô Yerevan cũng có tư cách là một cộng đồng. Ngoài ra, Yerevan được chia thành mười hai quận bán tự trị.
Dưới đây là danh sách các tỉnh và thủ đô Yerevan, cùng với diện tích và dân số (theo điều tra dân số năm 2011 và 2022):

Tỉnh		Thủ phủ		Diện tích (km²)	Dân số (điều tra 2011)	Dân số (điều tra 2022)
Aragatsotn	Արագածոտն_Aragatsotn^Armenian	Ashtarak	Աշտարակ_Ashtarak^Armenian	2,756	132,925	128,941
Ararat	Արարատ_Ararat^Armenian	Artashat	Արտաշատ_Artashat^Armenian	2,090	260,367	248,982
Armavir	Արմավիր_Armavir^Armenian	Armavir	Արմավիր_Armavir^Armenian	1,242	265,770	253,493
Gegharkunik	Գեղարքունիք_Gegharkunik^Armenian	Gavar	Գավառ_Gavar^Armenian	5,349	235,075	209,669
Kotayk	Կոտայք_Kotayk^Armenian	Hrazdan	Հրազդան_Hrazdan^Armenian	2,086	254,397	269,883
Lori	Լոռի_Lori^Armenian	Vanadzor	Վանաձոր_Vanadzor^Armenian	3,799	235,537	222,805
Shirak	Շիրակ_Shirak^Armenian	Gyumri	Գյումրի_Gyumri^Armenian	2,680	251,941	235,484
Syunik	Սյունիք_Syunik^Armenian	Kapan	Կապան_Kapan^Armenian	4,506	141,771	114,488
Tavush	Տավուշ_Tavush^Armenian	Ijevan	Իջևան_Ijevan^Armenian	2,704	128,609	114,940
Vayots Dzor	Վայոց Ձոր_{Vayots Dzor}^Armenian	Yeghegnadzor	Եղեգնաձոր_Yeghegnadzor^Armenian	2,308	52,324	47,369
Yerevan	Երևան_Yerevan^Armenian	-	-	223	1,060,138	1,086,677

8.1. Các thành phố chính

Ngoài thủ đô Yerevan, Armenia còn có một số thành phố quan trọng khác về mặt dân số, kinh tế và văn hóa.

Yerevan: Là thủ đô và thành phố lớn nhất của Armenia, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa và khoa học của đất nước. Yerevan có lịch sử lâu đời, được thành lập vào năm 782 TCN. Dân số khoảng 1,086,677 người (2022). Thành phố nổi tiếng với các công trình kiến trúc độc đáo, bảo tàng, nhà hát và đời sống văn hóa sôi động.
Gyumri: Là thành phố lớn thứ hai của Armenia, nằm ở tỉnh Shirak. Gyumri có lịch sử phong phú và từng là một trung tâm văn hóa và công nghiệp quan trọng. Thành phố bị tàn phá nặng nề trong trận động đất năm 1988 nhưng đã được xây dựng lại. Dân số khoảng 112,301 người (2022). Gyumri nổi tiếng với kiến trúc cổ và các truyền thống nghệ thuật.
Vanadzor: Là thành phố lớn thứ ba, thủ phủ của tỉnh Lori. Vanadzor là một trung tâm công nghiệp quan trọng, đặc biệt là ngành hóa chất. Dân số khoảng 75,186 người (2022). Thành phố này cũng có các cơ sở giáo dục và văn hóa đáng chú ý.

Các thành phố khác có quy mô nhỏ hơn nhưng cũng đóng vai trò nhất định trong đời sống kinh tế và văn hóa của các khu vực tương ứng bao gồm Abovyan, Vagharshapat (Etchmiadzin - trung tâm tôn giáo quan trọng), Hrazdan, Kapan, Armavir, Charentsavan, Masis, Artashat, Sevan, Ijevan, Gavar, Artik, Goris, Ararat, Dilijan, Ashtarak và Sisian.

9. Kinh tế

Yerevan là trung tâm kinh tế và văn hóa của Armenia.

Nền kinh tế Armenia phụ thuộc nhiều vào đầu tư và hỗ trợ từ người Armenia ở nước ngoài. Trước khi độc lập, kinh tế Armenia chủ yếu dựa vào công nghiệp - hóa chất, điện tử, máy móc, chế biến thực phẩm, cao su tổng hợp, và dệt may - và phụ thuộc nhiều vào các nguồn lực bên ngoài. Nước cộng hòa đã phát triển một khu vực công nghiệp hiện đại, cung cấp máy công cụ, hàng dệt may, và các sản phẩm chế tạo khác cho các nước cộng hòa chị em để đổi lấy nguyên liệu thô và năng lượng.
Nông nghiệp chiếm chưa đến 20% cả sản phẩm vật chất ròng và tổng số việc làm trước khi Liên Xô tan rã vào năm 1991. Sau khi độc lập, tầm quan trọng của nông nghiệp trong nền kinh tế tăng lên rõ rệt, tỷ trọng của nó vào cuối những năm 1990 tăng lên hơn 30% GDP và hơn 40% tổng số việc làm. Sự gia tăng tầm quan trọng của nông nghiệp này là do nhu cầu an ninh lương thực của người dân khi đối mặt với sự không chắc chắn trong các giai đoạn đầu của chuyển đổi và sự sụp đổ của các ngành kinh tế phi nông nghiệp vào đầu những năm 1990. Khi tình hình kinh tế ổn định và tăng trưởng trở lại, tỷ trọng nông nghiệp trong GDP giảm xuống còn hơn 20% (số liệu năm 2006), mặc dù tỷ trọng nông nghiệp trong việc làm vẫn ở mức hơn 40%.
Các mỏ của Armenia sản xuất đồng, kẽm, vàng và chì. Phần lớn năng lượng được sản xuất bằng nhiên liệu nhập khẩu từ Nga, bao gồm khí đốt và nhiên liệu hạt nhân (cho một nhà máy điện hạt nhân của nước này); nguồn năng lượng chính trong nước là thủy điện. Các mỏ than, khí đốt và dầu mỏ nhỏ tồn tại nhưng chưa được phát triển.
Tiếp cận sức tải sinh học ở Armenia thấp hơn mức trung bình của thế giới. Năm 2016, Armenia có 0,8 hecta toàn cầu sức tải sinh học trên mỗi người trong lãnh thổ của mình, thấp hơn nhiều so với mức trung bình của thế giới là 1,6 hecta toàn cầu trên mỗi người. Năm 2016, Armenia sử dụng 1,9 hecta toàn cầu sức tải sinh học trên mỗi người-dấu chân sinh thái tiêu thụ của họ. Điều này có nghĩa là họ sử dụng gấp đôi sức tải sinh học mà Armenia có. Do đó, Armenia đang bị thâm hụt sức tải sinh học.
Giống như các quốc gia mới độc lập khác của Liên Xô cũ, nền kinh tế Armenia bị ảnh hưởng bởi sự đổ vỡ của các mô hình thương mại cũ của Liên Xô. Đầu tư và hỗ trợ của Liên Xô cho ngành công nghiệp Armenia gần như biến mất, do đó rất ít doanh nghiệp lớn còn có thể hoạt động. Ngoài ra, những ảnh hưởng của trận động đất Spitak năm 1988, làm hơn 25.000 người thiệt mạng và 500.000 người mất nhà cửa, vẫn còn cảm nhận được. Xung đột với Azerbaijan về Nagorno-Karabakh chưa được giải quyết. Việc đóng cửa nhà máy điện hạt nhân vào năm 1989 đã dẫn đến cuộc khủng hoảng năng lượng Armenia những năm 1990. GDP giảm gần 60% từ năm 1989 đến năm 1993, nhưng sau đó đã tăng trưởng mạnh mẽ trở lại sau khi nhà máy điện được mở cửa trở lại vào năm 1995. Đồng tiền quốc gia, dram, đã trải qua siêu lạm phát trong những năm đầu tiên sau khi được giới thiệu vào năm 1993.
Tuy nhiên, chính phủ đã có thể thực hiện các cải cách kinh tế sâu rộng mang lại kết quả là lạm phát giảm đáng kể và tăng trưởng ổn định. Lệnh ngừng bắn năm 1994 trong cuộc xung đột Nagorno-Karabakh cũng đã giúp ích cho nền kinh tế. Armenia đã có tốc độ tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ từ năm 1995, dựa trên sự phục hồi bắt đầu từ năm trước đó, và lạm phát không đáng kể trong vài năm qua. Các lĩnh vực mới, chẳng hạn như chế biến đá quý và chế tác đồ trang sức, công nghệ thông tin và truyền thông và du lịch đang bắt đầu bổ sung cho các lĩnh vực kinh tế truyền thống hơn, chẳng hạn như nông nghiệp.
Sự tiến bộ kinh tế ổn định này đã giúp Armenia nhận được sự hỗ trợ ngày càng tăng từ các tổ chức quốc tế. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu (EBRD), và các tổ chức tài chính quốc tế (IFI) khác và các quốc gia nước ngoài đang mở rộng các khoản tài trợ và cho vay đáng kể. Các khoản vay cho Armenia kể từ năm 1993 vượt quá 1.10 B USD. Các khoản vay này nhằm mục tiêu giảm thâm hụt ngân sách và ổn định tiền tệ; phát triển doanh nghiệp tư nhân; năng lượng; nông nghiệp; chế biến thực phẩm; giao thông vận tải; các lĩnh vực y tế và giáo dục; và phục hồi liên tục trong vùng động đất. Chính phủ đã gia nhập WTO vào ngày 5 tháng 2 năm 2003. Nhưng một trong những nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài chính vẫn là cộng đồng người Armenia hải ngoại, tài trợ cho phần lớn việc tái thiết cơ sở hạ tầng và các dự án công cộng khác. Là một quốc gia dân chủ đang phát triển, Armenia cũng hy vọng nhận được nhiều viện trợ tài chính hơn từ thế giới phương Tây.
Một luật đầu tư nước ngoài tự do đã được thông qua vào tháng 6 năm 1994, và một luật về tư nhân hóa đã được thông qua vào năm 1997, cũng như một chương trình tư nhân hóa tài sản nhà nước. Sự tiến bộ liên tục sẽ phụ thuộc vào khả năng của chính phủ trong việc tăng cường quản lý kinh tế vĩ mô, bao gồm tăng thu ngân sách, cải thiện môi trường đầu tư và đạt được những bước tiến trong việc chống tham nhũng. Tuy nhiên, tỷ lệ thất nghiệp, ở mức 18,5% vào năm 2015, vẫn là một vấn đề lớn do dòng người tị nạn hàng ngàn người từ cuộc xung đột Karabakh.
Năm 2017, nền kinh tế tăng trưởng 7,5% do giá đồng tăng.
Năm 2022, GDP của Armenia đạt 39.40 B USD, và có chỉ số tự do kinh tế là 65,3, theo Heritage Organisation.
Nền kinh tế Armenia được dự đoán sẽ tăng trưởng 13% vào năm 2022 do một lượng lớn công dân Nga đổ vào. Dự báo sơ bộ của IMF tính đến tháng 3 năm 2022 dự đoán tăng trưởng 1,5% cho năm đó.
Các vấn đề môi trường từ khai khoáng và công nghiệp, quyền lao động và công bằng xã hội cũng là những khía cạnh cần được xem xét trong quá trình phát triển kinh tế.

9.1. Các ngành kinh tế chính

Các ngành kinh tế chính của Armenia bao gồm:

Nông nghiệp: Đóng vai trò quan trọng, đặc biệt là trồng trọt các loại trái cây (mơ, lựu, nho), rau quả. Chăn nuôi cũng phổ biến. Ngành nông nghiệp Armenia được hưởng lợi từ các điều kiện khí hậu đa dạng.
Khai khoáng: Armenia có trữ lượng đáng kể các loại khoáng sản như đồng, molypden, vàng, kẽm và chì. Ngành khai khoáng là một nguồn thu ngoại tệ quan trọng, nhưng cũng đặt ra các thách thức về môi trường.
Sản xuất công nghiệp: Bao gồm chế biến thực phẩm, dệt may, sản xuất máy móc, và hóa chất. Ngành công nghiệp đã có những thay đổi đáng kể sau khi Liên Xô tan rã, với sự suy giảm của một số ngành truyền thống và sự nổi lên của các ngành mới.
Công nghệ thông tin (IT): Đây là một ngành đang phát triển nhanh chóng và trở thành một trong những trụ cột của nền kinh tế Armenia. Với lực lượng lao động có tay nghề cao và chi phí cạnh tranh, Armenia đã thu hút được đầu tư nước ngoài và phát triển một hệ sinh thái IT năng động.
Du lịch: Ngành du lịch có tiềm năng phát triển lớn nhờ vào di sản văn hóa phong phú, các công trình kiến trúc cổ kính, cảnh quan thiên nhiên đa dạng và lòng hiếu khách của người dân. Các điểm đến nổi tiếng bao gồm các tu viện cổ, hồ Sevan và thủ đô Yerevan.
Chế tác đá quý: Armenia có truyền thống lâu đời về chế tác đá quý và kim hoàn. Đây là một ngành xuất khẩu quan trọng, đặc biệt là kim cương và vàng.

Triển vọng phát triển của các ngành này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm môi trường đầu tư, chính sách của chính phủ, tình hình khu vực và toàn cầu.

9.2. Khoa học và công nghệ

Chi tiêu cho nghiên cứu ở Armenia thấp, trung bình 0,25% GDP trong giai đoạn 2010-2013. Tuy nhiên, hồ sơ thống kê về chi tiêu nghiên cứu chưa đầy đủ, vì chi tiêu của các doanh nghiệp tư nhân không được khảo sát ở Armenia. Mức trung bình thế giới cho chi tiêu nội địa cho nghiên cứu là 1,7% GDP vào năm 2013.
Chiến lược Phát triển Khoa học 2011-2020 của đất nước hình dung rằng 'đến năm 2020, Armenia là một quốc gia có nền kinh tế dựa trên tri thức và có khả năng cạnh tranh trong Khu vực Nghiên cứu châu Âu với trình độ nghiên cứu cơ bản và ứng dụng của mình.' Nó đặt ra các mục tiêu sau:

Tạo ra một hệ thống có khả năng duy trì sự phát triển của khoa học và công nghệ;
Phát triển tiềm năng khoa học, hiện đại hóa cơ sở hạ tầng khoa học;
Thúc đẩy nghiên cứu cơ bản và ứng dụng;
Tạo ra một hệ thống giáo dục, khoa học và đổi mới hiệp đồng; và
Trở thành một địa điểm hàng đầu cho chuyên môn hóa khoa học trong Khu vực Nghiên cứu châu Âu.

Dựa trên chiến lược này, Kế hoạch Hành động đi kèm đã được chính phủ phê duyệt vào tháng 6 năm 2011. Nó xác định các mục tiêu sau:

Cải thiện hệ thống quản lý khoa học và công nghệ và tạo điều kiện cần thiết cho sự phát triển bền vững;
Thu hút nhiều người trẻ, tài năng hơn vào giáo dục và nghiên cứu, đồng thời nâng cấp cơ sở hạ tầng nghiên cứu;
Tạo điều kiện cần thiết cho sự phát triển của một hệ thống đổi mới quốc gia tích hợp; và
Tăng cường hợp tác quốc tế trong nghiên cứu và phát triển.

GERD ở khu vực Biển Đen theo lĩnh vực thực hiện, 2005 và 2013. Nguồn: Báo cáo Khoa học của UNESCO: hướng tới 2030 (2015), Hình 12.5.

Mặc dù Chiến lược rõ ràng theo đuổi cách tiếp cận 'thúc đẩy khoa học', với các viện nghiên cứu công lập đóng vai trò là mục tiêu chính sách chủ chốt, nhưng nó vẫn đề cập đến mục tiêu thiết lập một hệ thống đổi mới. Tuy nhiên, động lực chính của đổi mới, khu vực kinh doanh, không được đề cập đến. Giữa việc công bố Chiến lược và Kế hoạch Hành động, chính phủ đã ban hành một nghị quyết vào tháng 5 năm 2010 về Các ưu tiên phát triển khoa học và công nghệ cho giai đoạn 2010-2014. Những ưu tiên này là:

Nghiên cứu Armenia, khoa học nhân văn và khoa học xã hội;
Khoa học đời sống;
Năng lượng tái tạo, các nguồn năng lượng mới;
Công nghệ tiên tiến, công nghệ thông tin;
Không gian, khoa học Trái đất, sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên; và
Nghiên cứu cơ bản thúc đẩy nghiên cứu ứng dụng thiết yếu.

Luật về Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia được thông qua vào tháng 5 năm 2011. Luật này dự kiến sẽ đóng một vai trò quan trọng trong việc định hình hệ thống đổi mới của Armenia. Nó cho phép Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia mở rộng các hoạt động kinh doanh của mình sang thương mại hóa kết quả nghiên cứu và thành lập các công ty con; nó cũng quy định việc tái cấu trúc Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia bằng cách kết hợp các viện tham gia vào các lĩnh vực nghiên cứu có liên quan chặt chẽ thành một cơ quan duy nhất. Ba trong số các trung tâm mới này đặc biệt liên quan: Trung tâm Công nghệ sinh học, Trung tâm Động vật học và Sinh thái thủy sinh và Trung tâm Hóa học hữu cơ và dược phẩm.
Chính phủ đang tập trung hỗ trợ vào các ngành công nghiệp được lựa chọn. Hơn 20 dự án đã được Ủy ban Khoa học Nhà nước đồng tài trợ trong các ngành mục tiêu: dược phẩm, y học và công nghệ sinh học, cơ giới hóa nông nghiệp và chế tạo máy, điện tử, kỹ thuật, hóa học và đặc biệt là lĩnh vực công nghệ thông tin.
Trong thập kỷ qua, chính phủ đã nỗ lực khuyến khích mối liên kết giữa khoa học và công nghiệp. Lĩnh vực công nghệ thông tin của Armenia đặc biệt tích cực: một số quan hệ đối tác công tư đã được thiết lập giữa các công ty và trường đại học, nhằm cung cấp cho sinh viên các kỹ năng có thể tiếp thị và tạo ra các ý tưởng đổi mới ở giao diện giữa khoa học và kinh doanh. Ví dụ là Synopsys Inc. và Quỹ Ươm tạo Doanh nghiệp. Armenia được xếp hạng 63 trong Chỉ số Đổi mới Toàn cầu năm 2024.
Các lĩnh vực nghiên cứu chính khác bao gồm vật lý, toán học, thiên văn học và khoa học trái đất. Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Armenia là cơ quan nghiên cứu hàng đầu của đất nước. Hợp tác quốc tế trong lĩnh vực khoa học và công nghệ cũng được chú trọng.

10. Xã hội

Xã hội Armenia có những đặc điểm riêng biệt về cơ cấu dân số, các dân tộc, ngôn ngữ, tôn giáo, cũng như hệ thống giáo dục và y tế.

10.1. Nhân khẩu

Armenia có dân số 2.932.731 người tính đến năm 2022 và là quốc gia đông dân thứ ba trong số các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ. Đã có một vấn đề suy giảm dân số do mức độ di cư tăng cao sau khi Liên Xô tan rã. Trong những năm qua, mức độ di cư đã giảm và một số tăng trưởng dân số được quan sát thấy kể từ năm 2012. Mật độ dân số tương đối cao so với diện tích đất nước. Tỷ lệ sinh và tử, tuổi thọ trung bình và tỷ lệ đô thị hóa là những chỉ số nhân khẩu học quan trọng. Xu hướng tăng giảm dân số bị ảnh hưởng bởi các yếu tố kinh tế, xã hội và chính trị. Cộng đồng người Armenia hải ngoại trên toàn thế giới (ước tính khoảng 8 triệu người) đóng một vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế, chính trị và văn hóa của Armenia.
Các tác động xã hội từ những biến động lịch sử và kinh tế, cũng như các nhóm dễ bị tổn thương (người già, người nghèo, người tị nạn) là những vấn đề cần được quan tâm.

10.2. Các nhóm dân tộc

Phân bố lịch sử và hiện đại của người Armenia.Khu vực định cư của người Armenia vào đầu thế kỷ 20: >50% (màu nâu), 25-50% (màu cam), — **Phân bố lịch sử và hiện đại của người Armenia.**
Khu vực định cư của người Armenia vào đầu thế kỷ 20: >50% (màu nâu), 25-50% (màu cam), <25% (màu vàng); Khu vực định cư của người Armenia ngày nay (màu đỏ).

Người Armenia chiếm 98,1% dân số. Người Yazidi chiếm 1,1%, và người Nga chiếm 0,5%. Các dân tộc thiểu số khác bao gồm người Assyria, người Ukraina, người Hy Lạp (thường được gọi là Hy Lạp Kavkaz), người Kurd, người Gruzia, người Belarus, và người Do Thái. Cũng có các cộng đồng nhỏ hơn của người Vlach, người Mordvin, người Ossetia, người Udi, và người Tat. Các dân tộc thiểu số người Ba Lan và người Đức cũng tồn tại mặc dù họ đã bị Nga hóa nặng nề. Tính đến năm 2022, có 31.077 người Yazidi ở Armenia.
Trong thời kỳ Xô viết, người Azerbaijan trong lịch sử là dân số lớn thứ hai trong nước, với 76.550 người vào năm 1922, và chiếm khoảng 2,5% vào năm 1989. Tuy nhiên, do xung đột về Nagorno-Karabakh, hầu như tất cả họ đã di cư từ Armenia sang Azerbaijan. Ngược lại, Armenia đã tiếp nhận một lượng lớn người tị nạn Armenia từ Azerbaijan, do đó mang lại cho Armenia một đặc điểm đồng nhất hơn.
Theo nghiên cứu của Gallup thực hiện vào năm 2017, Armenia có một trong những tỷ lệ chấp nhận người di cư (chào đón) cao nhất ở Đông Âu.
Chính phủ Armenia có các chính sách nhằm đảm bảo quyền của các dân tộc thiểu số và thúc đẩy sự hòa nhập của họ vào xã hội. Tuy nhiên, một số nhóm thiểu số vẫn có thể đối mặt với những thách thức nhất định liên quan đến việc bảo tồn văn hóa, ngôn ngữ và bản sắc của họ.

10.3. Ngôn ngữ

Người Armenia có bảng chữ cái và ngôn ngữ riêng biệt, đây là ngôn ngữ chính thức duy nhất. Bảng chữ cái được Mesrop Mashtots phát minh vào khoảng năm 405 sau Công nguyên và bao gồm ba mươi chín chữ cái, ba trong số đó được thêm vào trong thời kỳ Cilicia. Tiếng Armenia thuộc ngữ hệ Ấn-Âu, tạo thành một nhánh riêng biệt.
Các ngoại ngữ chính mà người Armenia biết là tiếng Nga và tiếng Anh. Do quá khứ thuộc Liên Xô, hầu hết dân số lớn tuổi có thể nói tiếng Nga khá tốt. Theo một cuộc khảo sát năm 2013, 95% người Armenia cho biết họ có một số kiến thức về tiếng Nga (24% nâng cao, 59% trung cấp) so với 40% cho biết họ biết một số tiếng Anh (4% nâng cao, 16% trung cấp và 20% mới bắt đầu). Tuy nhiên, nhiều người trưởng thành hơn (50%) nghĩ rằng tiếng Anh nên được dạy trong các trường trung học công lập hơn những người thích tiếng Nga (44%).
Việc giáo dục và sử dụng các ngoại ngữ được chú trọng, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Tiếng Armenia được sử dụng rộng rãi trong đời sống hàng ngày, trong giáo dục, truyền thông và các lĩnh vực chính thức khác.

10.4. Tôn giáo

Tu viện Khor Virap thế kỷ thứ 7 trong bóng của Núi Ararat, đỉnh núi mà Tàu Nô-ê, được cho là đã hạ cánh trong trận lụt trong Kinh Thánh.

Armenia là quốc gia đầu tiên công nhận Kitô giáo là quốc giáo, một sự kiện theo truyền thống có niên đại từ năm 301 sau Công nguyên.
Tôn giáo chủ yếu ở Armenia là Kitô giáo. Nguồn gốc của nó bắt nguồn từ thế kỷ thứ 1 sau Công nguyên, khi nó được thành lập bởi hai trong số mười hai sứ đồ của Chúa Giêsu - Thaddaeus và Bartholomew - những người đã rao giảng Kitô giáo ở Armenia từ năm 40-60 sau Công nguyên.

Cổng vào Thành phố Thánh tại Echmiazin, nơi đặt trụ sở của Tổng giám mục. — Cổng vào *Thành phố Thánh* tại Echmiazin, nơi đặt trụ sở của Tổng giám mục.

Hơn 93% Kitô hữu ở Armenia thuộc Giáo hội Tông truyền Armenia, một giáo hội chỉ hiệp thông với các giáo hội thuộc Chính thống giáo Cổ Đông phương-mà bản thân nó cũng là một thành viên.
Giáo hội Công giáo duy trì các giáo phận của cả Giáo hội Latinh và Giáo hội Công giáo Armenia ở Armenia. Đáng chú ý là những người Mechitarist (cũng được viết là "Mekhitarists" Մխիթարեան_Mkhitarean^Armenian), một dòng tu của các tu sĩ Biển Đức trong Giáo hội Công giáo Armenia, được thành lập vào năm 1712 bởi Mekhitar xứ Sebaste. Họ nổi tiếng với loạt ấn phẩm học thuật về các bản văn Hy Lạp cổ đại đã thất lạc nhưng còn tồn tại trong các bản dịch Armenia cổ.
Giáo hội Tin Lành Armenia có vài nghìn thành viên trên cả nước.
Các giáo phái Kitô giáo khác ở Armenia là các nhánh Ngũ Tuần của cộng đồng Tin Lành như Lời Sự Sống, Giáo hội Anh em Armenia, những người Baptist (được biết đến là một trong những giáo phái lâu đời nhất hiện có ở Armenia, và được chính quyền Liên Xô cho phép), và những người Trưởng Lão.
Armenia cũng là nơi sinh sống của một cộng đồng người Nga theo Molokan, những người thực hành một hình thức Kitô giáo Tâm linh bắt nguồn từ Giáo hội Chính thống Nga.
Người Yazidi, sống ở phía tây đất nước, theo đạo Yazidism. Đền thờ Yazidi lớn nhất thế giới, Quba Mêrê Dîwanê, được hoàn thành vào năm 2019 tại làng Aknalich.
Có một cộng đồng Do Thái ở Armenia khoảng 750 người kể từ khi độc lập, với hầu hết những người di cư rời đi Israel. Hiện có hai hội đường Do Thái ở Armenia - một ở thủ đô Yerevan, và một ở thành phố Sevan gần Hồ Sevan.
Hoạt động của các tôn giáo thiểu số khác như Hồi giáo (chủ yếu là người Kurd và người Iran) cũng tồn tại nhưng với quy mô nhỏ.

10.5. Giáo dục

Vào thời trung cổ, Đại học Gladzor và Đại học Tatev đóng một vai trò quan trọng đối với giáo dục Armenia.
Tỷ lệ biết chữ 100% đã được báo cáo sớm nhất là vào năm 1960. Trong thời kỳ cộng sản, giáo dục Armenia theo mô hình tiêu chuẩn của Liên Xô về sự kiểm soát hoàn toàn của nhà nước (từ Moskva) đối với chương trình giảng dạy và phương pháp giảng dạy cũng như sự hội nhập chặt chẽ của các hoạt động giáo dục với các khía cạnh khác của xã hội, chẳng hạn như chính trị, văn hóa và kinh tế.
Trong năm học 1988-89, cứ 10.000 người thì có 301 sinh viên theo học các trường trung học chuyên nghiệp hoặc cao hơn, một con số thấp hơn một chút so với mức trung bình của Liên Xô. Năm 1989, khoảng 58% người Armenia trên 15 tuổi đã hoàn thành giáo dục trung học, và 14% có trình độ học vấn cao hơn. Trong năm học 1990-91, ước tính có 1.307 trường tiểu học và trung học với 608.800 học sinh theo học. 70 cơ sở giáo dục trung học chuyên nghiệp khác có 45.900 học sinh, và 68.400 sinh viên theo học tại tổng số mười cơ sở giáo dục sau trung học bao gồm các trường đại học. Ngoài ra, 35% trẻ em đủ điều kiện theo học trường mầm non. Năm 1992, cơ sở giáo dục đại học lớn nhất của Armenia, Đại học Quốc gia Yerevan, có mười tám khoa, bao gồm các khoa khoa học xã hội, khoa học và luật. Đội ngũ giảng viên của trường có khoảng 1.300 giáo viên và số sinh viên khoảng 10.000 người. Đại học Bách khoa Quốc gia Armenia hoạt động từ năm 1933.
Đầu những năm 1990, Armenia đã có những thay đổi đáng kể đối với hệ thống tập trung và quy củ của Liên Xô. Vì ít nhất 98% sinh viên đại học là người Armenia, chương trình giảng dạy bắt đầu nhấn mạnh lịch sử và văn hóa Armenia. Tiếng Armenia trở thành ngôn ngữ giảng dạy chủ yếu, và nhiều trường từng dạy bằng tiếng Nga đã đóng cửa vào cuối năm 1991. Tuy nhiên, tiếng Nga vẫn được dạy rộng rãi như một ngôn ngữ thứ hai.
Năm 2014, Chương trình Quốc gia về Xuất sắc Giáo dục đã bắt tay vào việc tạo ra một chương trình giáo dục thay thế cạnh tranh quốc tế và nghiêm ngặt về mặt học thuật (Araratian Baccalaureate) cho các trường học Armenia và nâng cao tầm quan trọng cũng như vị thế của vai trò giáo viên trong xã hội.
Bộ Giáo dục và Khoa học chịu trách nhiệm điều tiết lĩnh vực này. Giáo dục tiểu học và trung học ở Armenia miễn phí, và việc hoàn thành giáo dục trung học là bắt buộc. Giáo dục đại học ở Armenia được hài hòa hóa với Quy trình Bologna và Khu vực Giáo dục Đại học châu Âu. Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Armenia đóng một vai trò quan trọng trong giáo dục sau đại học.
Thời gian học ở Armenia là 12 năm và được chia thành tiểu học (4 năm), trung học cơ sở (5 năm) và trung học phổ thông (3 năm). Các trường sử dụng hệ thống điểm 10 bậc. Chính phủ cũng hỗ trợ các trường Armenia bên ngoài Armenia.
Tổng số đăng ký vào giáo dục đại học ở mức 44% vào năm 2015 đã vượt qua các nước láng giềng ở Nam Kavkaz nhưng vẫn thấp hơn mức trung bình của châu Âu và Trung Á. Tuy nhiên, chi tiêu công cho mỗi sinh viên đại học tính theo tỷ lệ GDP là một trong những mức thấp nhất đối với các nước hậu Xô viết (có số liệu).
Chính phủ Armenia đã và đang nỗ lực cải cách giáo dục nhằm nâng cao chất lượng và khả năng tiếp cận, cũng như tăng cường hợp tác giáo dục quốc tế.

10.6. Y tế

Y tế ở Armenia đã trải qua những thay đổi đáng kể kể từ khi độc lập vào năm 1991. Ban đầu, hệ thống y tế của Liên Xô tập trung cao độ và cung cấp hỗ trợ y tế miễn phí cho tất cả công dân. Sau khi độc lập, hệ thống y tế đã trải qua cải cách và các dịch vụ chăm sóc ban đầu đã được miễn phí kể từ năm 2006. Mặc dù đã có những cải thiện về khả năng tiếp cận và việc thực hiện chương trình Ghi danh Mở, chi tiêu y tế tự trả vẫn còn cao và tham nhũng trong giới chuyên môn y tế vẫn là một mối lo ngại. Năm 2019, dịch vụ y tế trở nên miễn phí cho tất cả công dân dưới 18 tuổi và số người được chăm sóc miễn phí hoặc trợ cấp theo Gói Phúc lợi Cơ bản đã được tăng lên.
Sau khi suy giảm đáng kể trong những thập kỷ trước, tỷ lệ sinh thô ở Armenia tăng nhẹ từ 13,0 (trên 1000 người) năm 1998 lên 14,2 năm 2015; khoảng thời gian này cũng cho thấy một quỹ đạo tương tự trong tỷ lệ tử vong thô, tăng từ 8,6 lên 9,3. Tuổi thọ trung bình khi sinh ở mức 74,8 tuổi là mức cao thứ 4 trong số các quốc gia hậu Xô viết vào năm 2014.
Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh đã giảm nhưng vẫn cao hơn so với nhiều nước châu Âu. Các bệnh phổ biến bao gồm bệnh tim mạch, ung thư và các bệnh về đường hô hấp. Chính sách y tế của chính phủ tập trung vào việc cải thiện khả năng tiếp cận dịch vụ y tế, nâng cao chất lượng chăm sóc và phòng chống bệnh tật. Hệ thống y tế công và tư cùng tồn tại, tuy nhiên, khả năng tiếp cận dịch vụ y tế chất lượng cao vẫn là một thách thức đối với một bộ phận dân cư, đặc biệt là ở các vùng nông thôn và những người có thu nhập thấp.

11. Văn hóa

Armenia có một nền văn hóa nghệ thuật truyền thống và hiện đại phong phú và độc đáo, phản ánh lịch sử lâu đời và vị trí địa lý đặc biệt của đất nước.

11.1. Kiến trúc

Nhà thờ Zvartnots, 643-652, Di sản Thế giới UNESCO.

Kiến trúc Armenia, bắt nguồn từ một khu vực dễ xảy ra động đất, có xu hướng được xây dựng có tính đến mối nguy hiểm này. Các tòa nhà Armenia có xu hướng khá thấp và có tường dày. Armenia có nguồn tài nguyên đá dồi dào và tương đối ít rừng, vì vậy đá gần như luôn được sử dụng cho các tòa nhà lớn. Các tòa nhà nhỏ và hầu hết các tòa nhà dân cư thường được xây dựng bằng vật liệu nhẹ hơn, và hầu như không còn ví dụ nào về các công trình thời kỳ đầu còn sót lại, như tại thủ đô thời trung cổ bị bỏ hoang Ani.
Phong cách kiến trúc nhà thờ Armenia rất độc đáo, thường có mái hình nón và cấu trúc đá vững chắc. Các tu viện cổ đại và trung cổ như Geghard, Haghpat, Sanahin, Noravank, Tatev là những ví dụ tiêu biểu, nhiều trong số đó được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới.
Khachkar (phiến đá hình thánh giá) là một hình thức nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đặc trưng của Armenia, với hàng ngàn ví dụ được tìm thấy trên khắp đất nước và cộng đồng người Armenia hải ngoại. Các pháo đài cổ như Amberd cũng là những di sản kiến trúc quan trọng.
Kiến trúc hiện đại ở Armenia, đặc biệt là ở Yerevan, kết hợp các yếu tố truyền thống với các xu hướng đương đại. Việc sử dụng đá tufa màu hồng đặc trưng đã tạo nên biệt danh "Thành phố Hồng" cho Yerevan.

11.2. Nghệ thuật

Nữ hoàng Zabel Trở về Cung điện, Vardges Sureniants (109). — *Nữ hoàng Zabel Trở về Cung điện*, Vardges Sureniants (109).

Nghệ thuật Armenia có một lịch sử lâu đời và phong phú, bắt đầu từ nghệ thuật chạm khắc đá cổ đại, các bức tranh tường và đồ gốm từ thời Urartu. Nghệ thuật tiểu họa thời trung cổ Armenia rất phát triển, với các bản thảo được trang trí công phu và tinh xảo.
Hội họa và điêu khắc hiện đại Armenia cũng có những đóng góp đáng kể. Các nghệ sĩ lớn như Martiros Saryan nổi tiếng với những bức tranh đầy màu sắc về phong cảnh và con người Armenia. Ivan Aivazovsky, một họa sĩ gốc Armenia, là một trong những họa sĩ vẽ biển vĩ đại nhất. Các tác phẩm tiêu biểu của nghệ thuật Armenia thường phản ánh lịch sử, văn hóa và tinh thần dân tộc.

Các Khachkar (đá chữ thập) Armenia cổ đại.

Yerevan Vernissage (chợ nghệ thuật và thủ công), gần Quảng trường Cộng hòa, nhộn nhịp với hàng trăm người bán hàng bán nhiều loại đồ thủ công vào cuối tuần và thứ Tư (mặc dù lựa chọn giảm đi nhiều vào giữa tuần). Chợ cung cấp đồ chạm khắc gỗ, đồ cổ, ren tinh xảo, và thảm len dệt tay và kilim là đặc sản của vùng Kavkaz. Obsidian, được tìm thấy tại địa phương, được chế tác thành nhiều loại đồ trang sức và đồ trang trí. Nghề kim hoàn Armenia có một truyền thống lâu đời, chiếm một góc chợ với nhiều lựa chọn đồ vàng. Di vật thời Xô viết và đồ lưu niệm sản xuất gần đây của Nga - búp bê lồng, đồng hồ, hộp tráng men, v.v. - cũng có bán tại Vernisage.
Đối diện Nhà hát Opera, một chợ nghệ thuật nổi tiếng khác lấp đầy một công viên thành phố khác vào cuối tuần. Lịch sử lâu dài của Armenia như một ngã tư của thế giới cổ đại đã tạo ra một cảnh quan với vô số địa điểm khảo cổ hấp dẫn để khám phá. Các địa điểm thời Trung cổ, Thời đại đồ sắt, Thời đại đồ đồng và thậm chí cả Thời đại đồ đá đều chỉ cách thành phố vài giờ lái xe. Tất cả trừ những địa điểm ngoạn mục nhất vẫn hầu như chưa được khám phá, cho phép du khách xem các nhà thờ và pháo đài trong bối cảnh ban đầu của chúng.
Phòng trưng bày Nghệ thuật Quốc gia Armenia ở Yerevan có hơn 16.000 tác phẩm có niên đại từ Thời Trung cổ, cho thấy những câu chuyện và truyện kể phong phú của Armenia thời đó. Nơi đây cũng lưu giữ các bức tranh của nhiều bậc thầy châu Âu. Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại, Phòng trưng bày Tranh Thiếu nhi, và Bảo tàng Martiros Saryan chỉ là một vài trong số các bộ sưu tập mỹ thuật đáng chú ý khác được trưng bày ở Yerevan. Hơn nữa, nhiều phòng trưng bày tư nhân đang hoạt động, với nhiều phòng trưng bày khác mở cửa hàng năm, trưng bày các triển lãm và bán hàng luân phiên.
Vào ngày 13 tháng 4 năm 2013, chính phủ Armenia đã công bố thay đổi luật để cho phép quyền tự do toàn cảnh đối với các tác phẩm nghệ thuật 3D.

11.3. Âm nhạc và vũ đạo

Âm nhạc Armenia là sự pha trộn giữa âm nhạc dân gian bản địa, có lẽ được đại diện rõ nhất bởi âm nhạc duduk nổi tiếng của Djivan Gasparyan, cũng như nhạc pop nhẹ và âm nhạc Kitô giáo phong phú.
Các nhạc cụ như duduk, dhol, zurna, và kanun thường thấy trong âm nhạc dân gian Armenia. Các nghệ sĩ như Sayat Nova nổi tiếng nhờ ảnh hưởng của họ trong sự phát triển của âm nhạc dân gian Armenia. Một trong những loại âm nhạc Armenia lâu đời nhất là thánh ca Armenia, đây là loại âm nhạc tôn giáo phổ biến nhất ở Armenia. Nhiều bài thánh ca này có nguồn gốc cổ xưa, kéo dài đến thời tiền Kitô giáo, trong khi những bài khác tương đối hiện đại, bao gồm một số bài được sáng tác bởi Thánh Mesrop Mashtots, người phát minh ra bảng chữ cái Armenia. Trong thời kỳ cai trị của Liên Xô, nhà soạn nhạc cổ điển Armenia Aram Khachaturian đã nổi tiếng quốc tế với âm nhạc của mình, với nhiều vở ballet và Điệu múa Sabre từ tác phẩm của ông cho vở ballet Gayane.
Nạn diệt chủng Armenia đã gây ra làn sóng di cư rộng rãi dẫn đến việc người Armenia định cư ở nhiều quốc gia khác nhau trên thế giới. Người Armenia vẫn giữ gìn truyền thống của mình và một số người hải ngoại đã nổi tiếng với âm nhạc của họ. Trong cộng đồng người Armenia sau diệt chủng ở Hoa Kỳ, loại nhạc khiêu vũ Armenia theo phong cách "kef", sử dụng các nhạc cụ dân gian Armenia và Trung Đông (thường được điện khí hóa/khuếch đại) và một số nhạc cụ phương Tây, đã rất phổ biến. Phong cách này đã bảo tồn các bài hát và điệu múa dân gian của Tây Armenia, và nhiều nghệ sĩ cũng chơi các bài hát nổi tiếng đương thời của Thổ Nhĩ Kỳ và các nước Trung Đông khác mà người Armenia di cư đến.

Richard Hagopian có lẽ là nghệ sĩ nổi tiếng nhất của phong cách "kef" truyền thống và Ban nhạc Vosbikian nổi tiếng trong những năm 1940 và 1950 vì đã phát triển phong cách "nhạc kef" riêng của họ, chịu ảnh hưởng nặng nề của nhạc Big Band Jazz nổi tiếng của Mỹ thời đó. Sau đó, bắt nguồn từ cộng đồng người Armenia Trung Đông và chịu ảnh hưởng của nhạc pop châu Âu lục địa (đặc biệt là Pháp), thể loại nhạc pop Armenia đã trở nên nổi tiếng trong những năm 1960 và 1970 với các nghệ sĩ như Adiss Harmandian và Harout Pamboukjian biểu diễn cho cộng đồng người Armenia hải ngoại và Armenia; cũng như các nghệ sĩ như Sirusho, biểu diễn nhạc pop kết hợp với âm nhạc dân gian Armenia trong ngành giải trí ngày nay.
Những người Armenia hải ngoại khác nổi tiếng trong giới âm nhạc cổ điển hoặc quốc tế là ca sĩ và nhà soạn nhạc Pháp-Armenia nổi tiếng thế giới Charles Aznavour, nghệ sĩ dương cầm Sahan Arzruni, các giọng nữ cao opera nổi tiếng như Hasmik Papian và gần đây hơn là Isabel Bayrakdarian và Anna Kasyan. Một số người Armenia định cư để hát những bài hát không phải của Armenia như ban nhạc heavy metal System of a Down (tuy nhiên, ban nhạc này thường kết hợp các nhạc cụ và phong cách truyền thống Armenia vào các bài hát của họ) hoặc ngôi sao nhạc pop Cher. Trong cộng đồng người Armenia hải ngoại, các bài hát cách mạng Armenia rất phổ biến với giới trẻ. Những bài hát này khuyến khích lòng yêu nước Armenia và thường nói về lịch sử Armenia và các anh hùng dân tộc.
Âm nhạc tôn giáo của Giáo hội Tông truyền Armenia (sharakan) cũng có một vị trí quan trọng. Các điệu múa truyền thống Armenia sôi động, như Kochari, Yarkhushta, Berd, thường được biểu diễn trong các lễ hội và sự kiện văn hóa. Các nhạc sĩ và vũ đoàn tiêu biểu đã góp phần quảng bá âm nhạc và vũ đạo Armenia ra thế giới.

11.4. Văn học

Lịch sử văn học Armenia bắt đầu từ thế kỷ thứ 5, được coi là "Thế kỷ Vàng" của văn học Armenia, sau khi Mesrop Mashtots sáng tạo ra bảng chữ cái Armenia. Các tác phẩm đầu tiên chủ yếu là các bản dịch Kinh thánh và các tác phẩm tôn giáo, cũng như các tác phẩm lịch sử của các tác giả như Movses Khorenatsi (được coi là "cha đẻ của lịch sử Armenia") và Yeghishe.
Văn học truyền miệng, bao gồm các truyện cổ tích, truyền thuyết và sử thi, cũng rất phong phú. Sử thi trung cổ "David xứ Sassoun" là một tác phẩm nổi tiếng, kể về cuộc đấu tranh của người Armenia chống lại sự xâm lược của Ả Rập.
Trong thời kỳ cận đại và hiện đại, văn học Armenia tiếp tục phát triển với nhiều nhà văn lớn. Hovhannes Tumanyan được coi là nhà thơ dân tộc của Armenia, với các tác phẩm thơ, truyện ngắn và truyện ngụ ngôn phản ánh cuộc sống và tâm hồn người Armenia. Yeghishe Charents là một nhà thơ cách mạng nổi tiếng, với những vần thơ đầy nhiệt huyết và đau đáu về số phận dân tộc. Các nhà văn khác như Raffi, Paruyr Sevak, Hovhannes Shiraz, Silva Kaputikyan cũng có những đóng góp quan trọng.
Các khuynh hướng tác phẩm trong văn học Armenia rất đa dạng, từ chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa hiện thực đến các trường phái hiện đại. Nhiều tác phẩm văn học Armenia đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và được đón nhận trên thế giới.

11.5. Điện ảnh

Ngành công nghiệp điện ảnh Armenia có lịch sử hình thành và phát triển đáng chú ý. Bộ phim Armenia đầu tiên, "Haykakan Sinema", được sản xuất vào năm 1912 tại Cairo bởi nhà xuất bản người Armenia-Ai Cập Vahan Zartarian. Bộ phim này được công chiếu tại Cairo vào ngày 13 tháng 3 năm 1913.
Tháng 3 năm 1924, xưởng phim Armenia đầu tiên, Armenfilm (Հայֆիլմ_Hayfilm^Armenian, Арменкино_Armenkino^Russian) được thành lập tại Yerevan, bắt đầu với một bộ phim tài liệu có tên Armenia Xô viết.
Namus là bộ phim câm đen trắng đầu tiên của Armenia, do Hamo Beknazarian đạo diễn năm 1925, dựa trên một vở kịch của Alexander Shirvanzade, mô tả số phận nghiệt ngã của hai người yêu nhau, được gia đình hứa hôn từ nhỏ, nhưng vì vi phạm namus (một truyền thống danh dự), cô gái đã bị cha gả cho người khác. Bộ phim có tiếng đầu tiên, Pepo được quay vào năm 1935 và cũng do Hamo Beknazarian đạo diễn.
Armenia đã sản sinh ra các đạo diễn nổi tiếng thế giới như Sergei Parajanov, người nổi tiếng với phong cách điện ảnh độc đáo và đầy chất thơ, với các tác phẩm như "Màu của quả lựu" (Sayat Nova). Các đạo diễn và tác phẩm điện ảnh chính khác bao gồm Henrik Malyan, Frunze Dovlatyan, và Artavazd Peleshyan.
Điện ảnh Armenia đã đạt được nhiều thành tựu tại các liên hoan phim quốc tế. Xu hướng điện ảnh đương đại Armenia tiếp tục khám phá các chủ đề lịch sử, xã hội và văn hóa, đồng thời tìm kiếm những ngôn ngữ điện ảnh mới.

11.6. Ẩm thực

Ẩm thực truyền thống Armenia có những đặc điểm riêng biệt, sử dụng nhiều loại rau củ tươi, thảo mộc, ngũ cốc và các sản phẩm từ sữa. Các món ăn thường có hương vị đậm đà và sử dụng các kỹ thuật chế biến truyền thống.

Lavash: Là loại bánh mì dẹt truyền thống, được coi là một biểu tượng của ẩm thực Armenia và đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể. Lavash thường được nướng trong lò đất sét (tonir).
Dolma: Món ăn làm từ lá nho hoặc các loại rau củ (cà tím, ớt chuông, cà chua) nhồi với hỗn hợp thịt băm, gạo và các loại gia vị.
Khorovats: Thịt nướng Armenia, thường là thịt lợn, thịt cừu hoặc thịt gà, được xiên và nướng trên than hồng.
Harissa: Một món cháo đặc được làm từ lúa mì và thịt gà hoặc thịt cừu, nấu trong nhiều giờ. Đây là một món ăn truyền thống thường được dùng trong các dịp lễ.
Các món súp: Spas (súp sữa chua với lúa mì), bozbash (súp thịt cừu với rau củ).
Các sản phẩm từ sữa: Matsun (sữa chua Armenia), phô mai (lori, chanakh).
Đồ uống: Cognac Armenia (nổi tiếng thế giới), rượu vang Armenia (có lịch sử sản xuất lâu đời), oghi (rượu trái cây), tan (thức uống làm từ sữa chua và nước).

Các loại thảo mộc như rau mùi, bạc hà, húng tây, tarragon được sử dụng rộng rãi. Quả lựu và quả mơ cũng là những nguyên liệu phổ biến trong ẩm thực Armenia.

11.7. Thể thao

Sân vận động Cộng hòa Vazgen Sargsyan ở Yerevan.

Đội tuyển bóng đá quốc gia Armenia ở Dublin, Ireland.

Đại kiện tướng cờ vua Levon Aronian là cựu kỳ thủ xếp hạng 2 FIDE và là kỳ thủ xếp hạng thứ tư trong lịch sử.

Tigran Petrosian là nhà Vô địch Cờ vua Thế giới thứ 9.

Nhiều môn thể thao được chơi ở Armenia, phổ biến nhất là đấu vật, cử tạ, judo, bóng đá, cờ vua và quyền Anh. Địa hình đồi núi của Armenia tạo điều kiện tuyệt vời cho việc luyện tập các môn thể thao như trượt tuyết và leo núi. Là một quốc gia không giáp biển, các môn thể thao dưới nước chỉ có thể được luyện tập trên hồ, đặc biệt là Hồ Sevan. Về mặt thi đấu, Armenia đã thành công trong cờ vua, cử tạ và đấu vật ở cấp độ quốc tế. Armenia cũng là một thành viên tích cực của cộng đồng thể thao quốc tế, với tư cách thành viên đầy đủ trong Liên đoàn bóng đá châu Âu (UEFA) và Liên đoàn Khúc côn cầu trên băng Quốc tế (IIHF). Nước này cũng tổ chức Đại hội thể thao Pan-Armenia.
Trước năm 1992, người Armenia sẽ tham gia Thế vận hội đại diện cho Liên Xô. Là một phần của Liên Xô, Armenia rất thành công, giành được nhiều huy chương và giúp Liên Xô giành được vị trí cao trong bảng tổng sắp huy chương tại Thế vận hội nhiều lần. Huy chương đầu tiên do một người Armenia giành được trong lịch sử Olympic hiện đại là của Hrant Shahinyan (đôi khi được viết là Grant Shaginyan), người đã giành được hai huy chương vàng và hai huy chương bạc môn thể dục dụng cụ tại Thế vận hội Mùa hè 1952 ở Helsinki. Để làm nổi bật mức độ thành công của người Armenia tại Thế vận hội, Shahinyan được trích dẫn nói rằng: "Các vận động viên Armenia phải vượt qua đối thủ của họ vài bậc để có cơ hội được chấp nhận vào bất kỳ đội tuyển nào của Liên Xô. Nhưng bất chấp những khó khăn đó, 90% vận động viên Armenia trong các đội tuyển Olympic của Liên Xô đã trở về với huy chương."
Armenia lần đầu tiên tham gia Thế vận hội Mùa hè 1992 ở Barcelona trong một đội CIS thống nhất, nơi họ rất thành công, giành được ba huy chương vàng và một huy chương bạc môn cử tạ, đấu vật và bắn súng sắc bén, mặc dù chỉ có năm vận động viên. Kể từ Thế vận hội Mùa đông 1994 ở Lillehammer, Armenia đã tham gia với tư cách là một quốc gia độc lập.
Armenia tham gia Thế vận hội Mùa hè ở các môn quyền Anh, đấu vật, cử tạ, judo, thể dục dụng cụ, điền kinh, lặn, bơi lội và bắn súng sắc bén. Nước này cũng tham gia Thế vận hội Mùa đông ở các môn trượt tuyết núi cao, trượt tuyết băng đồng và trượt băng nghệ thuật.
Bóng đá cũng phổ biến ở Armenia. Đội bóng thành công nhất là đội FC Ararat Yerevan những năm 1970 đã giành Cúp Liên Xô vào năm 1973 và 1975 và Giải vô địch quốc gia Liên Xô vào năm 1973. Thành tích sau này đã giúp FC Ararat giành quyền tham dự Cúp C1 châu Âu, nơi - mặc dù giành chiến thắng trên sân nhà ở trận lượt về - họ đã thua chung cuộc ở vòng tứ kết trước đội sau đó giành chiến thắng là FC Bayern Munich. Armenia thi đấu quốc tế với tư cách là một phần của đội tuyển bóng đá quốc gia Liên Xô cho đến khi đội tuyển bóng đá quốc gia Armenia được thành lập vào năm 1992 sau khi Liên Xô tan rã. Armenia chưa bao giờ đủ điều kiện tham dự một giải đấu lớn nào mặc dù những cải thiện gần đây đã giúp đội đạt vị trí thứ 44 trên Bảng xếp hạng FIFA vào tháng 9 năm 2011. Đội tuyển quốc gia do Liên đoàn bóng đá Armenia kiểm soát. Giải bóng đá Ngoại hạng Armenia là giải đấu bóng đá cấp cao nhất ở Armenia, và đã bị FC Pyunik thống trị trong những mùa giải gần đây. Giải đấu hiện bao gồm tám đội và xuống hạng Giải hạng nhất Armenia.
Armenia và cộng đồng người Armenia hải ngoại đã sản sinh ra nhiều cầu thủ bóng đá thành công, bao gồm Henrikh Mkhitaryan, Youri Djorkaeff, Alain Boghossian, Andranik Eskandarian, Andranik Teymourian, Edgar Manucharyan, Khoren Oganesian và Nikita Simonyan. Djokaeff và Boghossian đã vô địch FIFA World Cup 1998 cùng đội tuyển Pháp, Teymourian đã thi đấu tại World Cup 2006 cho Iran và Manucharyan đã chơi ở Eredivisie của Hà Lan cho Ajax. Mkhitaryan là một trong những cầu thủ bóng đá Armenia thành công nhất trong những năm gần đây, chơi cho các câu lạc bộ quốc tế như Borussia Dortmund, Manchester United, Arsenal, A.S. Roma và hiện tại là Inter Milan.
Đấu vật là một môn thể thao thành công tại Thế vận hội cho Armenia. Tại Thế vận hội Mùa hè 1996 ở Atlanta, Armen Nazaryan đã giành huy chương vàng ở hạng cân Flyweight (52 kg) Hy Lạp-La Mã nam và Armen Mkrtchyan đã giành huy chương bạc ở hạng cân Paperweight (48 kg) Tự do nam, đảm bảo hai huy chương đầu tiên của Armenia trong lịch sử Olympic.
Đấu vật truyền thống của Armenia được gọi là Kokh và được luyện tập trong trang phục truyền thống; nó là một trong những ảnh hưởng được bao gồm trong môn thể thao chiến đấu của Liên Xô là Sambo, cũng rất phổ biến.
Chính phủ Armenia chi khoảng 2.80 M USD hàng năm cho thể thao và trao cho Ủy ban Quốc gia về Giáo dục Thể chất và Thể thao, cơ quan xác định chương trình nào sẽ được hưởng lợi từ các quỹ này.
Do thiếu thành công gần đây ở cấp độ quốc tế, trong những năm gần đây, Armenia đã xây dựng lại 16 trường thể thao thời Xô viết và trang bị cho chúng thiết bị mới với tổng chi phí là 1.90 M USD. Việc xây dựng lại các trường khu vực được chính phủ Armenia tài trợ. 9.30 M USD đã được đầu tư vào thị trấn nghỉ mát Tsaghkadzor để cải thiện cơ sở hạ tầng môn thể thao mùa đông do thành tích yếu kém tại các sự kiện môn thể thao mùa đông gần đây. Năm 2005, một trung tâm xe đạp đã được mở tại Yerevan với mục đích giúp đào tạo các vận động viên xe đạp đẳng cấp thế giới của Armenia. Chính phủ cũng đã hứa thưởng tiền mặt 700.00 K USD cho những người Armenia giành huy chương vàng tại Thế vận hội.
Armenia cũng rất thành công trong cờ vua, vô địch Giải vô địch đồng đội thế giới năm 2011 và Olympiad Cờ vua ba lần. Các vận động viên nổi tiếng bao gồm các nhà vô địch thế giới Tigran Petrosian và Levon Aronian. Cơ sở vật chất thể thao đang được cải thiện và phát triển.

11.8. Truyền thông

Hiện trạng và cơ cấu sở hữu của các đài truyền hình và phát thanh chính, báo chí, truyền thông trực tuyến ở Armenia khá đa dạng. Có cả các phương tiện truyền thông nhà nước và tư nhân. Sau Cách mạng Nhung 2018, đã có những cải thiện về mức độ tự do báo chí, tuy nhiên, vẫn còn những thách thức liên quan đến sự độc lập của truyền thông và ảnh hưởng chính trị.
Các đài truyền hình chính bao gồm Truyền hình Công cộng Armenia (AMPTV), Shant TV, Armenia TV, và Yerkir Media. Các đài phát thanh cũng có nhiều lựa chọn, từ các đài nhà nước đến các đài tư nhân. Báo chí in vẫn tồn tại, nhưng truyền thông trực tuyến ngày càng trở nên phổ biến và có ảnh hưởng lớn.
Mức độ tự do báo chí được các tổ chức quốc tế như Phóng viên không biên giới và Freedom House theo dõi và đánh giá. Mặc dù có những cải thiện, các vấn đề như áp lực chính trị, tự kiểm duyệt và thiếu minh bạch trong sở hữu truyền thông vẫn được ghi nhận. Quyền tiếp cận thông tin là một khía cạnh quan trọng của tự do báo chí và đang được nỗ lực cải thiện.

11.9. Lễ hội và ngày lễ

Armenia có nhiều ngày lễ quốc gia và lễ hội truyền thống phản ánh lịch sử, văn hóa và tôn giáo của đất nước.

Tết Dương lịch (Amanor): Ngày 1 tháng 1.
Lễ Giáng Sinh và Lễ Hiển Linh của Armenia: Ngày 6 tháng 1. Giáo hội Tông truyền Armenia cử hành Giáng sinh và Hiển linh cùng một ngày.
Ngày Quân đội: Ngày 28 tháng 1, kỷ niệm ngày thành lập Quân đội Armenia.
Ngày Quốc tế Phụ nữ: Ngày 8 tháng 3.
Ngày của Mẹ và Sắc đẹp: Ngày 7 tháng 4.
Ngày tưởng niệm Nạn diệt chủng Armenia: Ngày 24 tháng 4, tưởng niệm các nạn nhân của Nạn diệt chủng Armenia năm 1915.
Ngày Chiến thắng và Hòa bình: Ngày 9 tháng 5, kỷ niệm chiến thắng trong Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại (Thế chiến thứ hai) và giải phóng Shushi (trong Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất).
Ngày Cộng hòa: Ngày 28 tháng 5, kỷ niệm ngày thành lập Đệ nhất Cộng hòa Armenia năm 1918.
Ngày Hiến pháp: Ngày 5 tháng 7, kỷ niệm ngày thông qua Hiến pháp Armenia năm 1995.
Vardavar: Một lễ hội truyền thống diễn ra vào mùa hè (thường là tháng 7), 14 tuần sau Lễ Phục sinh. Mọi người té nước vào nhau để cầu mong may mắn và mùa màng bội thu. Lễ hội này có nguồn gốc từ thời tiền Kitô giáo.
Ngày Độc lập: Ngày 21 tháng 9, kỷ niệm ngày Armenia tuyên bố độc lập khỏi Liên Xô năm 1991.
Ngày Tưởng niệm Động đất Spitak: Ngày 7 tháng 12, tưởng niệm các nạn nhân của trận động đất kinh hoàng năm 1988.

Ngoài ra, còn có nhiều lễ hội tôn giáo khác theo lịch của Giáo hội Tông truyền Armenia và các lễ hội văn hóa địa phương. Cách thức kỷ niệm thường bao gồm các nghi lễ tôn giáo, các sự kiện văn hóa, diễu hành, hòa nhạc và các hoạt động cộng đồng.

11.10. Biểu tượng quốc gia

Các biểu tượng quốc gia chính thức của Armenia bao gồm:

Quốc kỳ: Gồm ba dải màu nằm ngang bằng nhau: đỏ (trên cùng), xanh lam (ở giữa) và cam (dưới cùng). Màu đỏ tượng trưng cho Cao nguyên Armenia, cuộc đấu tranh liên tục của người Armenia để sinh tồn, duy trì đức tin Kitô giáo, độc lập và tự do của Armenia. Màu xanh lam tượng trưng cho ý chí của người dân Armenia sống dưới bầu trời hòa bình. Màu cam tượng trưng cho tài năng sáng tạo và bản chất chăm chỉ của người dân Armenia.
Quốc huy: Bao gồm một con đại bàng và một con sư tử nâng một chiếc khiên. Chiếc khiên được chia thành bốn phần, tượng trưng cho bốn triều đại lịch sử của Armenia: Bagratuni, Artaxiad, Arsacid và Rubenid. Ở giữa khiên là hình ảnh Núi Ararat với Tàu Nô-ê trên đỉnh.
Quốc ca (Mer Hayrenik - "Đất Mẹ của chúng ta"): Được phổ nhạc từ bài thơ của Mikael Nalbandian. Giai điệu do Barsegh Kanachyan sáng tác. Lời bài hát ca ngợi tình yêu quê hương, lòng dũng cảm và khát vọng tự do của dân tộc Armenia.

Các biểu tượng quốc gia không chính thức bao gồm:

Núi Ararat: Mặc dù hiện nay nằm trong lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ, Núi Ararat vẫn được coi là một biểu tượng thiêng liêng và là một phần không thể tách rời của bản sắc Armenia.
Quả mơ (Prunus armeniaca - "mận Armenia" trong tiếng Latin): Là một loại trái cây truyền thống và được coi là một biểu tượng của Armenia.
Quả lựu: Tượng trưng cho sự màu mỡ, thịnh vượng và sự thống nhất.

Những biểu tượng này phản ánh lịch sử, văn hóa, giá trị và khát vọng của dân tộc Armenia.