Bosna và Hercegovina

3.1. Thời kỳ cổ đại và trung đại

Bosna và Hercegovina là một vùng đất có lịch sử định cư lâu đời, từ thời kỳ Đồ đá khi con người bắt đầu sinh sống tại đây, với một trong những bức tranh hang động cổ nhất được tìm thấy ở hang Badanj. Các nền văn hóa Đồ đá mới quan trọng như Butmir và Kakanj đã phát triển dọc theo sông Bosna từ khoảng năm 6230 TCN đến khoảng năm 4900 TCN.
Đến thời đại đồ đồng, người Illyria, một nhóm dân tộc với văn hóa và nghệ thuật riêng biệt, bắt đầu tự tổ chức thành các thực thể ở các khu vực ngày nay là Slovenia, Croatia, Bosna và Hercegovina, Serbia, Kosovo, Montenegro và Albania. Từ thế kỷ 8 TCN, các bộ lạc Illyria đã phát triển thành các vương quốc. Vương quốc được ghi nhận sớm nhất ở Illyria là Enchele vào thế kỷ 8 TCN. Vương quốc của người Ardiaei (ban đầu là một bộ lạc từ vùng thung lũng Neretva) bắt đầu từ năm 230 TCN và kết thúc vào năm 167 TCN. Những vương quốc và triều đại Illyria đáng chú ý nhất là của Bardylis của người Dardani và của Agron của Illyria của người Ardiaei, người đã tạo ra vương quốc Illyria cuối cùng và nổi tiếng nhất.

Trong thời đại đồ sắt, các bộ lạc Illyria, dưới ảnh hưởng của văn hóa Hallstatt ở phía bắc, đã hình thành các trung tâm khu vực. Trung tâm Bosnia là nơi sinh sống của bộ lạc Daesitiates, thường gắn liền với nhóm văn hóa Trung Bosnia. Văn hóa Glasinac-Mati thời đại đồ sắt gắn liền với bộ lạc Autariatae. Các bộ lạc Japodian có thiên hướng trang trí, thể hiện qua các đồ trang sức như vòng cổ lớn bằng thủy tinh và các trâm cài bằng đồng. Vào thế kỷ 4 TCN, cuộc xâm lược đầu tiên của người Celt được ghi nhận, họ mang theo kỹ thuật làm gốm bằng bàn xoay và các loại trâm cài mới.

Xung đột giữa người Illyria và người La Mã bắt đầu vào năm 229 TCN, nhưng La Mã chỉ hoàn thành việc sáp nhập khu vực này vào năm 9 CN. Chính tại Bosna và Hercegovina ngày nay, La Mã đã chiến đấu một trong những trận chiến khó khăn nhất trong lịch sử của mình kể từ các cuộc chiến tranh Punic, được nhà sử học La Mã Suetonius mô tả. Đây là chiến dịch của La Mã chống lại Illyricum, được biết đến với tên gọi Bellum Batonianum_{Bê-lum Ba-tô-ni-a-num}^Latin. Xung đột nổ ra sau một nỗ lực tuyển mộ người Illyria, và một cuộc nổi dậy kéo dài bốn năm (6-9 CN), sau đó họ bị khuất phục. Trong thời kỳ La Mã, những người định cư nói tiếng Latinh từ khắp Đế quốc La Mã đã đến định cư giữa những người Illyria, và những người lính La Mã được khuyến khích nghỉ hưu tại khu vực này. Sau sự chia cắt Đế chế giữa năm 337 và 395 CN, Dalmatia và Pannonia trở thành một phần của Đế quốc Tây La Mã. Khu vực này bị người Ostrogoth chinh phục vào năm 455 CN. Sau đó, nó lần lượt rơi vào tay người Alan và người Hung Nô. Đến thế kỷ 6, Hoàng đế Justinian I đã tái chiếm khu vực này cho Đế quốc Byzantine.

Người Slav bắt đầu tràn vào Balkan vào thế kỷ 6 và 7. Các đặc điểm văn hóa Illyria đã được người Nam Slav tiếp nhận, thể hiện qua một số phong tục, truyền thống và địa danh. Người Slav sơ khai đã đột kích vào Tây Balkan, bao gồm cả Bosnia, vào thế kỷ 6 và đầu thế kỷ 7 (trong Thời kỳ Di cư), và bao gồm các đơn vị bộ lạc nhỏ từ một liên minh Slav duy nhất được người Byzantine gọi là Sclaveni (trong khi người Ante có liên quan, nói một cách đại khái, đã chiếm đóng các phần phía đông của Balkan). Các bộ lạc được ghi nhận bằng tên gọi "Serb" và "Croat" được mô tả là một làn sóng di cư thứ hai, muộn hơn của các dân tộc khác nhau trong quý hai của thế kỷ 7, có thể không đông đảo lắm; những bộ lạc "Serb" và "Croat" sơ khai này, mà danh tính chính xác của họ vẫn còn là chủ đề tranh luận của các học giả, đã chiếm ưu thế hơn người Slav ở các vùng lân cận.

Bosnia được cho là lần đầu tiên được đề cập như một vùng đất (horion Bosona) trong tác phẩm De Administrando Imperio của Hoàng đế Byzantine Constantine Porphyrogenitus vào giữa thế kỷ 10. Điều này đã được các học giả giải thích theo nhiều cách và đặc biệt được các nhà tư tưởng dân tộc Serb sử dụng để chứng minh Bosnia ban đầu là một vùng đất "Serb". Các học giả khác cho rằng việc đưa Bosnia vào chương này chỉ đơn thuần là kết quả của sự cai trị tạm thời của Đại Công tước Serbia Časlav đối với Bosnia vào thời điểm đó, đồng thời chỉ ra rằng Porphyrogenitus không nói rõ ở bất cứ đâu rằng Bosnia là một "vùng đất Serb". Theo thời gian, Bosnia hình thành một đơn vị dưới sự cai trị của riêng mình, người cai trị tự gọi mình là người Bosnia. Bosnia, cùng với các lãnh thổ khác, trở thành một phần của Duklja vào thế kỷ 11, mặc dù nó vẫn giữ được giới quý tộc và các thể chế riêng.

Vào Hậu kỳ Trung Cổ, hoàn cảnh chính trị đã dẫn đến việc khu vực này bị tranh chấp giữa Vương quốc Hungary và Đế quốc Byzantine. Sau một sự thay đổi quyền lực khác giữa hai bên vào đầu thế kỷ 12, Bosnia thấy mình nằm ngoài sự kiểm soát của cả hai và nổi lên thành Lãnh địa Bosnia (dưới sự cai trị của các ban địa phương). Ban Bosnia đầu tiên được biết đến tên là Ban Borić. Người thứ hai là Ban Kulin, người cai trị của ông đánh dấu sự khởi đầu của một cuộc tranh cãi liên quan đến Giáo hội Bosnia - bị Giáo hội Công giáo La Mã coi là dị giáo. Để đối phó với những nỗ lực của Hungary nhằm sử dụng chính trị giáo hội liên quan đến vấn đề này như một cách để giành lại chủ quyền đối với Bosnia, Kulin đã tổ chức một hội đồng các nhà lãnh đạo giáo hội địa phương để từ bỏ dị giáo và chấp nhận Công giáo vào năm 1203. Bất chấp điều này, tham vọng của Hungary vẫn không thay đổi rất lâu sau cái chết của Kulin vào năm 1204, chỉ suy yếu sau một cuộc xâm lược không thành công vào năm 1254. Trong thời gian này, dân chúng được gọi là Dobri Bošnjani ("Người Bosnia tốt"). Tên gọi Serb và Croat, mặc dù đôi khi xuất hiện ở các khu vực ngoại vi, không được sử dụng ở chính Bosnia.

Lịch sử Bosnia từ đó cho đến đầu thế kỷ 14 được đánh dấu bằng cuộc đấu tranh quyền lực giữa các gia đình Šubić và Kotromanić. Cuộc xung đột này kết thúc vào năm 1322, khi Stephen II Kotromanić trở thành Ban. Đến khi ông qua đời vào năm 1353, ông đã thành công trong việc sáp nhập các lãnh thổ ở phía bắc và phía tây, cũng như Zahumlje và một phần của Dalmatia. Ông được kế vị bởi cháu trai đầy tham vọng của mình là Tvrtko, người sau một cuộc đấu tranh kéo dài với giới quý tộc và xung đột nội bộ gia đình, đã giành được toàn quyền kiểm soát đất nước vào năm 1367. Đến năm 1377, Bosnia được nâng lên thành một vương quốc với lễ đăng quang của Tvrtko là Vua Bosnia đầu tiên tại Mile gần Visoko ở trung tâm Bosnia.

Sau cái chết của ông vào năm 1391, Bosnia rơi vào một thời kỳ suy tàn kéo dài. Đế quốc Ottoman đã bắt đầu cuộc chinh phục châu Âu và đặt ra một mối đe dọa lớn đối với Balkan trong suốt nửa đầu thế kỷ 15. Cuối cùng, sau nhiều thập kỷ bất ổn chính trị và xã hội, Vương quốc Bosnia chấm dứt tồn tại vào năm 1463 sau khi bị Đế quốc Ottoman chinh phục.
Có một nhận thức chung trong giới quý tộc Bosnia thời trung cổ rằng họ chia sẻ một nhà nước chung với Serbia và thuộc cùng một nhóm dân tộc. Nhận thức này giảm dần theo thời gian do sự khác biệt trong phát triển chính trị và xã hội, nhưng nó vẫn được duy trì ở Herzegovina và một phần Bosnia thuộc nhà nước Serbia.

3.2. Thời kỳ Đế quốc Ottoman

Cuộc chinh phục Bosnia của Ottoman đã đánh dấu một kỷ nguyên mới trong lịch sử đất nước và mang lại những thay đổi mạnh mẽ trong cục diện chính trị và văn hóa. Người Ottoman đã sáp nhập Bosnia thành một tỉnh không thể tách rời của Đế quốc Ottoman với tên gọi lịch sử và sự toàn vẹn lãnh thổ của nó. Trong Bosnia, người Ottoman đã đưa ra một số thay đổi quan trọng trong quản lý chính trị-xã hội của lãnh thổ; bao gồm một hệ thống sở hữu đất đai mới, tái tổ chức các đơn vị hành chính, và một hệ thống phân biệt xã hội phức tạp theo tầng lớp và tôn giáo.

Sau khi Ottoman chiếm đóng, đã có một dòng người ổn định rời khỏi Bosnia và một số lượng lớn các ngôi làng bị bỏ hoang ở Bosnia được đề cập trong các sổ sách của Ottoman, trong khi những người ở lại cuối cùng đã trở thành người Hồi giáo. Nhiều người Công giáo ở Bosnia đã chạy trốn đến các vùng đất Công giáo lân cận trong thời kỳ đầu Ottoman chiếm đóng. Bằng chứng cho thấy rằng những cuộc cải đạo sang Hồi giáo sớm ở Ottoman Bosnia vào thế kỷ 15-16 là giữa những người dân địa phương ở lại chứ không phải là các cuộc định cư hàng loạt của người Hồi giáo từ bên ngoài Bosnia. Ở Herzegovina, nhiều người Chính thống giáo cũng đã theo Hồi giáo. Đến cuối thế kỷ 16 và đầu thế kỷ 17, người Hồi giáo được coi là đã trở thành đa số tuyệt đối ở Bosnia và Herzegovina. Linh mục Công giáo Albania Pjetër Mazreku báo cáo vào năm 1624 rằng có 450.000 người Hồi giáo, 150.000 người Công giáo và 75.000 người Chính thống giáo Đông phương ở Bosnia và Herzegovina.

Không có hoạt động của Giáo hội Chính thống giáo ở chính Bosnia trong thời kỳ tiền Ottoman. Một dân số Kitô hữu Chính thống giáo ở Bosnia được giới thiệu là kết quả trực tiếp của chính sách Ottoman. Từ thế kỷ 15 trở đi, những người Kitô hữu Chính thống giáo (người Vlach Chính thống giáo và người Serb Chính thống giáo không phải Vlach) từ Serbia và các vùng khác đã định cư ở Bosnia và Herzegovina. Được người Ottoman ưu ái hơn người Công giáo, nhiều nhà thờ Chính thống giáo đã được phép xây dựng ở Bosnia bởi người Ottoman. Một số lượng đáng kể người Vlach cũng đã cải sang Hồi giáo ở Bosnia, và một số (chủ yếu ở Croatia) đã trở thành người Công giáo.

Bốn thế kỷ cai trị của Ottoman cũng có tác động mạnh mẽ đến cấu trúc dân số của Bosnia, đã thay đổi nhiều lần do các cuộc chinh phạt của đế quốc, các cuộc chiến tranh thường xuyên với các cường quốc châu Âu, các cuộc di cư cưỡng bức và kinh tế, và các dịch bệnh. Một cộng đồng Hồi giáo bản địa nói tiếng Slav đã nổi lên và cuối cùng trở thành nhóm dân tộc-tôn giáo lớn nhất do thiếu các tổ chức nhà thờ Kitô giáo mạnh mẽ và sự cạnh tranh liên tục giữa các nhà thờ Chính thống giáo và Công giáo, trong khi Giáo hội Bosnia bản địa hoàn toàn biến mất (có vẻ như do các thành viên của nó cải sang Hồi giáo). Người Ottoman gọi họ là kristianlar trong khi người Chính thống giáo và Công giáo được gọi là gebir hoặc kafir, có nghĩa là "kẻ ngoại đạo". Các tu sĩ Franciscan Bosnia (và toàn bộ dân số Công giáo) được bảo vệ bởi các sắc lệnh chính thức của đế quốc và theo luật pháp Ottoman; tuy nhiên, trên thực tế, những điều này thường chỉ ảnh hưởng đến sự cai trị tùy tiện và hành vi của giới tinh hoa địa phương hùng mạnh.

Khi Đế quốc Ottoman tiếp tục cai trị ở Balkan (Rumelia), Bosnia phần nào được giải tỏa khỏi áp lực của một tỉnh biên giới và trải qua một thời kỳ thịnh vượng chung. Một số thành phố, chẳng hạn như Sarajevo và Mostar, được thành lập và phát triển thành các trung tâm thương mại và văn hóa đô thị khu vực và sau đó được nhà du hành Ottoman Evliya Çelebi đến thăm vào năm 1648. Trong các thành phố này, nhiều Sultan Ottoman đã tài trợ cho việc xây dựng nhiều công trình kiến trúc Bosnia như thư viện đầu tiên của đất nước ở Sarajevo, các trường madrasa, một trường phái triết học Sufi, và một tháp đồng hồ (Sahat Kula), các cây cầu như Stari Most, Nhà thờ Hồi giáo Hoàng đế và Nhà thờ Hồi giáo Gazi Husrev-beg.

Hơn nữa, một số người Hồi giáo Bosnia đã đóng những vai trò có ảnh hưởng trong lịch sử văn hóa và chính trị của Đế quốc Ottoman trong thời gian này. Những người lính Bosnia chiếm một phần lớn trong hàng ngũ Ottoman trong các trận Mohács và Krbava field, trong khi nhiều người Bosnia khác đã thăng tiến trong quân đội Ottoman để chiếm giữ các vị trí quyền lực cao nhất trong Đế quốc, bao gồm các đô đốc như Matrakçı Nasuh; các tướng lĩnh như Isa-Beg Ishaković, Gazi Husrev-beg, Telli Hasan Pasha và Sarı Süleyman Pasha; các nhà quản lý như Ferhad Pasha Sokolović và Osman Gradaščević; và các Đại Vizier như Sokollu Mehmed Pasha có ảnh hưởng và Damat Ibrahim Pasha. Một số người Bosnia nổi lên như những nhà thần bí Sufi, các học giả như Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi, Ali Džabić; và các nhà thơ bằng tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, tiếng Albania, tiếng Ả Rập, và tiếng Ba Tư.

Tuy nhiên, đến cuối thế kỷ 17, những thất bại quân sự của Đế quốc đã ảnh hưởng đến đất nước, và sự kết thúc của Đại chiến Thổ Nhĩ Kỳ với Hiệp ước Karlowitz năm 1699 một lần nữa khiến Bosnia trở thành tỉnh cực tây của Đế quốc. Thế kỷ 18 được đánh dấu bằng những thất bại quân sự tiếp theo, nhiều cuộc nổi dậy ở Bosnia, và nhiều đợt bùng phát bệnh dịch hạch.

Những nỗ lực của Porte nhằm hiện đại hóa nhà nước Ottoman đã vấp phải sự ngờ vực ngày càng tăng đến mức thù địch ở Bosnia, nơi giới quý tộc địa phương có nguy cơ mất nhiều thứ thông qua các cải cách Tanzimat được đề xuất. Điều này, kết hợp với sự thất vọng về các nhượng bộ lãnh thổ, chính trị ở phía đông bắc, và hoàn cảnh của những người tị nạn Hồi giáo Slav đến từ Sanjak Smederevo vào Eyalet Bosnia, đã lên đến đỉnh điểm trong một cuộc nổi dậy không thành công một phần của Husein Gradaščević, người ủng hộ một Eyalet Bosnia tự trị khỏi sự cai trị độc đoán của Sultan Ottoman Mahmud II, người đã đàn áp, hành quyết và bãi bỏ Janissary và giảm vai trò của các Pasha tự trị ở Rumelia. Mahmud II đã cử Đại Vizier của mình đến để khuất phục Eyalet Bosnia và chỉ thành công với sự trợ giúp bất đắc dĩ của Ali Pasha Rizvanbegović. Các cuộc nổi dậy liên quan đã bị dập tắt vào năm 1850, nhưng tình hình tiếp tục xấu đi.

Các phong trào dân tộc chủ nghĩa mới xuất hiện ở Bosnia vào giữa thế kỷ 19. Ngay sau khi Serbia tách khỏi Đế quốc Ottoman vào đầu thế kỷ 19, chủ nghĩa dân tộc Serbia và Croatia đã nổi lên ở Bosnia, và những người theo chủ nghĩa dân tộc này đã đưa ra các yêu sách phục quốc đối với lãnh thổ của Bosnia. Xu hướng này tiếp tục phát triển trong phần còn lại của thế kỷ 19 và 20.

Bất ổn nông nghiệp cuối cùng đã châm ngòi cho cuộc nổi dậy Herzegovina, một cuộc nổi dậy nông dân lan rộng, vào năm 1875. Xung đột nhanh chóng lan rộng và liên quan đến một số quốc gia Balkan và các cường quốc, một tình huống dẫn đến Đại hội Berlin và Hiệp ước Berlin năm 1878.

3.3. Thời kỳ Đế quốc Áo-Hung

Tại Hội nghị Berlin năm 1878, Bộ trưởng Ngoại giao Áo-Hung Gyula Andrássy đã giành được quyền chiếm đóng và quản lý Bosna và Hercegovina, đồng thời ông cũng giành được quyền đồn trú quân đội tại Sanjak Novi Pazar, nơi vẫn thuộc quyền quản lý của Ottoman cho đến năm 1908, khi quân đội Áo-Hung rút khỏi Sanjak.

Mặc dù các quan chức Áo-Hung nhanh chóng đạt được thỏa thuận với người Bosna, căng thẳng vẫn còn và một cuộc di cư hàng loạt của người Bosna đã xảy ra. Tuy nhiên, tình trạng tương đối ổn định đã sớm được thiết lập và chính quyền Áo-Hung đã có thể bắt tay vào một số cải cách xã hội và hành chính mà họ dự định sẽ biến Bosna và Hercegovina thành một thuộc địa "kiểu mẫu".

Sự cai trị của Habsburg có một số mối quan tâm chính ở Bosnia. Nó cố gắng xua tan chủ nghĩa dân tộc Nam Slav bằng cách tranh cãi các tuyên bố chủ quyền trước đó của người Serb và người Croat đối với Bosnia và khuyến khích việc xác định bản sắc Bosnia hoặc Bosniak. Sự cai trị của Habsburg cũng cố gắng hiện đại hóa bằng cách hệ thống hóa luật pháp, giới thiệu các thể chế chính trị mới, thành lập và mở rộng các ngành công nghiệp.

Áo-Hung bắt đầu lên kế hoạch sáp nhập Bosnia, nhưng do tranh chấp quốc tế, vấn đề này không được giải quyết cho đến cuộc khủng hoảng sáp nhập năm 1908. Một số vấn đề bên ngoài đã ảnh hưởng đến tình trạng của Bosnia và mối quan hệ của nó với Áo-Hung. Một cuộc đảo chính đẫm máu xảy ra ở Serbia năm 1903, đưa một chính phủ chống Áo cực đoan lên nắm quyền ở Belgrade. Sau đó, vào năm 1908, cuộc nổi dậy ở Đế quốc Ottoman làm dấy lên lo ngại rằng chính phủ Istanbul có thể tìm cách đòi lại hoàn toàn Bosna và Hercegovina. Những yếu tố này khiến chính phủ Áo-Hung tìm kiếm một giải pháp lâu dài cho vấn đề Bosnia sớm hơn là muộn hơn.

Lợi dụng tình hình hỗn loạn ở Đế quốc Ottoman, ngoại giao Áo-Hung đã cố gắng giành được sự chấp thuận tạm thời của Nga đối với những thay đổi về tình trạng của Bosna và Hercegovina và công bố tuyên bố sáp nhập vào ngày 6 tháng 10 năm 1908. Bất chấp sự phản đối của quốc tế đối với việc sáp nhập của Áo-Hung, người Nga và quốc gia chư hầu của họ, Serbia, buộc phải chấp nhận việc Áo-Hung sáp nhập Bosna và Hercegovina vào tháng 3 năm 1909.

Năm 1910, Hoàng đế Habsburg Franz Joseph đã ban hành hiến pháp đầu tiên ở Bosnia, dẫn đến việc nới lỏng các luật lệ trước đó, các cuộc bầu cử và sự hình thành của Nghị viện Bosnia và sự phát triển của đời sống chính trị mới.

Vào ngày 28 tháng 6 năm 1914, Gavrilo Princip, một thành viên người Serb Bosnia của phong trào cách mạng Bosnia Trẻ, đã ám sát người thừa kế ngai vàng Áo-Hung, Thái tử Franz Ferdinand, tại Sarajevo-một sự kiện là tia lửa đã châm ngòi cho Chiến tranh thế giới thứ nhất. Vào cuối cuộc chiến, người Hồi giáo Bosnia đã mất nhiều người hơn tính theo đầu người so với bất kỳ nhóm dân tộc nào khác trong Đế quốc Habsburg khi phục vụ trong Bộ binh Bosnia-Herzegovina của Quân đội Áo-Hung. Tuy nhiên, Bosna và Hercegovina nói chung đã thoát khỏi cuộc xung đột một cách tương đối bình yên.

Chính quyền Áo-Hung đã thành lập một lực lượng dân quân phụ trợ được gọi là Schutzkorps với vai trò gây tranh cãi trong chính sách đàn áp chống Serb của đế quốc. Schutzkorps, chủ yếu được tuyển mộ từ dân số Hồi giáo Bosnia, được giao nhiệm vụ săn lùng những người Serb nổi dậy (Chetnik và Komitadji) và trở nên nổi tiếng vì đã đàn áp người Serb, đặc biệt là ở các khu vực có đông người Serb sinh sống ở miền đông Bosnia, nơi họ đã trả đũa một phần chống lại những người Chetnik Serbia, những người vào mùa thu năm 1914 đã thực hiện các cuộc tấn công chống lại dân số Hồi giáo trong khu vực. Các hành động của chính quyền Áo-Hung đã dẫn đến việc khoảng 5.500 công dân gốc Serb ở Bosna và Hercegovina bị bắt giữ, và từ 700 đến 2.200 người chết trong tù trong khi 460 người bị hành quyết. Khoảng 5.200 gia đình Serb bị trục xuất khỏi Bosna và Hercegovina.

3.4. Thời kỳ Vương quốc Nam Tư

Sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, Bosna và Hercegovina gia nhập Vương quốc của người Serb, Croat và Slovene (sớm được đổi tên thành Nam Tư). Đời sống chính trị ở Bosna và Hercegovina vào thời điểm này được đánh dấu bởi hai xu hướng chính: bất ổn xã hội và kinh tế về phân phối lại tài sản và sự hình thành của một số đảng chính trị thường xuyên thay đổi liên minh và đồng minh với các đảng ở các vùng khác của Nam Tư.

Xung đột ý thức hệ chủ đạo của nhà nước Nam Tư, giữa chủ nghĩa khu vực Croatia và chủ nghĩa trung ương tập quyền Serbia, được các nhóm dân tộc chính của Bosna và Hercegovina tiếp cận khác nhau và phụ thuộc vào bầu không khí chính trị chung. Các cải cách chính trị được thực hiện trong vương quốc Nam Tư mới thành lập mang lại ít lợi ích cho người Hồi giáo Bosnia; theo điều tra dân số cuối cùng năm 1910 về quyền sở hữu đất đai và dân số theo tôn giáo được thực hiện ở Áo-Hung, người Hồi giáo sở hữu 91,1%, người Serb Chính thống giáo sở hữu 6,0%, người Croat Công giáo sở hữu 2,6% và những người khác, 0,3% tài sản. Sau các cải cách, người Hồi giáo Bosnia đã bị tước đoạt tổng cộng 1.175.305 ha đất nông nghiệp và đất rừng.

Mặc dù việc chia cắt đất nước ban đầu thành 33 oblast đã xóa bỏ sự hiện diện của các thực thể địa lý truyền thống khỏi bản đồ, những nỗ lực của các chính trị gia Bosnia, chẳng hạn như Mehmed Spaho, đã đảm bảo sáu oblast được tách ra từ Bosna và Hercegovina tương ứng với sáu sanjak từ thời Ottoman và do đó, phù hợp với biên giới truyền thống của đất nước nói chung.

Tuy nhiên, việc thành lập Vương quốc Nam Tư vào năm 1929 đã dẫn đến việc vẽ lại các vùng hành chính thành các banate hay banovina cố tình tránh tất cả các đường ranh giới lịch sử và dân tộc, loại bỏ mọi dấu vết của một thực thể Bosnia. Căng thẳng Serb-Croat về cấu trúc của nhà nước Nam Tư vẫn tiếp tục, với khái niệm về một bộ phận Bosnia riêng biệt nhận được rất ít hoặc không được xem xét.

Thỏa thuận Cvetković-Maček tạo ra banate Croatia vào năm 1939 đã khuyến khích cái về cơ bản là một phân chia Bosnia và Herzegovina giữa Croatia và Serbia. Tuy nhiên, mối đe dọa ngày càng tăng của Đức Quốc xã của Adolf Hitler đã buộc các chính trị gia Nam Tư phải chuyển hướng sự chú ý của họ. Sau một thời kỳ chứng kiến những nỗ lực xoa dịu, việc ký kết Hiệp ước Ba bên, và một cuộc đảo chính, Nam Tư cuối cùng đã bị Đức xâm lược vào ngày 6 tháng 4 năm 1941.

3.5. Chiến tranh thế giới thứ hai

Sau khi Vương quốc Nam Tư bị quân Đức chinh phục trong Chiến tranh thế giới thứ hai, toàn bộ Bosna và Hercegovina được nhượng lại cho chế độ bù nhìn của Đức Quốc xã, Nhà nước Độc lập Croatia (NDH) do Ustaše lãnh đạo. Các nhà lãnh đạo NDH đã tiến hành một chiến dịch tiêu diệt người Serb, người Do Thái, người Roma cũng như những người Croat bất đồng chính kiến, và sau đó là Du kích của Josip Broz Tito bằng cách thành lập một số trại tử thần. Chế độ này đã tàn sát người Serb một cách có hệ thống và tàn bạo ở các ngôi làng ở nông thôn, sử dụng nhiều công cụ khác nhau. Quy mô của bạo lực có nghĩa là cứ sáu người Serb sống ở Bosna và Hercegovina thì có một người là nạn nhân của một vụ thảm sát và hầu như mọi người Serb đều có một thành viên gia đình bị giết trong chiến tranh, chủ yếu là bởi Ustaše. Kinh nghiệm này đã có một tác động sâu sắc trong ký ức tập thể của người Serb ở Croatia và Bosna và Hercegovina. Ước tính có khoảng 209.000 người Serb hay 16,9% dân số Bosnia của họ đã bị giết trên lãnh thổ Bosna và Hercegovina trong chiến tranh.

Ustaše công nhận cả Công giáo và Hồi giáo là các tôn giáo quốc gia, nhưng lại coi Giáo hội Chính thống giáo Đông phương, như một biểu tượng của bản sắc Serb, là kẻ thù lớn nhất của họ. Mặc dù người Croat là nhóm dân tộc lớn nhất cho đến nay cấu thành Ustaše, Phó Tổng thống NDH và lãnh đạo Tổ chức Hồi giáo Nam Tư Džafer Kulenović là một người Hồi giáo, và người Hồi giáo chiếm gần 12% trong quân đội và cơ quan dân sự của Ustaše.

Nhiều người Serb tự mình cầm vũ khí và gia nhập Chetnik, một phong trào dân tộc chủ nghĩa Serb với mục đích thành lập một nhà nước 'Đại Serbia' đồng nhất về mặt dân tộc trong Vương quốc Nam Tư. Chetnik, đến lượt mình, đã theo đuổi một chiến dịch diệt chủng chống lại người Hồi giáo và người Croat, cũng như đàn áp một số lượng lớn người Serb cộng sản và những người có thiện cảm với Cộng sản khác, với dân số Hồi giáo của Bosnia, Herzegovina và Sandžak là mục tiêu chính. Một khi bị bắt, dân làng Hồi giáo bị Chetnik tàn sát một cách có hệ thống. Trong số 75.000 người Hồi giáo chết ở Bosna và Hercegovina trong chiến tranh, khoảng 30.000 người (chủ yếu là dân thường) đã bị Chetnik giết hại. Các vụ thảm sát chống lại người Croat có quy mô nhỏ hơn nhưng hành động tương tự. Từ 64.000 đến 79.000 người Croat Bosnia đã bị giết từ tháng 4 năm 1941 đến tháng 5 năm 1945. Trong số này, khoảng 18.000 người bị Chetnik giết hại.

Một tỷ lệ người Hồi giáo phục vụ trong các đơn vị Waffen-SS của Đức Quốc xã. Các đơn vị này chịu trách nhiệm về các vụ thảm sát người Serb ở tây bắc và đông Bosnia, đáng chú ý nhất là ở Vlasenica. Vào ngày 12 tháng 10 năm 1941, một nhóm gồm 108 người Hồi giáo Sarajevo nổi tiếng đã ký Nghị quyết của người Hồi giáo Sarajevo, theo đó họ lên án cuộc đàn áp người Serb do Ustaše tổ chức, phân biệt giữa những người Hồi giáo tham gia vào các cuộc đàn áp đó và toàn bộ dân số Hồi giáo, trình bày thông tin về các cuộc đàn압 người Hồi giáo bởi người Serb, và yêu cầu an ninh cho tất cả công dân của đất nước, bất kể danh tính của họ.

Bắt đầu từ năm 1941, những người cộng sản Nam Tư dưới sự lãnh đạo của Josip Broz Tito đã tổ chức nhóm kháng chiến đa sắc tộc của riêng họ, Partisan, chiến đấu chống lại cả lực lượng Trục và Chetnik. Vào ngày 29 tháng 11 năm 1943, Hội đồng Chống Phát xít Giải phóng Quốc gia Nam Tư (AVNOJ) với Tito đứng đầu đã tổ chức một hội nghị thành lập tại Jajce, nơi Bosna và Hercegovina được tái lập thành một nước cộng hòa trong liên bang Nam Tư theo biên giới Habsburg của nó. Trong suốt Chiến tranh thế giới thứ hai ở Nam Tư, 64,1% tổng số Partisan Bosnia là người Serb, 23% là người Hồi giáo và 8,8% là người Croat.

Thành công quân sự cuối cùng đã thúc đẩy Đồng Minh hỗ trợ Partisan, dẫn đến Phái đoàn Maclean thành công, nhưng Tito đã từ chối lời đề nghị giúp đỡ của họ và thay vào đó dựa vào lực lượng của chính mình. Tất cả các cuộc tấn công quân sự lớn của phong trào chống phát xít Nam Tư chống lại Đức Quốc xã và những người ủng hộ địa phương của họ đều được tiến hành ở Bosna và Hercegovina và người dân của nó đã phải gánh chịu gánh nặng của cuộc chiến. Hơn 300.000 người đã chết ở Bosna và Hercegovina trong Chiến tranh thế giới thứ hai, hay hơn 10% dân số. Vào cuối cuộc chiến, việc thành lập Cộng hòa Liên bang Xã hội chủ nghĩa Nam Tư, với hiến pháp năm 1946, đã chính thức biến Bosna và Hercegovina thành một trong sáu nước cộng hòa cấu thành trong nhà nước mới.

3.6. Thời kỳ Cộng hòa Liên bang Xã hội chủ nghĩa Nam Tư

Do vị trí địa lý trung tâm trong liên bang Nam Tư, Bosna thời hậu chiến được chọn làm cơ sở để phát triển công nghiệp quốc phòng quân sự. Điều này góp phần vào sự tập trung lớn vũ khí và quân nhân ở Bosna; một yếu tố quan trọng trong cuộc chiến theo sau sự tan rã của Nam Tư vào những năm 1990. Tuy nhiên, sự tồn tại của Bosna trong Nam Tư, phần lớn, tương đối hòa bình và rất thịnh vượng, với tỷ lệ việc làm cao, nền kinh tế công nghiệp và định hướng xuất khẩu mạnh mẽ, hệ thống giáo dục tốt và an sinh xã hội cũng như y tế cho mọi công dân Bosna và Hercegovina. Một số tập đoàn quốc tế hoạt động ở Bosna - Volkswagen là một phần của TAS (nhà máy ô tô ở Sarajevo, từ năm 1972), Coca-Cola (từ năm 1975), SKF Thụy Điển (từ năm 1967), Marlboro (một nhà máy thuốc lá ở Sarajevo), và các khách sạn Holiday Inn. Sarajevo là nơi diễn ra Thế vận hội Mùa đông 1984.

Trong những năm 1950 và 1960, Bosna là một vùng tù túng chính trị của Nam Tư. Vào những năm 1970, một tầng lớp chính trị Bosnia hùng mạnh đã nổi lên, một phần được thúc đẩy bởi vai trò lãnh đạo của Tito trong Phong trào không liên kết và những người Bosnia phục vụ trong ngành ngoại giao của Nam Tư. Trong khi làm việc trong hệ thống Xã hội chủ nghĩa, các chính trị gia như Džemal Bijedić, Branko Mikulić và Hamdija Pozderac đã củng cố và bảo vệ chủ quyền của Bosna và Hercegovina. Những nỗ lực của họ tỏ ra quan trọng trong giai đoạn hỗn loạn sau cái chết của Tito vào năm 1980, và ngày nay được coi là một trong những bước đầu tiên hướng tới độc lập của Bosnia. Tuy nhiên, nước cộng hòa này không thoát khỏi bầu không khí dân tộc chủ nghĩa ngày càng tăng của thời đại. Với sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản và sự bắt đầu của sự tan rã của Nam Tư, học thuyết khoan dung bắt đầu mất đi hiệu lực, tạo cơ hội cho các yếu tố dân tộc chủ nghĩa trong xã hội lan rộng ảnh hưởng của chúng.

3.7. Chiến tranh Bosnia

Vào ngày 18 tháng 11 năm 1990, cuộc bầu cử quốc hội đa đảng đã được tổ chức trên khắp Bosna và Hercegovina. Vòng thứ hai diễn ra vào ngày 25 tháng 11, dẫn đến một quốc hội nơi quyền lực cộng sản được thay thế bằng một liên minh gồm ba đảng dựa trên sắc tộc. Sau khi Slovenia và Croatia tuyên bố độc lập khỏi Nam Tư, một sự chia rẽ đáng kể đã phát triển giữa cư dân Bosna và Hercegovina về vấn đề liệu có nên ở lại trong Nam Tư (được người Serb ủng hộ áp đảo) hay tìm kiếm độc lập (được người Hồi giáo và người Croat ủng hộ áp đảo).

Các thành viên nghị viện người Serb, chủ yếu bao gồm các thành viên Đảng Dân chủ Serb, đã rời bỏ nghị viện trung ương ở Sarajevo và thành lập Quốc hội Nhân dân Serb của Bosna và Hercegovina vào ngày 24 tháng 10 năm 1991, đánh dấu sự kết thúc của liên minh ba sắc tộc cai trị sau cuộc bầu cử năm 1990. Quốc hội này đã thành lập Cộng hòa Serbia của Bosna và Hercegovina trên một phần lãnh thổ của Bosna và Hercegovina vào ngày 9 tháng 1 năm 1992. Nó được đổi tên thành Cộng hòa Srpska vào tháng 8 năm 1992. Vào ngày 18 tháng 11 năm 1991, chi nhánh đảng ở Bosna và Hercegovina của đảng cầm quyền ở Cộng hòa Croatia, Liên minh Dân chủ Croatia (HDZ), đã tuyên bố sự tồn tại của Cộng đồng Croatia Herzeg-Bosnia trên một phần lãnh thổ riêng biệt của Bosna và Hercegovina với Hội đồng Quốc phòng Croatia (HVO) là nhánh quân sự của nó. Nó không được Chính phủ Bosna và Hercegovina công nhận, và đã tuyên bố nó là bất hợp pháp.

Tuyên bố chủ quyền của Bosna và Hercegovina vào ngày 15 tháng 10 năm 1991 được tiếp nối bằng một cuộc trưng cầu dân ý về độc lập vào ngày 29 tháng 2 và 1 tháng 3 năm 1992, bị đại đa số người Serb tẩy chay. Tỷ lệ cử tri đi bỏ phiếu trong cuộc trưng cầu dân ý về độc lập là 63,4% và 99,7% cử tri bỏ phiếu cho độc lập. Bosna và Hercegovina tuyên bố độc lập vào ngày 3 tháng 3 năm 1992 và nhận được sự công nhận quốc tế vào tháng sau, ngày 6 tháng 4 năm 1992. Cộng hòa Bosnia và Herzegovina được chấp nhận là một quốc gia thành viên của Liên Hợp Quốc vào ngày 22 tháng 5 năm 1992. Lãnh đạo Serbia Slobodan Milošević và lãnh đạo Croatia Franjo Tuđman được cho là đã đồng ý về một phân chia Bosnia và Herzegovina vào tháng 3 năm 1991, với mục đích thành lập Đại Serbia và Đại Croatia.

Sau tuyên bố độc lập của Bosna và Hercegovina, các lực lượng dân quân Serb Bosnia đã huy động ở nhiều vùng khác nhau của đất nước. Các lực lượng chính phủ được trang bị kém và không được chuẩn bị cho chiến tranh. Sự công nhận quốc tế đối với Bosna và Hercegovina đã làm tăng áp lực ngoại giao buộc Quân đội Nhân dân Nam Tư (JNA) phải rút khỏi lãnh thổ của nước cộng hòa, điều mà họ đã chính thức thực hiện vào tháng 6 năm 1992. Các thành viên Serb Bosnia của JNA chỉ đơn giản là thay đổi phù hiệu, thành lập Quân đội Cộng hòa Srpska (VRS), và tiếp tục chiến đấu. Được trang bị và vũ trang từ các kho dự trữ của JNA ở Bosnia, được hỗ trợ bởi các tình nguyện viên và nhiều lực lượng bán quân sự khác nhau từ Serbia, và nhận được sự hỗ trợ nhân đạo, hậu cần và tài chính rộng rãi từ Cộng hòa Liên bang Nam Tư, các cuộc tấn công của Cộng hòa Srpska vào năm 1992 đã thành công trong việc đặt phần lớn đất nước dưới sự kiểm soát của mình. Sự tiến công của người Serb Bosnia đi kèm với thanh lọc sắc tộc người Bosniak và người Croat Bosnia khỏi các khu vực do VRS kiểm soát. Hàng chục trại tập trung đã được thành lập, nơi các tù nhân bị bạo lực và lạm dụng, bao gồm cả hiếp dâm. Thanh lọc sắc tộc lên đến đỉnh điểm trong thảm sát Srebrenica hơn 8.000 đàn ông và bé trai Bosniak vào tháng 7 năm 1995, được Tòa án Hình sự Quốc tế cho Nam Tư cũ (ICTY) phán quyết là một hành động diệt chủng. Các lực lượng Bosniak và Croat Bosnia cũng đã phạm tội ác chiến tranh chống lại dân thường từ các nhóm dân tộc khác nhau, mặc dù ở quy mô nhỏ hơn. Hầu hết các hành động tàn bạo của người Bosniak và người Croat đã được thực hiện trong Chiến tranh Croat-Bosniak, một cuộc xung đột phụ của Chiến tranh Bosnia đã đối đầu Quân đội Liên bang Bosnia và Herzegovina (ARBiH) chống lại HVO. Xung đột Bosniak-Croat kết thúc vào tháng 3 năm 1994, với việc ký kết Thỏa thuận Washington, dẫn đến việc thành lập một Liên bang Bosna và Hercegovina chung Bosniak-Croat, hợp nhất lãnh thổ do HVO nắm giữ với lãnh thổ do Quân đội Cộng hòa Bosnia và Herzegovina (ARBiH) nắm giữ.

3.8. Giai đoạn hậu xung đột và lịch sử gần đây

Vào ngày 4 tháng 2 năm 2014, các cuộc biểu tình chống lại Chính phủ Liên bang Bosnia và Herzegovina, một trong hai thực thể của đất nước, được mệnh danh là Mùa xuân Bosnia, tên gọi được lấy từ Mùa xuân Ả Rập, bắt đầu ở thị trấn phía bắc Tuzla. Công nhân từ một số nhà máy đã được tư nhân hóa và phá sản đã tập hợp để yêu cầu hành động về việc làm, tiền lương và lương hưu chưa được trả. Chẳng bao lâu, các cuộc biểu tình lan sang phần còn lại của Liên bang, với các cuộc đụng độ bạo lực được báo cáo ở gần 20 thị trấn, lớn nhất trong số đó là Sarajevo, Zenica, Mostar, Bihać, Brčko và Tuzla. Các phương tiện truyền thông Bosnia đưa tin rằng hàng trăm người đã bị thương trong các cuộc biểu tình, bao gồm hàng chục cảnh sát, với các vụ bạo lực bùng phát ở Sarajevo, ở thành phố Tuzla phía bắc, ở Mostar ở phía nam, và ở Zenica ở miền trung Bosnia. Mức độ bất ổn hoặc hoạt động tương tự không xảy ra ở Cộng hòa Srpska, nhưng hàng trăm người cũng tập trung ủng hộ các cuộc biểu tình ở thành phố Banja Luka chống lại chính phủ riêng của mình.

Các cuộc biểu tình đánh dấu sự bùng phát lớn nhất của sự tức giận của công chúng về tỷ lệ thất nghiệp cao và hai thập kỷ trì trệ chính trị ở đất nước kể từ khi kết thúc Chiến tranh Bosnia năm 1995. Theo một báo cáo của Christian Schmidt thuộc Văn phòng Đại diện Cấp cao vào cuối năm 2021, Bosna và Hercegovina đang trải qua những căng thẳng chính trị và sắc tộc gia tăng, có khả năng chia cắt đất nước và đẩy lùi nó trở lại chiến tranh một lần nữa. Liên minh châu Âu lo ngại điều này sẽ dẫn đến Balkan hóa hơn nữa trong khu vực.

Vào ngày 15 tháng 12 năm 2022, Bosna và Hercegovina được Liên minh châu Âu công nhận là một quốc gia ứng cử viên cho việc gia nhập sau quyết định của Hội đồng châu Âu.

4.1. Địa hình và khí hậu

Bosna và Hercegovina đặc trưng bởi địa hình chủ yếu là núi non, với trung tâm là Dãy Alps Dinaric hùng vĩ. Dãy núi này chạy theo hướng đông nam-tây bắc và càng về phía nam thì càng cao hơn. Điểm cao nhất của đất nước là đỉnh Maglić với độ cao 2.39 K m. Bên cạnh đó, các vùng đông bắc đất nước thoải dần về phía Lòng chảo Pannonian tạo thành những đồng bằng màu mỡ, đặc biệt là dọc theo sông Sava. Ngược lại, phía nam giáp với biển Adriatic qua một dải bờ biển hẹp dài khoảng 20 km quanh thị trấn Neum. Vùng Herzegovina, ở phía nam, có địa hình karst đá vôi điển hình, khô cằn hơn so với vùng Bosnia ở phía bắc.

Khí hậu của Bosna và Hercegovina khá đa dạng. Vùng Bosnia ở phía bắc và trung tâm có khí hậu lục địa ôn hòa, với mùa hè nóng và mùa đông lạnh, thường có tuyết rơi dày đặc, đặc biệt là ở các vùng núi cao. Vùng Herzegovina ở phía nam lại mang đặc điểm của khí hậu Địa Trung Hải, với mùa hè nóng và khô, mùa đông ôn hòa và mưa nhiều hơn. Dải bờ biển hẹp có khí hậu Địa Trung Hải rõ rệt nhất. Sự đa dạng về địa hình và khí hậu này tạo nên những cảnh quan thiên nhiên phong phú cho đất nước.

4.2. Đa dạng sinh học

Về mặt địa lý thực vật, Bosna và Hercegovina thuộc Vương quốc Boreal và được chia sẻ giữa tỉnh Illyria của Vùng Circumboreal và tỉnh Adriatic của Vùng Địa Trung Hải. Theo Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (WWF), lãnh thổ Bosna và Hercegovina có thể được chia thành bốn vùng sinh thái: rừng hỗn hợp Balkan, rừng hỗn hợp Dãy núi Dinaric, rừng hỗn hợp Pannonian và rừng rụng lá Illyria. Đất nước này có chỉ số Chỉ số Toàn vẹn Cảnh quan Rừng năm 2018 là 5,99/10, xếp thứ 89 trên toàn cầu trong số 172 quốc gia. Năm 2020, độ che phủ rừng ở Bosna và Hercegovina chiếm khoảng 43% tổng diện tích đất liền, tương đương với 2.19 M ha rừng, giảm so với 2.21 M ha vào năm 1990. Đến năm 2015, 74% diện tích rừng được báo cáo thuộc sở hữu nhà nước và 26% thuộc sở hữu tư nhân.

Bosna và Hercegovina sở hữu sự đa dạng sinh học phong phú nhờ vào địa hình đa dạng và sự giao thoa của các vùng khí hậu. Các hệ sinh thái chính bao gồm rừng núi cao, đồng cỏ, vùng đất ngập nước và các hệ sinh thái karst. Nhiều loài động thực vật đặc hữu và quý hiếm sinh sống tại đây. Nổi bật là các loài gấu nâu, sói, linh miêu, và nhiều loài chim săn mồi. Các khu rừng cổ thụ như Perućica trong Vườn quốc gia Sutjeska là một trong những khu rừng nguyên sinh cuối cùng còn sót lại ở châu Âu, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học. Các vườn quốc gia, cùng với các khu bảo tồn thiên nhiên khác, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các cảnh quan và loài đặc thù, mặc dù vẫn đối mặt với những thách thức từ các hoạt động khai thác tài nguyên và phát triển thiếu bền vững. Những nỗ lực bảo tồn đang được tiếp tục, với sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế, nhằm duy trì sự phong phú của di sản thiên nhiên này.

Bosna và Hercegovina có bốn vườn quốc gia chính:

• Vườn quốc gia Sutjeska: Được thành lập năm 1962, là vườn quốc gia lâu đời nhất, nổi tiếng với rừng nguyên sinh Perućica và đỉnh núi Maglić cao nhất nước.
• Vườn quốc gia Kozara: Được thành lập năm 1967, bao gồm núi Kozara và các khu vực xung quanh, có giá trị lịch sử và tự nhiên quan trọng.
• Vườn quốc gia Una: Được thành lập năm 2008, bảo vệ khu vực sông Una với các thác nước và hệ sinh thái sông ngòi độc đáo.
• Vườn quốc gia Drina: Được thành lập năm 2017, tập trung vào việc bảo vệ hẻm núi sông Drina và các loài động thực vật quý hiếm.

Ngoài ra, còn có nhiều khu bảo tồn thiên nhiên khác và các công viên tự nhiên nhằm bảo vệ các cảnh quan và loài đặc thù.

4.3. Sông ngòi và đô thị chính

Bosna và Hercegovina có một mạng lưới sông ngòi phong phú, đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế và hệ sinh thái của đất nước. Các con sông chính bao gồm:

• Sông Sava: Là một trong những con sông lớn nhất, tạo thành biên giới tự nhiên phía bắc với Croatia. Sông Sava là một phụ lưu quan trọng của sông Danube.
• Bosna: Con sông mang tên đất nước, chảy từ gần Sarajevo lên phía bắc và đổ vào sông Sava. Đây là con sông dài nhất hoàn toàn nằm trong lãnh thổ Bosna và Hercegovina.
• Neretva: Là con sông chính của vùng Herzegovina, chảy về phía nam và đổ vào biển Adriatic. Thung lũng sông Neretva nổi tiếng với vẻ đẹp tự nhiên và các di tích lịch sử như thành phố Mostar.
• Drina: Chảy dọc theo biên giới phía đông với Serbia, nổi tiếng với hẻm núi sâu và tiềm năng thủy điện.
• Una, Sana, Vrbas: Là các phụ lưu quan trọng của sông Sava ở phía tây bắc đất nước, nổi tiếng với các hoạt động du lịch như chèo thuyền vượt thác.

Các đô thị chính của Bosna và Hercegovina thường nằm dọc theo các con sông này hoặc tại các giao điểm địa lý quan trọng:

• Sarajevo: Thủ đô và là thành phố lớn nhất, nằm trên sông Miljacka, một nhánh của sông Bosna. Sarajevo là trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa của đất nước.
• Banja Luka: Thành phố lớn thứ hai và là thủ phủ không chính thức của Cộng hòa Srpska, nằm trên sông Vrbas. Đây là một trung tâm kinh tế và văn hóa quan trọng ở phía tây bắc.
• Tuzla: Một trung tâm công nghiệp và khai thác muối quan trọng ở phía đông bắc, nằm gần sông Jala.
• Zenica: Nằm trên sông Bosna, là một trung tâm công nghiệp thép truyền thống.
• Mostar: Thành phố lớn nhất vùng Herzegovina, nằm trên sông Neretva, nổi tiếng với cây cầu cổ Stari Most và là một trung tâm văn hóa, du lịch quan trọng.
• Bijeljina: Nằm ở vùng đồng bằng màu mỡ phía đông bắc, gần sông Drina và Sava, là một trung tâm nông nghiệp và thương mại.
• Prijedor: Nằm ở vùng Bosanska Krajina, trên sông Sana, có vai trò trong ngành khai khoáng và công nghiệp nhẹ.
• Brčko: Nằm trên sông Sava, là một cảng sông quan trọng và là trung tâm của Quận Brčko tự trị.

Những con sông này không chỉ cung cấp nguồn nước cho sinh hoạt và nông nghiệp mà còn là nguồn thủy điện quan trọng và có tiềm năng phát triển du lịch sinh thái. Các đô thị chính, với vị trí chiến lược và lịch sử phát triển lâu đời, đóng vai trò là các đầu tàu kinh tế, văn hóa và xã hội của đất nước.

5.1. Cơ cấu chính phủ

Cơ cấu chính phủ trung ương của Bosna và Hercegovina được thiết kế để đảm bảo sự đại diện của ba dân tộc chính (Bosniak, Serb, Croat) và được quy định trong Hiệp định Dayton. Các cơ quan chính bao gồm:

• Hội đồng Tổng thống (Predsjedništvo BiH): Đây là cơ quan đứng đầu nhà nước, hoạt động theo chế độ tập thể. Hội đồng gồm ba thành viên, mỗi người đại diện cho một trong ba dân tộc cấu thành: một người Bosniak và một người Croat được bầu từ Liên bang Bosna và Hercegovina, và một người Serb được bầu từ Cộng hòa Srpska. Ba thành viên này luân phiên giữ chức Chủ tịch Hội đồng Tổng thống, với nhiệm kỳ 8 tháng mỗi người trong một nhiệm kỳ chung 4 năm. Hội đồng Tổng thống chịu trách nhiệm về chính sách đối ngoại, bổ nhiệm đại sứ, đại diện cho đất nước trên trường quốc tế, và là tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang.
• Hội đồng Bộ trưởng (Vijeće ministara BiH): Đây là cơ quan hành pháp của chính phủ trung ương. Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (Thủ tướng) do Hội đồng Tổng thống đề cử và được Hạ viện của Nghị viện thông qua. Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng sau đó bổ nhiệm các bộ trưởng khác (như Bộ trưởng Ngoại giao, Bộ trưởng Ngoại thương, v.v.), với sự phân bổ các vị trí bộ trưởng cũng thường tuân theo nguyên tắc cân bằng sắc tộc. Quyền hạn của Hội đồng Bộ trưởng bị hạn chế hơn so với chính phủ ở các quốc gia tập trung, do phần lớn quyền lực thuộc về các thực thể.
• Nghị viện (Parlamentarna skupština BiH): Đây là cơ quan lập pháp lưỡng viện của Bosna và Hercegovina.
  • Hạ viện (Predstavnički dom/Zastupnički dom): Gồm 42 thành viên, được bầu trực tiếp theo hình thức đại diện tỷ lệ. Trong đó, 28 thành viên được bầu từ Liên bang Bosna và Hercegovina và 14 thành viên từ Cộng hòa Srpska.
  • Thượng viện (Dom naroda): Gồm 15 đại biểu, được các nghị viện của hai thực thể lựa chọn. Trong đó, 10 đại biểu từ Liên bang (5 người Bosniak và 5 người Croat) và 5 đại biểu từ Cộng hòa Srpska (5 người Serb). Thượng viện có vai trò đảm bảo quyền lợi của các dân tộc cấu thành và có quyền phủ quyết các dự luật nếu chúng được coi là gây tổn hại đến lợi ích sống còn của một trong các dân tộc.
• Tòa án Hiến pháp (Ustavni sud BiH): Là cơ quan tư pháp tối cao, có thẩm quyền giải thích hiến pháp và giải quyết các tranh chấp giữa các cấp chính quyền. Tòa án gồm 9 thẩm phán: 4 người do Hạ viện của Liên bang Bosna và Hercegovina bầu, 2 người do Quốc hội Cộng hòa Srpska bầu, và 3 thẩm phán quốc tế do Chủ tịch Tòa án Nhân quyền châu Âu bổ nhiệm sau khi tham khảo ý kiến của Hội đồng Tổng thống. Các thẩm phán quốc tế không thể là công dân Bosna và Hercegovina.

Hệ thống bầu cử ở Bosna và Hercegovina phức tạp, với các cuộc bầu cử riêng biệt cho các vị trí ở cấp trung ương, cấp thực thể, và cấp tổng (trong Liên bang). Cử tri của Liên bang bỏ phiếu cho thành viên Bosniak và Croat của Hội đồng Tổng thống và các đại biểu của mình trong Hạ viện. Cử tri của Cộng hòa Srpska bỏ phiếu cho thành viên Serb của Hội đồng Tổng thống và các đại biểu của mình. Hệ thống này, mặc dù nhằm đảm bảo sự đại diện, thường bị chỉ trích là duy trì sự chia rẽ sắc tộc và cản trở việc xây dựng một bản sắc quốc gia thống nhất.

5.2. Phân chia hành chính

Bosna và Hercegovina là một quốc gia liên bang có cấu trúc hành chính phức tạp, được xác định bởi Hiệp định Dayton năm 1995. Quốc gia này được chia thành hai thực thể chính có quyền tự trị cao và một quận tự quản đặc biệt:

1. Liên bang Bosna và Hercegovina (Federacija Bosne i Hercegovine - FBiH):

• Chiếm khoảng 51% diện tích lãnh thổ và là nơi sinh sống chủ yếu của người Bosniak và người Croat.
• Thủ phủ không chính thức là Sarajevo (phần thuộc Liên bang).
• Liên bang được chia thành 10 tổng (kantoni_kan-tô-ni^Bosnian, županije_{giu-pa-ni-giê}^Croatian), mỗi tổng có chính quyền và cơ quan lập pháp riêng. Các tổng này là:

1. Tổng Una-Sana
2. Tổng Posavina
3. Tổng Tuzla
4. Tổng Zenica-Doboj
5. Tổng Podrinje Bosnia
6. Tổng Trung Bosnia
7. Tổng Herzegovina-Neretva
8. Tổng Tây Herzegovina
9. Tổng Sarajevo
10. Tổng 10 (còn gọi là Tổng Livno)

• Mỗi tổng lại được chia thành các khu tự quản (općine/opštine).

2. Cộng hòa Srpska (Republika Srpska - RS):

• Chiếm khoảng 49% diện tích lãnh thổ và là nơi sinh sống chủ yếu của người Serb.
• Thủ phủ trên thực tế là Banja Luka.
• Cộng hòa Srpska không được chia thành các tổng mà được chia trực tiếp thành các khu tự quản (opštine). Hiện có 64 khu tự quản.
• Về mặt hành chính không chính thức, RS đôi khi được chia thành các vùng (ví dụ: vùng Banja Luka, vùng Doboj, vùng Bijeljina, v.v.) cho các mục đích thống kê và quy hoạch khu vực, nhưng các vùng này không có quyền tự trị chính trị như các tổng của Liên bang.

3. Quận Brčko (Brčko Distrikt):

• Là một đơn vị hành chính tự quản nằm ở phía đông bắc đất nước, có vị trí chiến lược quan trọng.
• Quận Brčko chính thức thuộc sở hữu chung của cả hai thực thể (condominium) nhưng được quản lý riêng biệt và không thuộc quyền kiểm soát trực tiếp của thực thể nào.
• Quận có chính quyền địa phương, nghị viện và hệ thống tư pháp riêng, hoạt động dưới sự giám sát quốc tế.
• Dân cư ở đây đa sắc tộc, bao gồm người Bosniak, Serb và Croat.

Dưới cấp thực thể (và cấp tổng trong FBiH) là các khu tự quản (općine/opštine). Đây là đơn vị hành chính cơ sở, có chính quyền địa phương riêng và chịu trách nhiệm về các vấn đề tại địa phương. Nhiều khu tự quản có lịch sử lâu đời, trong khi một số khác được thành lập sau chiến tranh do sự phân chia các khu tự quản cũ bởi Đường phân định giữa các thực thể.

Sự phân chia hành chính này phản ánh sự phức tạp của cấu trúc chính trị và sắc tộc của Bosna và Hercegovina, được thiết kế để cân bằng quyền lực giữa các nhóm dân tộc chính nhưng cũng thường xuyên dẫn đến những thách thức trong quản trị và phối hợp chính sách trên toàn quốc.

5.3. Giám sát quốc tế và các thách thức

Kể từ khi Hiệp định Dayton được ký kết năm 1995, cộng đồng quốc tế đã đóng một vai trò quan trọng trong việc giám sát việc thực thi hòa bình và hỗ trợ quá trình tái thiết và phát triển dân chủ ở Bosna và Hercegovina.

• Văn phòng Đại diện Cấp cao (Office of the High Representative - OHR): Đây là cơ quan quốc tế chính được thành lập theo Hiệp định Dayton với nhiệm vụ giám sát việc thực thi các khía cạnh dân sự của thỏa thuận hòa bình. Đại diện Cấp cao, do Hội đồng Thực thi Hòa bình (Peace Implementation Council - PIC) bổ nhiệm, có những quyền hạn đáng kể, được gọi là "Quyền hạn Bonn". Những quyền hạn này cho phép Đại diện Cấp cao ban hành luật ràng buộc nếu các thể chế địa phương không thể đạt được thỏa thuận, và cách chức các quan chức nhà nước cản trở việc thực thi Hiệp định Dayton. Vai trò của OHR nhằm đảm bảo sự ổn định và tuân thủ các nguyên tắc của Dayton, tuy nhiên, sự tồn tại lâu dài của cơ quan này cũng làm dấy lên các cuộc tranh luận về chủ quyền quốc gia và sự trưởng thành của các thể chế dân chủ địa phương.

• Những nỗ lực xây dựng hòa bình của cộng đồng quốc tế: Ngoài OHR, nhiều tổ chức quốc tế khác như Liên Hợp Quốc (UN), Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE), NATO, và Liên minh châu Âu (EU) đã và đang tham gia vào các nỗ lực xây dựng hòa bình và tái thiết. Các lực lượng quân sự quốc tế (ban đầu là IFOR, sau đó là SFOR, và hiện nay là EUFOR Althea) đã được triển khai để duy trì an ninh và ổn định. Các chương trình hỗ trợ tập trung vào cải cách tư pháp, cải cách hành chính công, phát triển kinh tế, hỗ trợ người tị nạn hồi hương, và thúc đẩy hòa giải dân tộc.

• Các thách thức chính:
  • Hội nhập quốc gia: Một trong những thách thức lớn nhất là sự chia rẽ sâu sắc về sắc tộc và chính trị giữa Liên bang Bosna và Hercegovina và Cộng hòa Srpska. Việc xây dựng một nhà nước trung ương mạnh mẽ, hiệu quả và một bản sắc quốc gia thống nhất gặp nhiều khó khăn do sự khác biệt về lợi ích và tầm nhìn chính trị giữa các thực thể và các nhóm sắc tộc.
  • Cải cách dân chủ: Mặc dù đã có những tiến bộ, quá trình dân chủ hóa vẫn còn nhiều trở ngại. Hệ thống chính trị phức tạp dựa trên sắc tộc thường dẫn đến bế tắc, tham nhũng lan rộng, và sự thiếu trách nhiệm giải trình của các quan chức. Cải cách hiến pháp và luật bầu cử để giải quyết các vấn đề này là rất cần thiết nhưng khó đạt được đồng thuận.
  • Bảo vệ nhân quyền: Việc đảm bảo quyền của tất cả các công dân, đặc biệt là các nhóm thiểu số, người hồi hương, và các nạn nhân chiến tranh, vẫn là một ưu tiên. Các vấn đề như phân biệt đối xử, xét xử tội phạm chiến tranh, và giải quyết số phận của những người mất tích vẫn cần được quan tâm. Tự do báo chí và hoạt động của xã hội dân sự cũng là những yếu tố quan trọng cho sự phát triển dân chủ.
  • Phát triển kinh tế và xã hội: Tỷ lệ thất nghiệp cao, đặc biệt trong giới trẻ, di cư lao động, và sự phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài là những thách thức kinh tế lớn. Việc cải thiện môi trường kinh doanh, thu hút đầu tư, và tạo việc làm bền vững là rất quan trọng.
  • Hội nhập châu Âu-Đại Tây Dương: Mặc dù là mục tiêu chiến lược, tiến trình hội nhập EU và NATO diễn ra chậm chạp do những cải cách cần thiết chưa được thực hiện đầy đủ. Việc đáp ứng các tiêu chí của EU về pháp quyền, quản trị tốt và cải cách kinh tế đòi hỏi sự đồng thuận chính trị mạnh mẽ.

  Văn phòng Đại diện Cấp cao và sự giám sát quốc tế dự kiến sẽ kết thúc khi Bosna và Hercegovina được coi là ổn định về chính trị và dân chủ, có khả năng tự duy trì. Tuy nhiên, thời điểm chuyển giao hoàn toàn trách nhiệm cho các thể chế địa phương vẫn chưa được xác định rõ ràng.

5.4. Quan hệ đối ngoại

Chính sách đối ngoại của Bosna và Hercegovina được định hình bởi lịch sử phức tạp, cấu trúc chính trị nội bộ và mục tiêu chiến lược dài hạn là hội nhập vào các cấu trúc châu Âu và châu Âu-Đại Tây Dương. Hội đồng Tổng thống chịu trách nhiệm chính về việc hoạch định và thực thi chính sách đối ngoại, tuy nhiên, các thực thể (Liên bang Bosna và Hercegovina và Cộng hòa Srpska) cũng có những ảnh hưởng nhất định, đặc biệt là Cộng hòa Srpska thường có quan điểm gần gũi hơn với Nga và Serbia.

• Quan hệ với các nước láng giềng:
  • Croatia: Quan hệ với Croatia phức tạp, vừa là đối tác quan trọng vừa có những vấn đề tồn tại. Croatia là một trong những nước ký kết Hiệp định Dayton và ủng hộ mạnh mẽ việc Bosna và Hercegovina gia nhập EU và NATO. Tuy nhiên, các vấn đề như phân định biên giới, quyền của người Croat ở Bosna và Hercegovina, và các dự án cơ sở hạ tầng chung đôi khi gây ra căng thẳng.
  • Serbia: Quan hệ với Serbia cũng mang tính hai mặt. Serbia là một nước ký kết Hiệp định Dayton và có mối quan hệ đặc biệt với Cộng hòa Srpska. Sự hợp tác kinh tế và văn hóa ngày càng tăng, nhưng những di sản từ cuộc chiến tranh và các vấn đề chưa được giải quyết như biên giới và tội phạm chiến tranh vẫn ảnh hưởng đến mối quan hệ. Serbia cũng ủng hộ sự toàn vẹn lãnh thổ của Bosna và Hercegovina trong khi duy trì quan hệ chặt chẽ với Cộng hòa Srpska.
  • Montenegro: Quan hệ với Montenegro nhìn chung là tốt đẹp và ổn định. Hai nước đã giải quyết xong vấn đề phân định biên giới và hợp tác trong các vấn đề khu vực và hội nhập châu Âu.
  • Gia nhập các tổ chức quốc tế lớn:
    • Bosna và Hercegovina là thành viên của Liên Hợp Quốc (từ năm 1992), Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE), Hội đồng châu Âu, Hiệp định Thương mại Tự do Trung Âu (CEFTA), và là một trong những thành viên sáng lập của Liên minh Địa Trung Hải.
    • Quốc gia này đang tích cực theo đuổi mục tiêu trở thành thành viên của Liên minh châu Âu (đã nộp đơn xin gia nhập năm 2016 và được công nhận là nước ứng cử viên vào tháng 12 năm 2022) và NATO (đã tham gia Kế hoạch Hành động Thành viên (MAP) từ năm 2010).
    • Phương hướng cơ bản của chính sách đối ngoại:
      • Ưu tiên hàng đầu là hội nhập EU và NATO, coi đây là con đường đảm bảo sự ổn định, dân chủ và thịnh vượng lâu dài.
      • Duy trì và phát triển quan hệ láng giềng tốt đẹp, giải quyết các vấn đề còn tồn tại thông qua đối thoại và hợp tác.
      • Đóng góp tích cực vào hòa bình và an ninh khu vực và quốc tế, bao gồm tham gia vào các hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc.
      • Tăng cường hợp tác kinh tế, thu hút đầu tư nước ngoài và thúc đẩy thương mại.
      • Lập trường của các bên liên quan và các vấn đề nhân đạo trong các sự kiện quốc tế:
        • Bosna và Hercegovina thường cố gắng điều chỉnh chính sách đối ngoại của mình cho phù hợp với các lập trường chung của EU, đặc biệt là trong các vấn đề quốc tế lớn.
        • Tuy nhiên, do cấu trúc nội bộ phức tạp, việc đạt được một lập trường thống nhất đôi khi gặp khó khăn, ví dụ như trong các vấn đề liên quan đến Nga hoặc các cuộc xung đột mà các thành viên Hội đồng Tổng thống có quan điểm khác nhau.
        • Là một quốc gia đã trải qua chiến tranh và khủng hoảng nhân đạo, Bosna và Hercegovina thường thể hiện sự đồng cảm và ủng hộ các nỗ lực nhân đạo quốc tế, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của luật pháp quốc tế và bảo vệ dân thường trong các cuộc xung đột.

        Nhìn chung, chính sách đối ngoại của Bosna và Hercegovina phản ánh nỗ lực cân bằng giữa các lợi ích quốc gia đa dạng, các cam kết quốc tế và bối cảnh địa chính trị phức tạp của khu vực Balkan.

        5.4.1. Quan hệ với Liên minh châu Âu và NATO

        Việc hội nhập vào Liên minh châu Âu (EU) và Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) là những mục tiêu chiến lược quan trọng hàng đầu trong chính sách đối ngoại của Bosna và Hercegovina, được coi là động lực chính cho các cải cách dân chủ, pháp quyền và kinh tế, cũng như đảm bảo an ninh và ổn định lâu dài.

        • Quan hệ với Liên minh châu Âu (EU):
          • Bosna và Hercegovina bắt đầu Tiến trình Ổn định và Liên kết (Stabilisation and Association Process - SAP) với EU, một khuôn khổ dành cho các nước Tây Balkan nhằm chuẩn bị cho việc gia nhập EU. Thỏa thuận Ổn định và Liên kết (SAA) giữa Bosna và Hercegovina và EU có hiệu lực từ tháng 6 năm 2015.
          • Nước này đã chính thức nộp đơn xin gia nhập EU vào tháng 2 năm 2016.
          • Vào tháng 12 năm 2022, Hội đồng châu Âu đã chính thức cấp quy chế quốc gia ứng cử viên cho Bosna và Hercegovina. Đây là một bước tiến quan trọng, mở đường cho các cuộc đàm phán gia nhập trong tương lai, với điều kiện Bosna và Hercegovina thực hiện các cải cách cần thiết.
          • EU là đối tác thương mại và nhà đầu tư lớn nhất của Bosna và Hercegovina, đồng thời cung cấp hỗ trợ tài chính và kỹ thuật đáng kể thông qua các công cụ như Cơ chế Hỗ trợ Tiền gia nhập (IPA) để giúp nước này thực hiện các cải cách cần thiết trong các lĩnh vực như pháp quyền, quản trị công, kinh tế và dân chủ.
          • Các thách thức chính trong quá trình hội nhập EU bao gồm việc thực hiện 14 ưu tiên chính do Ủy ban châu Âu đặt ra, liên quan đến cải cách hiến pháp, cải cách bầu cử, tăng cường pháp quyền, chống tham nhũng và tội phạm có tổ chức, cải cách hành chính công và đảm bảo hoạt động hiệu quả của các thể chế nhà nước.
          • Quan hệ với NATO:
            • Bosna và Hercegovina coi việc gia nhập NATO là một đảm bảo quan trọng cho an ninh và sự toàn vẹn lãnh thổ của mình.
            • Nước này đã tham gia chương trình Đối tác vì Hòa bình (Partnership for Peace - PfP) của NATO từ tháng 12 năm 2006.
            • Vào tháng 4 năm 2010, tại hội nghị thượng đỉnh Tallinn, các ngoại trưởng NATO đã mời Bosna và Hercegovina tham gia Kế hoạch Hành động Thành viên (Membership Action Plan - MAP), đây là bước cuối cùng trước khi trở thành thành viên đầy đủ. Tuy nhiên, việc kích hoạt MAP đã bị trì hoãn do các điều kiện chính trị nội bộ, đặc biệt là vấn đề đăng ký tài sản quốc phòng bất động.
            • Vào tháng 12 năm 2018, NATO đã đồng ý kích hoạt MAP cho Bosna và Hercegovina, cho phép nước này nộp Chương trình Cải cách Quốc gia Hàng năm (Annual National Programme - ANP) đầu tiên.
            • Bosna và Hercegovina đã đóng góp quân cho các hoạt động gìn giữ hòa bình do NATO dẫn đầu, chẳng hạn như ở Afghanistan (ISAF/Resolute Support Mission).
            • Tiến trình gia nhập NATO cũng gặp phải những thách thức chính trị nội bộ, đặc biệt là sự phản đối từ các nhà lãnh đạo người Serb ở Cộng hòa Srpska, những người có quan điểm gần gũi hơn với Nga và chủ trương trung lập quân sự.

            Cả hai tiến trình hội nhập EU và NATO đều đòi hỏi sự đồng thuận chính trị mạnh mẽ và việc thực hiện các cải cách sâu rộng trong nước. Cộng đồng quốc tế tiếp tục hỗ trợ Bosna và Hercegovina trên con đường này, nhưng thành công cuối cùng phụ thuộc vào quyết tâm và nỗ lực của chính các nhà lãnh đạo và người dân Bosna và Hercegovina.

5.5. Quân sự

Lực lượng Vũ trang Bosna và Hercegovina (Oružane snage Bosne i Hercegovine_{O-ru-gia-nê sna-ghê Bô-snê i Héc-xê-gô-vi-nê}^Bosnian, OSBiH) được thành lập vào năm 2005 thông qua việc hợp nhất Quân đội Liên bang Bosna và Hercegovina (VFBiH) và Quân đội Cộng hòa Srpska (VRS), vốn trước đây là lực lượng vũ trang riêng của hai thực thể. Bộ Quốc phòng được thành lập vào năm 2004, là cơ quan trung ương chịu trách nhiệm quản lý các lực lượng vũ trang.

• Tổ chức và Cơ cấu:
  • OSBiH bao gồm ba quân chủng chính:
    • Lực lượng Mặt đất (Kopnena vojska)
    • Không quân và Phòng không (Zrakoplovstvo i protuzračna obrana)
  • Lực lượng Mặt đất có khoảng 7.200 quân nhân tại ngũ và 5.000 quân nhân dự bị. Họ được trang bị hỗn hợp các loại vũ khí, phương tiện và thiết bị quân sự của Mỹ, Nam Tư cũ, Liên Xô và châu Âu.
  • Không quân và Phòng không có khoảng 1.500 quân nhân và khoảng 62 máy bay các loại. Lực lượng Phòng không vận hành tên lửa phòng không vác vai (MANPADS), các khẩu đội tên lửa đất đối không (SAM), pháo phòng không và radar.
  • OSBiH hoạt động dưới sự chỉ huy thống nhất của Bộ Tổng tham mưu Liên quân. Dù đã thống nhất, cơ cấu đơn vị vẫn phản ánh phần nào sự đa sắc tộc của đất nước, với các trung đoàn bộ binh mang tên truyền thống của ba dân tộc chính (Bosniak, Serb, Croat) nhưng hoạt động theo một chuỗi chỉ huy duy nhất.
  • Nhiệm vụ chính:
    • Bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Bosna và Hercegovina.
    • Tham gia vào các hoạt động gìn giữ hòa bình quốc tế và các nhiệm vụ nhân đạo.
    • Hỗ trợ chính quyền dân sự trong các trường hợp khẩn cấp và thiên tai.
    • Thực hiện các nghĩa vụ quốc tế theo các hiệp ước và thỏa thuận mà Bosna và Hercegovina là thành viên.
    • Chính sách quốc phòng:
      • Chính sách quốc phòng của Bosna và Hercegovina tập trung vào việc xây dựng một lực lượng vũ trang chuyên nghiệp, hiện đại, có khả năng tương tác với NATO và các đối tác quốc tế khác.
      • Mục tiêu dài hạn là gia nhập NATO, và OSBiH đã tích cực tham gia vào chương trình Đối tác vì Hòa bình (PfP) và Kế hoạch Hành động Thành viên (MAP).
      • Các cải cách quốc phòng, với sự hỗ trợ của NATO và các nước đối tác, đã tập trung vào việc thống nhất cơ cấu chỉ huy, hiện đại hóa trang thiết bị, và nâng cao năng lực chuyên môn của quân nhân.
      • Tham gia các hoạt động gìn giữ hòa bình quốc tế:
        • Kể từ năm 2007, OSBiH đã tham gia vào các sứ mệnh gìn giữ hòa bình quốc tế.
        • Các sĩ quan và binh sĩ Bosnia đã phục vụ trong các sứ mệnh do Liên Hợp Quốc, NATO và EU dẫn đầu tại các quốc gia như Afghanistan (ISAF/Sứ mệnh Hỗ trợ Kiên quyết), Iraq, và Cộng hòa Dân chủ Congo.
        • Việc tham gia này không chỉ thể hiện cam kết của Bosna và Hercegovina đối với hòa bình và an ninh quốc tế mà còn giúp nâng cao năng lực và kinh nghiệm cho OSBiH.

        Quân đội Bosna và Hercegovina gần đây đã áp dụng quân phục MARPAT được cải tiến, được các binh sĩ Bosnia sử dụng khi phục vụ cùng Lực lượng Hỗ trợ An ninh Quốc tế (ISAF) tại Afghanistan. Một chương trình sản xuất trong nước hiện đang được tiến hành để đảm bảo các đơn vị quân đội được trang bị đạn dược phù hợp. Không quân đã có những cải thiện trong những năm gần đây với việc bổ sung kinh phí sửa chữa máy bay và cải thiện hợp tác với Lực lượng Mặt đất cũng như với người dân trong nước. Bộ Quốc phòng đang theo đuổi việc mua sắm máy bay mới bao gồm máy bay trực thăng và thậm chí có thể cả máy bay chiến đấu.

6.1. Hiện trạng kinh tế và các thách thức

Sau cuộc chiến tranh tàn khốc (1992-1995) gây thiệt hại vật chất ước tính khoảng 200.00 B EUR (tương đương khoảng 326.38 B EUR vào năm 2022 sau khi điều chỉnh lạm phát), nền kinh tế Bosna và Hercegovina đã phải đối mặt với một quá trình phục hồi kéo dài và đầy thách thức. GDP đã giảm tới 60% và cơ sở hạ tầng vật chất bị tàn phá nặng nề.

Quá trình phục hồi và các động lực tăng trưởng chính:
Mặc dù phần lớn năng lực sản xuất chưa được phục hồi hoàn toàn, nền kinh tế đã có những dấu hiệu tích cực. GDP và thu nhập bình quân đầu người đã tăng trưởng trở lại, đặc biệt trong những năm 2003-2004 với mức tăng 10%. Các động lực tăng trưởng chính bao gồm:

• Đầu tư nước ngoài trực tiếp (FDI): Mặc dù không ổn định, FDI đã đóng góp vào việc tái thiết và phát triển một số ngành. Các quốc gia đầu tư lớn nhất bao gồm Áo, Serbia, Croatia, Slovenia.
• Xuất khẩu: Các mặt hàng xuất khẩu chính bao gồm ghế ô tô, điện, gỗ đã qua chế biến, nhôm và đồ nội thất. Năm 2017, xuất khẩu tăng 17%, đạt 5.65 B EUR.
• Du lịch: Ngành du lịch đã có sự tăng trưởng đáng kể, đóng góp vào GDP và tạo việc làm.
• Kiều hối: Lượng tiền gửi về từ cộng đồng người Bosna ở nước ngoài là một nguồn thu nhập quan trọng.

Tình hình kinh tế hiện tại và các thách thức:

• Thất nghiệp: Đây là một trong những thách thức lớn nhất. Năm 2017, tỷ lệ thất nghiệp là 20,5%, mặc dù có dự đoán giảm dần trong những năm tiếp theo. Tỷ lệ thất nghiệp cao đặc biệt ảnh hưởng đến giới trẻ.
• Cơ cấu thương mại và thâm hụt thương mại: Mặc dù xuất khẩu tăng, Bosna và Hercegovina vẫn phải đối mặt với thâm hụt thương mại lớn do nhập khẩu hàng hóa (như dầu thô, ô tô, dầu động cơ, than đá) vẫn ở mức cao. Năm 2017, độ bao phủ của xuất khẩu so với nhập khẩu là 61%.
• Kinh tế phi chính thức (kinh tế ngầm): Ước tính chiếm khoảng 25,5% GDP, gây thất thu thuế và ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững.
• Nợ công: Mặc dù có xu hướng giảm, nợ công vẫn là một vấn đề cần theo dõi. Đến cuối năm 2017, nợ công là 5.92 B EUR, chiếm 35,6% GDP.
• Tham nhũng và quản trị yếu kém: Đây là những rào cản lớn đối với sự phát triển kinh tế, làm suy giảm niềm tin của nhà đầu tư và người dân.
• Vấn đề công bằng xã hội và phúc lợi cho các nhóm yếu thế: Sự chênh lệch giàu nghèo, khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ cơ bản và cơ hội việc làm cho các nhóm dễ bị tổn thương (người cao tuổi, người khuyết tật, dân tộc thiểu số) vẫn là những vấn đề nhức nhối. Hệ thống an sinh xã hội cần được củng cố.
• Sự phức tạp của cấu trúc chính trị: Hệ thống chính trị phi tập trung và sự chia rẽ sắc tộc thường cản trở việc thông qua các cải cách kinh tế cần thiết.

Mặc dù đã đạt được những tiến bộ nhất định, nền kinh tế Bosna và Hercegovina vẫn còn mong manh và đối mặt với nhiều thách thức. Việc cải thiện môi trường kinh doanh, tăng cường pháp quyền, chống tham nhũng, đầu tư vào giáo dục và cơ sở hạ tầng, đồng thời giải quyết các vấn đề xã hội là những yếu tố then chốt để đạt được tăng trưởng kinh tế bền vững và cải thiện đời sống cho người dân.

Năm 2017, tổng kim ngạch ngoại thương đạt 14.97 B EUR. Bosnia và Hercegovina xếp thứ ba thế giới về số lượng việc làm mới được tạo ra từ đầu tư nước ngoài, tương đối so với số dân. Năm 2018, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa đạt 6.07 B EUR (tăng 7,43% so với năm 2017), trong khi nhập khẩu đạt 9.83 B EUR (tăng 5,47%). Giá trung bình của căn hộ mới bán trong nửa đầu năm 2018 là 886.31 EUR mỗi mét vuông. Đến ngày 30 tháng 6 năm 2018, nợ công của Bosna và Hercegovina là khoảng 6.04 B EUR. Trong 7 tháng đầu năm 2018, 811.660 lượt khách du lịch đã đến thăm đất nước này, tăng 12,2% so với cùng kỳ năm 2017. Tổng giá trị các vụ sáp nhập và mua lại năm 2018 là 404.60 M EUR. Năm 2018, 99,5% doanh nghiệp sử dụng máy tính và 99,3% có kết nối internet. Cũng trong năm này, đầu tư trực tiếp nước ngoài đạt 400.64 M EUR. Ngân hàng Trung ương Bosna và Hercegovina có lợi nhuận 4.31 M EUR vào năm 2018. Bosna và Hercegovina xếp thứ 83 trong Chỉ số Tự do Kinh tế năm 2019. Tính đến ngày 31 tháng 1 năm 2019, tổng tiền gửi tại các ngân hàng Bosnia là 11.20 B EUR.

6.2. Các ngành kinh tế chính

Nền kinh tế của Bosna và Hercegovina dựa trên một số ngành công nghiệp chính, nông nghiệp, năng lượng và khai khoáng, cùng với sự phát triển gần đây của ngành dịch vụ và du lịch.

• Sản xuất công nghiệp:
  • Đây là một trong những trụ cột của nền kinh tế. Trước chiến tranh, Bosna và Hercegovina có một ngành công nghiệp nặng phát triển, đặc biệt là luyện kim (thép, nhôm), chế tạo máy móc, và công nghiệp quốc phòng. Sau chiến tranh, nhiều nhà máy đã được tái thiết và hiện đại hóa.
  • Các sản phẩm công nghiệp chính hiện nay bao gồm kim loại và các sản phẩm kim loại, máy móc thiết bị, sản phẩm gỗ và đồ nội thất, dệt may, và hóa chất. Ngành công nghiệp chế biến gỗ có tiềm năng lớn nhờ nguồn tài nguyên rừng phong phú.
  • Vấn đề môi trường: Nhiều cơ sở công nghiệp cũ gây ô nhiễm môi trường, đòi hỏi đầu tư lớn vào công nghệ sạch và xử lý chất thải.
  • Quyền lao động và bình đẳng xã hội: Điều kiện làm việc và tiền lương trong một số ngành công nghiệp vẫn còn thấp, và việc đảm bảo quyền lợi cho người lao động cũng như bình đẳng giới trong cơ hội việc làm là những thách thức.
  • Nông nghiệp:
    • Nông nghiệp vẫn đóng vai trò quan trọng, đặc biệt ở các vùng nông thôn, cung cấp việc làm cho một bộ phận đáng kể dân cư. Các vùng đồng bằng màu mỡ ở phía bắc (Posavina) thuận lợi cho trồng trọt ngũ cốc (lúa mì, ngô), rau quả và chăn nuôi.
    • Các sản phẩm nông nghiệp chính khác bao gồm trái cây (mận, táo, nho), rau các loại, sữa và các sản phẩm từ sữa, thịt.
    • Vấn đề môi trường: Việc sử dụng thuốc trừ sâu và phân bón hóa học không hợp lý có thể gây ô nhiễm đất và nước.
    • Quyền lao động và bình đẳng xã hội: Nông dân thường có thu nhập thấp và không ổn định. Việc tiếp cận thị trường và công nghệ hiện đại còn hạn chế.
    • Năng lượng:
      • Bosna và Hercegovina có tiềm năng lớn về năng lượng, đặc biệt là thủy điện do có nhiều sông ngòi. Nhiều nhà máy thủy điện đã được xây dựng và đang hoạt động.
      • Than đá (đặc biệt là than non) cũng là một nguồn năng lượng quan trọng, được sử dụng cho các nhà máy nhiệt điện.
      • Quốc gia này cũng đang tìm cách phát triển các nguồn năng lượng tái tạo khác như năng lượng mặt trời và gió.
      • Vấn đề môi trường: Việc khai thác than và hoạt động của các nhà máy nhiệt điện than gây ô nhiễm không khí và tác động tiêu cực đến môi trường. Các dự án thủy điện cũng cần được đánh giá kỹ lưỡng về tác động đến hệ sinh thái.
      • An ninh năng lượng và quyền lao động: Đảm bảo an ninh năng lượng và cải thiện điều kiện làm việc trong ngành năng lượng là những ưu tiên.
      • Khai khoáng:
        • Bosna và Hercegovina có trữ lượng đáng kể các loại khoáng sản như bauxite (nguyên liệu sản xuất nhôm), quặng sắt, chì, kẽm, và muối mỏ.
        • Ngành khai khoáng đóng góp vào xuất khẩu và cung cấp nguyên liệu cho công nghiệp trong nước.
        • Vấn đề môi trường: Hoạt động khai khoáng có thể gây ô nhiễm đất, nước và không khí, cũng như làm thay đổi cảnh quan. Việc phục hồi môi trường sau khai thác là rất quan trọng.
        • Quyền lao động: Ngành khai khoáng thường có điều kiện làm việc nặng nhọc và nguy hiểm, đòi hỏi sự quan tâm đặc biệt đến an toàn lao động.

        Các ngành kinh tế này đang trong quá trình hiện đại hóa và đối mặt với nhiều thách thức liên quan đến bảo vệ môi trường, đảm bảo quyền lợi người lao động và thúc đẩy bình đẳng xã hội. Chính phủ và các doanh nghiệp cần có những chính sách và chiến lược phát triển bền vững để cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và các yếu tố xã hội, môi trường.

6.3. Du lịch

Ngành du lịch của Bosna và Hercegovina đã có sự tăng trưởng đáng kể trong những năm gần đây, trở thành một trong những ngành kinh tế quan trọng của đất nước. Theo dự báo của Tổ chức Du lịch Thế giới, Bosna và Hercegovina có tỷ lệ tăng trưởng du lịch cao thứ ba thế giới trong giai đoạn 1995-2020.

• Tài nguyên du lịch chính:
  • Di sản văn hóa và lịch sử: Bosna và Hercegovina tự hào có nhiều di sản văn hóa phong phú, phản ánh sự giao thoa của các nền văn minh Đông - Tây. Các địa điểm nổi tiếng bao gồm:
    • Sarajevo: Thủ đô với khu phố cổ Baščaršija mang đậm dấu ấn Ottoman, các nhà thờ Hồi giáo, nhà thờ Chính thống giáo, nhà thờ Công giáo và giáo đường Do Thái nằm gần nhau. Nơi đây cũng diễn ra các sự kiện lịch sử quan trọng như vụ ám sát Thái tử Áo-Hung châm ngòi cho Chiến tranh thế giới thứ nhất và Thế vận hội Mùa đông 1984.
    • Mostar: Nổi tiếng với cây cầu cổ Stari Most (Di sản Thế giới UNESCO) bắc qua sông Neretva và khu phố cổ xung quanh.
    • Višegrad: Có cây cầu Cầu Mehmed Paša Sokolović (Di sản Thế giới UNESCO) bắc qua sông Drina, một công trình kiến trúc Ottoman nổi tiếng.
    • Các địa điểm lịch sử khác: Jajce (thủ đô cũ của Vương quốc Bosnia với thác nước đẹp), Počitelj (thị trấn cổ kính thời Ottoman), Stolac (với các khu mộ đá Stećci thời trung cổ - Di sản Thế giới UNESCO).
  • Thiên nhiên và du lịch sinh thái: Đất nước này sở hữu vẻ đẹp tự nhiên đa dạng với núi non hùng vĩ, sông ngòi trong xanh, hồ nước và các khu rừng nguyên sinh.
    • Các vườn quốc gia như Vườn quốc gia Sutjeska (với rừng nguyên sinh Perućica), Vườn quốc gia Una (với các thác nước trên sông Una), Vườn quốc gia Kozara, Vườn quốc gia Drina.
    • Các hoạt động ngoài trời: đi bộ đường dài, leo núi (đặc biệt là ở dãy Alps Dinaric), chèo thuyền vượt thác (trên các sông Una, Tara, Neretva, Vrbas - được coi là một "môn thể thao quốc gia"), trượt tuyết (tại các khu nghỉ dưỡng như Jahorina, Bjelašnica - nơi từng tổ chức Thế vận hội Mùa đông). Tạp chí National Geographic đã gọi Bosna và Hercegovina là điểm đến phiêu lưu xe đạp leo núi tốt nhất năm 2012.
  • Du lịch tôn giáo: Međugorje ở phía tây nam Herzegovina là một trong những địa điểm hành hương Công giáo nổi tiếng nhất thế giới, thu hút hàng triệu du khách mỗi năm sau những thông tin về sự hiện ra của Đức Mẹ Maria từ năm 1981. Từ năm 2019, các cuộc hành hương đến Međugorje đã được Vatican chính thức cho phép và tổ chức.
  • Tình hình khách du lịch:
    • Năm 2017, Bosna và Hercegovina đón 1.307.319 lượt khách du lịch (tăng 13,7% so với năm trước), với 2.677.125 lượt lưu trú qua đêm (tăng 12,3%). 71,5% khách du lịch đến từ nước ngoài.
    • Năm 2018, con số này tăng lên 1.883.772 lượt khách (tăng 44,1%), với 3.843.484 lượt lưu trú (tăng 43,5%). 71,2% khách đến từ nước ngoài.
    • Năm 2010, Lonely Planet đã đề cử Sarajevo là một trong mười thành phố hàng đầu để đến thăm trong năm đó. Sarajevo cũng đã thắng cuộc thi "Thành phố tốt nhất để đến thăm" của blog du lịch Foxnomad vào năm 2012.
    • Những nỗ lực phát triển ngành du lịch và đóng góp kinh tế:
      • Chính phủ và các địa phương đang nỗ lực quảng bá hình ảnh đất nước, cải thiện cơ sở hạ tầng du lịch (khách sạn, đường sá, dịch vụ), và đa dạng hóa các sản phẩm du lịch.
      • Ngành du lịch đóng góp ngày càng quan trọng vào GDP, tạo việc làm và thu hút ngoại tệ. Nó cũng giúp thúc đẩy sự phát triển của các ngành liên quan như dịch vụ, thủ công mỹ nghệ và nông sản địa phương.
      • Tờ HuffPost đã gọi Bosna và Hercegovina là "Cuộc phiêu lưu vĩ đại thứ 9 trên thế giới năm 2013", nhấn mạnh nguồn nước và không khí sạch nhất châu Âu, những khu rừng nguyên sơ vĩ đại nhất và nhiều động vật hoang dã nhất.

      Mặc dù có tiềm năng lớn, ngành du lịch Bosna và Hercegovina vẫn còn những thách thức như cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ, chất lượng dịch vụ cần nâng cao và sự cần thiết phải có chiến lược phát triển bền vững để bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và văn hóa.

6.4. Cơ sở hạ tầng

Cơ sở hạ tầng của Bosna và Hercegovina, bao gồm giao thông, viễn thông và năng lượng, đóng vai trò nền tảng cho sự phát triển kinh tế và xã hội của quốc gia. Sau chiến tranh, việc tái thiết và hiện đại hóa cơ sở hạ tầng đã là một ưu tiên, tuy nhiên vẫn còn nhiều thách thức.

7.1. Cơ cấu dân số

Theo điều tra dân số năm 1991, Bosna và Hercegovina có dân số 4.369.319 người. Tuy nhiên, điều tra dân số của Nhóm Ngân hàng Thế giới năm 1996 cho thấy sự sụt giảm xuống còn 3.764.425 người. Các cuộc di cư dân số lớn trong các cuộc chiến tranh Nam Tư vào những năm 1990 đã gây ra những thay đổi nhân khẩu học trong nước. Từ năm 1991 đến 2013, những bất đồng chính trị đã khiến việc tổ chức điều tra dân số trở nên bất khả thi. Một cuộc điều tra dân số đã được lên kế hoạch vào năm 2011, sau đó là năm 2012, nhưng đã bị trì hoãn cho đến tháng 10 năm 2013. Điều tra dân số năm 2013 cho thấy tổng dân số là 3.531.159 người, giảm khoảng 20% so với năm 1991. Số liệu điều tra dân số năm 2013 bao gồm cả những cư dân Bosnia không thường trú và vì lý do này, chúng bị các quan chức Cộng hòa Srpska và các chính trị gia Serb tranh cãi. Đến năm 2019, ước tính dân số là 3.332.593 người.

• Tổng quy mô dân số: Như đã đề cập, dân số đã giảm đáng kể sau chiến tranh. Hiện tượng di cư, đặc biệt là trong giới trẻ, ra nước ngoài để tìm kiếm cơ hội việc làm tốt hơn vẫn tiếp tục ảnh hưởng đến quy mô dân số.
• Mật độ dân số: Với diện tích khoảng 51.13 K km², mật độ dân số năm 2013 là khoảng 69 người/km². Mật độ dân số phân bố không đồng đều, tập trung đông hơn ở các thung lũng sông và các trung tâm đô thị.
• Cơ cấu tuổi: Dân số Bosna và Hercegovina đang có xu hướng già hóa, do tỷ lệ sinh giảm và tuổi thọ tăng, cùng với tình trạng di cư của người trẻ. Điều này đặt ra những thách thức cho hệ thống an sinh xã hội và y tế.
• Tỷ lệ đô thị hóa: Quá trình đô thị hóa đang diễn ra, với ngày càng nhiều người dân di chuyển từ nông thôn ra các thành phố lớn như Sarajevo, Banja Luka, Tuzla, Zenica và Mostar để tìm kiếm việc làm và điều kiện sống tốt hơn.
• Xu hướng thay đổi: Các xu hướng chính bao gồm giảm tỷ lệ sinh, tăng tuổi thọ trung bình, dân số già hóa và di cư ra nước ngoài. Những yếu tố này có tác động lâu dài đến sự phát triển kinh tế và xã hội của đất nước.

7.1.1. Các nhóm dân tộc

Bosna và Hercegovina là một quốc gia đa sắc tộc, với ba "dân tộc cấu thành" chính thức được công nhận trong hiến pháp:

• Bosniak: Là nhóm dân tộc lớn nhất, chiếm khoảng 50,11% dân số (theo điều tra dân số năm 2013). Người Bosniak chủ yếu theo Hồi giáo Sunni. Họ tập trung đông nhất ở các khu vực trung tâm và tây bắc Bosnia, cũng như ở các thành phố lớn. Văn hóa Bosniak có sự pha trộn giữa ảnh hưởng Slav và Ottoman.
• Serb: Là nhóm dân tộc lớn thứ hai, chiếm khoảng 30,78% dân số. Người Serb ở Bosna và Hercegovina chủ yếu theo Chính thống giáo Serbia. Họ tập trung đông nhất ở thực thể Cộng hòa Srpska. Văn hóa Serb Bosnia gắn liền với truyền thống Chính thống giáo và lịch sử Serbia.
• Croat: Là nhóm dân tộc lớn thứ ba, chiếm khoảng 15,43% dân số. Người Croat ở Bosna và Hercegovina chủ yếu theo Công giáo Rôma. Họ tập trung đông nhất ở các khu vực phía tây và tây nam Herzegovina, cũng như một số vùng ở trung tâm Bosnia. Văn hóa Croat Bosnia gắn liền với truyền thống Công giáo và có mối liên hệ chặt chẽ với Croatia.

Ngoài ba dân tộc cấu thành, còn có các nhóm thiểu số khác như người Do Thái, người Roma, người Albania, người Montenegro, người Ukraina, người Thổ Nhĩ Kỳ, v.v., chiếm khoảng 2,7% dân số. Một số người dân không khai báo dân tộc hoặc không trả lời.

Mối quan hệ qua lại giữa các nhóm dân tộc vẫn còn phức tạp do di sản của cuộc chiến tranh. Hiệp định Dayton đã thiết lập một hệ thống chính trị dựa trên sự phân chia quyền lực giữa ba dân tộc cấu thành, nhằm đảm bảo sự đại diện nhưng cũng thường xuyên bị chỉ trích là duy trì sự chia rẽ.

Các vấn đề liên quan đến quyền của người thiểu số và sự gắn kết xã hội vẫn là những thách thức. Việc đảm bảo quyền bình đẳng cho tất cả các công dân, bất kể sắc tộc, và thúc đẩy sự hiểu biết, hòa giải giữa các cộng đồng là rất quan trọng cho sự phát triển bền vững của đất nước. Các tổ chức xã hội dân sự và cộng đồng quốc tế đang nỗ lực hỗ trợ các sáng kiến nhằm tăng cường đối thoại và xây dựng lòng tin giữa các nhóm dân tộc.

7.2. Giáo dục

Hệ thống giáo dục ở Bosna và Hercegovina được cấu trúc theo nhiều cấp độ, từ giáo dục mầm non đến giáo dục đại học. Tuy nhiên, hệ thống này cũng phản ánh sự phân chia hành chính và sắc tộc phức tạp của đất nước, dẫn đến một số khác biệt trong chương trình giảng dạy và quản lý giữa các thực thể và tổng.

• Cấu trúc hệ thống giáo dục:
  • Giáo dục mầm non (Predškolsko obrazovanje): Không bắt buộc, dành cho trẻ em từ 6 tháng đến 6 tuổi.
  • Giáo dục tiểu học (Osnovno obrazovanje): Bắt buộc và miễn phí, kéo dài 9 năm, thường dành cho trẻ em từ 6 đến 15 tuổi.
  • Giáo dục trung học (Srednje obrazovanje): Kéo dài 3 hoặc 4 năm. Bao gồm các trường trung học phổ thông (gimnazija), trường kỹ thuật (tehničke škole) và trường dạy nghề (stručne škole). Học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông nhận bằng Matura và có thể đăng ký vào các cơ sở giáo dục đại học sau khi vượt qua kỳ thi tuyển sinh (nếu có). Học sinh tốt nghiệp các trường kỹ thuật và dạy nghề nhận bằng tốt nghiệp (diploma) và có thể đi làm hoặc học tiếp lên cao.
  • Giáo dục đại học (Visoko obrazovanje): Được cung cấp bởi các trường đại học công lập và tư thục, học viện và các trường cao đẳng. Hệ thống giáo dục đại học tuân theo Tiến trình Bologna, với các cấp độ cử nhân (3-4 năm), thạc sĩ (1-2 năm) và tiến sĩ.
  • Các cơ sở giáo dục chính:
    • Bosna và Hercegovina có nhiều trường đại học công lập lớn, bao gồm Đại học Sarajevo, Đại học Banja Luka, Đại học Mostar (có hai trường đại học riêng biệt, một trường chủ yếu giảng dạy bằng tiếng Croatia và một trường là Đại học Džemal Bijedić), Đại học Tuzla, Đại học Zenica, Đại học Đông Sarajevo.
    • Ngoài ra, còn có nhiều trường đại học và cao đẳng tư thục, cũng như các trường quốc tế như Trường Khoa học và Công nghệ Sarajevo, Đại học Quốc tế Sarajevo, Đại học Hoa Kỳ ở Bosnia và Herzegovina, và Đại học Thế giới Thống nhất ở Mostar.
    • Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Bosnia và Herzegovina là một trong những học viện nghệ thuật sáng tạo uy tín nhất trong khu vực.
    • Lịch sử giáo dục đại học ở đây khá lâu đời, với cơ sở giáo dục đại học đầu tiên là một trường phái triết học Sufi do Gazi Husrev-beg thành lập năm 1531. Năm 1887, dưới thời Đế quốc Áo-Hung, một trường luật Sharia đã bắt đầu chương trình 5 năm.
    • Chính sách giáo dục và tình hình hiện tại:
      • Chính sách giáo dục được quản lý ở cấp thực thể và cấp tổng (trong Liên bang). Điều này dẫn đến sự phân mảnh trong hệ thống giáo dục, với các chương trình giảng dạy, sách giáo khoa và ngôn ngữ giảng dạy khác nhau ở các khu vực khác nhau. Vấn đề "hai trường dưới một mái nhà" (nơi học sinh thuộc các sắc tộc khác nhau học theo chương trình riêng biệt trong cùng một tòa nhà trường học) là một biểu hiện của sự chia rẽ này và đã bị chỉ trích là duy trì sự phân biệt sắc tộc.
      • Những nỗ lực cải cách giáo dục nhằm hài hòa hóa chương trình giảng dạy, nâng cao chất lượng giáo dục và thúc đẩy sự hòa nhập đang được tiến hành, với sự hỗ trợ của cộng đồng quốc tế.
      • Các thách thức bao gồm thiếu hụt ngân sách, cơ sở vật chất chưa đầy đủ, nhu cầu đào tạo và nâng cao trình độ giáo viên, và việc đảm bảo giáo dục hòa nhập cho trẻ em khuyết tật và các nhóm yếu thế khác.
      • Việc công nhận bằng cấp giữa các thực thể và với các nước khác cũng là một vấn đề cần được giải quyết để tạo điều kiện thuận lợi cho việc học tập và làm việc của sinh viên.

      Giáo dục được coi là một yếu tố quan trọng cho sự phát triển kinh tế và xã hội, cũng như cho quá trình hòa giải và xây dựng một xã hội đa văn hóa ở Bosna và Hercegovina.

7.3. Y tế

Hệ thống y tế ở Bosna và Hercegovina được tổ chức và tài trợ chủ yếu ở cấp thực thể (Liên bang Bosna và Hercegovina và Cộng hòa Srpska), với một số phối hợp hạn chế ở cấp trung ương. Quận Brčko có hệ thống y tế riêng. Đất nước này có hệ thống chăm sóc sức khỏe toàn dân, có nghĩa là về nguyên tắc, mọi công dân đều được bao phủ bởi bảo hiểm y tế bắt buộc.

• Hệ thống y tế quốc gia:
  • Hệ thống y tế dựa trên sự kết hợp giữa các cơ sở y tế công cộng và một số ít cơ sở tư nhân đang phát triển.
  • Tài chính cho y tế chủ yếu đến từ các quỹ bảo hiểm y tế của các thực thể, được đóng góp bởi người lao động và người sử dụng lao động. Ngân sách nhà nước cũng đóng góp một phần.
  • Chăm sóc sức khỏe ban đầu được cung cấp bởi các trung tâm y tế gia đình (dom zdravlja), phòng khám đa khoa và bác sĩ gia đình.
  • Chăm sóc sức khỏe chuyên khoa và bệnh viện được cung cấp bởi các bệnh viện đa khoa và chuyên khoa ở các thành phố lớn và các trung tâm khu vực.
  • Các cơ sở y tế chính:
    • Các trung tâm lâm sàng đại học ở Sarajevo, Tuzla, Mostar và Banja Luka là những cơ sở y tế lớn nhất, cung cấp các dịch vụ y tế chuyên sâu và đào tạo y khoa.
    • Mỗi tổng trong Liên bang và các khu vực trong Cộng hòa Srpska đều có các bệnh viện đa khoa và trung tâm y tế cơ sở.
    • Số lượng các phòng khám tư nhân và bệnh viện tư nhân đang tăng lên, cung cấp các lựa chọn thay thế cho hệ thống công.
    • Các chỉ số sức khỏe:
      • Tuổi thọ trung bình đã tăng lên trong những năm gần đây, nhưng vẫn thấp hơn một chút so với mức trung bình của EU.
      • Các bệnh không lây nhiễm (NCDs) như bệnh tim mạch, ung thư, tiểu đường và các bệnh hô hấp mãn tính là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu.
      • Các yếu tố nguy cơ như hút thuốc lá, chế độ ăn uống không lành mạnh và thiếu hoạt động thể chất khá phổ biến.
      • Các vấn đề sức khỏe cộng đồng và định hướng chính sách:
        • Khả năng tiếp cận dịch vụ y tế: Mặc dù có bảo hiểm y tế toàn dân, khả năng tiếp cận các dịch vụ y tế chất lượng, đặc biệt là ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa, vẫn còn hạn chế. Sự khác biệt về chất lượng dịch vụ giữa các khu vực cũng là một vấn đề. Các nhóm dễ bị tổn thương như người nghèo, người cao tuổi, người Romani và người khuyết tật thường gặp khó khăn hơn trong việc tiếp cận chăm sóc y tế.
        • Thiếu hụt nhân lực y tế: Tình trạng "chảy máu chất xám" của các bác sĩ và y tá ra nước ngoài làm việc đang gây áp lực lên hệ thống y tế.
        • Cơ sở vật chất và trang thiết bị: Nhiều cơ sở y tế cần được nâng cấp và hiện đại hóa trang thiết bị.
        • Tài chính y tế: Hệ thống tài chính y tế đối mặt với những thách thức về tính bền vững và hiệu quả. Chi phí tự trả của người dân cho dịch vụ y tế vẫn còn cao.
        • Phòng chống dịch bệnh và sức khỏe cộng đồng: Cần tăng cường các chương trình phòng bệnh, nâng cao nhận thức về sức khỏe và cải thiện hệ thống giám sát dịch tễ.
        • Sức khỏe tâm thần: Di chứng của chiến tranh vẫn ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của một bộ phận dân cư, đòi hỏi sự quan tâm và đầu tư nhiều hơn vào các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần.

        Định hướng chính sách y tế tập trung vào việc cải thiện khả năng tiếp cận và chất lượng dịch vụ y tế, tăng cường phòng bệnh, nâng cao hiệu quả quản lý và tài chính của hệ thống y tế, và giải quyết các vấn đề về nhân lực. Hội nhập EU cũng là một động lực cho cải cách y tế, nhằm đưa hệ thống y tế của Bosna và Hercegovina đến gần hơn với các tiêu chuẩn châu Âu.
        
        Theo Chỉ số Đói Nghèo Toàn cầu (GHI) năm 2024, Bosna và Hercegovina có mức độ đói nghèo thấp, với điểm GHI dưới 5.

7.4. Các đô thị chính

Bosna và Hercegovina có nhiều đô thị đóng vai trò quan trọng về kinh tế, văn hóa và hành chính. Dưới đây là một số đô thị chính, bao gồm cả thủ đô Sarajevo:

• Sarajevo:
  • Vị trí: Nằm trong thung lũng sông Miljacka, bao quanh bởi các ngọn núi thuộc dãy Alps Dinaric.
  • Dân số: Khoảng 275.000 người trong khu vực thành phố chính thức (bao gồm 4 khu tự quản trung tâm) và hơn 419.000 người trong khu vực đô thị rộng hơn (bao gồm các khu tự quản lân cận). Vùng đô thị Sarajevo có dân số khoảng 555.000 người.
  • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là thủ đô và trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục và giao thông lớn nhất của đất nước. Sarajevo có một lịch sử phong phú với sự pha trộn của các nền văn hóa Đông và Tây, thể hiện qua kiến trúc đa dạng (Ottoman, Áo-Hung, hiện đại). Thành phố nổi tiếng với khu phố cổ Baščaršija, các lễ hội văn hóa (như Liên hoan phim Sarajevo), và là nơi diễn ra Thế vận hội Mùa đông 1984. Đây là một trung tâm công nghiệp nhẹ, dịch vụ, du lịch và tài chính.
  • Đặc điểm: Một thành phố đa văn hóa, năng động với nhiều di tích lịch sử, bảo tàng, nhà hát và các cơ sở giáo dục đại học.
  • Banja Luka:
    • Vị trí: Nằm ở phía tây bắc Bosna, trên sông Vrbas.
    • Dân số: Khoảng 185.000 người (khu tự quản).
    • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là thành phố lớn thứ hai và là trung tâm hành chính, kinh tế, văn hóa của Cộng hòa Srpska. Banja Luka có nhiều công viên, đại lộ rộng và các công trình kiến trúc lịch sử. Đây là một trung tâm công nghiệp, thương mại và giáo dục quan trọng của vùng.
    • Đặc điểm: Nổi tiếng với các suối nước nóng, pháo đài Kastel lịch sử và đời sống văn hóa sôi động.
    • Tuzla:
      • Vị trí: Nằm ở phía đông bắc Bosna.
      • Dân số: Khoảng 110.000 người (khu tự quản).
      • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là một trung tâm công nghiệp quan trọng, đặc biệt là khai thác muối (Tuzla có nghĩa là "nơi có muối" trong tiếng Thổ Nhĩ Kỳ) và hóa chất. Thành phố có các hồ muối nhân tạo độc đáo (hồ Pannonica) thu hút khách du lịch. Đây cũng là một trung tâm giáo dục với Đại học Tuzla.
      • Đặc điểm: Một thành phố công nghiệp với lịch sử khai thác muối lâu đời, đang nỗ lực đa dạng hóa kinh tế.
      • Zenica:
        • Vị trí: Nằm ở trung tâm Bosna, trên sông Bosna.
        • Dân số: Khoảng 110.000 người (khu tự quản).
        • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là một trung tâm công nghiệp thép truyền thống lớn của Nam Tư cũ. Mặc dù ngành thép đã suy giảm, Zenica vẫn là một trung tâm công nghiệp và thương mại. Thành phố có Đại học Zenica.
        • Đặc điểm: Đặc trưng bởi các nhà máy công nghiệp, nhưng cũng có các công trình văn hóa và lịch sử.
        • Mostar:
          • Vị trí: Nằm ở vùng Herzegovina, trên sông Neretva.
          • Dân số: Khoảng 105.000 người (khu tự quản).
          • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là thành phố lớn nhất và trung tâm văn hóa, kinh tế của Herzegovina. Mostar nổi tiếng thế giới với cây cầu cổ Stari Most (Di sản Thế giới UNESCO) và khu phố cổ xung quanh. Đây là một điểm đến du lịch quan trọng.
          • Đặc điểm: Một thành phố lịch sử với kiến trúc Ottoman đặc trưng, nằm trong một thung lũng đẹp. Mostar cũng là một biểu tượng của sự chia rẽ và hòa giải sau chiến tranh.
          • Bijeljina:
            • Vị trí: Nằm ở phía đông bắc Cộng hòa Srpska, gần biên giới với Serbia.
            • Dân số: Khoảng 107.000 người (khu tự quản).
            • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là một trung tâm nông nghiệp và thương mại quan trọng trong vùng Semberija màu mỡ.
            • Đặc điểm: Một thành phố đang phát triển nhanh chóng với nhiều dự án xây dựng mới.
            • Prijedor:
              • Vị trí: Nằm ở phía tây bắc Cộng hòa Srpska, trên sông Sana.
              • Dân số: Khoảng 89.000 người (khu tự quản).
              • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Có vai trò trong ngành khai khoáng (quặng sắt) và công nghiệp.
              • Đặc điểm: Nằm trong vùng Bosanska Krajina, gần Vườn quốc gia Kozara.
              • Brčko:
                • Vị trí: Nằm ở phía đông bắc, trên sông Sava, là một cảng sông quan trọng.
                • Dân số: Khoảng 83.000 người (Quận Brčko).
                • Tầm quan trọng kinh tế và văn hóa: Là trung tâm của Quận Brčko tự quản, có vị trí chiến lược quan trọng. Đây là một trung tâm thương mại và giao thông.
                • Đặc điểm: Một thành phố đa sắc tộc, được quản lý theo một cơ chế đặc biệt.

                Các đô thị này không chỉ là trung tâm dân cư mà còn là động lực cho sự phát triển kinh tế, văn hóa và xã hội của các vùng tương ứng và của cả đất nước.

8.1. Kiến trúc

Kiến trúc của Bosna và Hercegovina là một bức tranh đa dạng, phản ánh các giai đoạn lịch sử và ảnh hưởng văn hóa khác nhau đã định hình đất nước này. Bốn giai đoạn chính có ảnh hưởng lớn đến các thói quen văn hóa và kiến trúc của dân cư:

1. Thời kỳ Trung Cổ:

• Đặc trưng bởi các pháo đài, lâu đài và các công trình tôn giáo sớm.
• Nổi bật nhất là các Stećci - những bia mộ đá thời trung cổ được trang trí công phu, nằm rải rác khắp vùng nông thôn. Hai mươi khu nghĩa địa stećak ở Bosna và Hercegovina đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới vào năm 2006. Các họa tiết trên stećci phản ánh đời sống, tín ngưỡng và nghệ thuật của thời kỳ này.
• Kiến trúc nhà thờ và tu viện chịu ảnh hưởng của phong cách Romanesque và Gothic sớm.

2. Thời kỳ Đế quốc Ottoman (thế kỷ 15 - 19):

• Đây là giai đoạn có ảnh hưởng sâu sắc và lâu dài nhất đến kiến trúc Bosna. Các thành phố như Sarajevo, Mostar, Travnik phát triển mạnh mẽ với các khu chợ (čaršija), nhà thờ Hồi giáo (džamija), trường học Hồi giáo (medresa), nhà tắm công cộng (hamam), và các quán trọ (han).
• Các công trình nổi tiếng bao gồm Stari Most (Cầu Cổ) ở Mostar, Cầu Mehmed Paša Sokolović ở Višegrad (cả hai đều là Di sản Thế giới UNESCO), Nhà thờ Hồi giáo Gazi Husrev-beg và khu phức hợp xung quanh ở Sarajevo.
• Nhà ở truyền thống của người Hồi giáo thường có sân trong, các phòng chức năng riêng biệt và sử dụng vật liệu địa phương như gỗ và đá.

3. Thời kỳ Đế quốc Áo-Hung (1878 - 1918):

• Giai đoạn này mang đến một làn sóng hiện đại hóa và ảnh hưởng kiến trúc Trung Âu. Nhiều tòa nhà công cộng, hành chính, văn hóa và dân cư được xây dựng theo các phong cách phổ biến ở Vienna và các thành phố khác của đế quốc, như Tân Cổ điển, Tân Phục Hưng, Art Nouveau (Secession) và Chủ nghĩa Lịch sử.
• Sarajevo có nhiều công trình tiêu biểu của thời kỳ này, bao gồm Tòa thị chính (Vijećnica), Bưu điện Trung tâm, các tòa nhà dọc theo sông Miljacka, và các biệt thự ở khu dân cư mới.
• Các kiến trúc sư như Karel Pařík, Alexander Wittek, Josip Vancaš đã để lại dấu ấn quan trọng.

4. Thời kỳ Nam Tư và Hiện đại (thế kỷ 20 - nay):

• Giai đoạn giữa hai cuộc chiến: Ảnh hưởng của Chủ nghĩa Hiện đại bắt đầu xuất hiện.
• Thời kỳ Xã hội chủ nghĩa Nam Tư: Kiến trúc theo Chủ nghĩa Hiện đại và Chủ nghĩa Brutalism được áp dụng rộng rãi trong xây dựng các khu dân cư, tòa nhà công cộng và tượng đài. Các kiến trúc sư Bosna đã đóng góp vào phong cách kiến trúc Nam Tư độc đáo.
• Sau chiến tranh (1995 - nay): Quá trình tái thiết đã diễn ra mạnh mẽ. Nhiều tòa nhà lịch sử bị phá hủy trong chiến tranh đã được phục dựng, như Stari Most và Vijećnica. Kiến trúc đương đại cũng phát triển, với các tòa nhà văn phòng, trung tâm thương mại và khu dân cư mới mang phong cách hiện đại, đôi khi kết hợp các yếu tố truyền thống. Tháp Avaz Twist ở Sarajevo là một ví dụ về kiến trúc hiện đại.

Sự đa dạng kiến trúc này làm cho các thành phố của Bosna và Hercegovina trở nên độc đáo, nơi các phong cách từ các thời kỳ lịch sử khác nhau cùng tồn tại và tạo nên một bản sắc riêng.

8.2. Văn học

Bosna và Hercegovina có một di sản văn học phong phú và đa dạng, phản ánh lịch sử phức tạp và sự giao thoa văn hóa của đất nước. Văn học Bosna được viết bằng các ngôn ngữ chính là tiếng Bosnia, tiếng Serbia và tiếng Croatia, vốn có chung nguồn gốc từ tiếng Serbo-Croatia. Trong lịch sử, các tác phẩm còn được viết bằng tiếng Thổ Nhĩ Kỳ Ottoman, tiếng Ả Rập và tiếng Ba Tư trong thời kỳ Ottoman, sử dụng các bảng chữ cái như chữ Kirin, Arebica (một biến thể của chữ Ả Rập dùng cho tiếng Bosnia), và chữ Latinh.

• Văn học Trung Cổ và Ottoman:
  • Các tác phẩm sớm nhất bao gồm các văn bản tôn giáo, biên niên sử và các bài thơ sử thi truyền miệng.
  • Trong thời kỳ Ottoman, văn học phát triển mạnh mẽ trong các cộng đồng Hồi giáo, với các tác phẩm thơ ca, triết học và thần học chịu ảnh hưởng của văn hóa Ba Tư và Ả Rập. Các nhà thơ như Hasan Kafi Pruščak và Muhamed Hevaji Uskufi (người biên soạn từ điển Bosnia-Thổ Nhĩ Kỳ đầu tiên) là những tên tuổi nổi bật.
  • Văn học của người Do Thái Sephardi, đặc biệt là các bài thơ và truyện kể bằng tiếng Ladino, cũng là một phần quan trọng của di sản văn học.
  • Thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 (Phục hưng Dân tộc):
    • Sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc trong thế kỷ 19 đã thúc đẩy sự phát triển của văn học viết bằng ngôn ngữ bản địa.
    • Các nhà văn và nhà thơ quan trọng của giai đoạn này bao gồm:
      • Safvet-beg Bašagić: Một nhà thơ, nhà sử học và nhà hoạt động văn hóa Bosniak.
      • Aleksa Šantić: Một nhà thơ người Serb nổi tiếng với các tác phẩm trữ tình và yêu nước.
      • Jovan Dučić: Một nhà thơ và nhà ngoại giao người Serb có ảnh hưởng.
      • Antun Branko Šimić: Một nhà thơ người Croat theo chủ nghĩa biểu hiện, có ảnh hưởng lớn đến thơ ca hiện đại.
      • Petar Kočić: Một nhà văn và nhà hoạt động chính trị người Serb, nổi tiếng với các truyện ngắn hiện thực phê phán.
      • Thời kỳ Nam Tư và Đương đại:
        • Ivo Andrić (1892-1975): Là nhà văn nổi tiếng nhất của Bosna và Hercegovina (và cả Nam Tư cũ), đoạt Giải Nobel Văn học năm 1961. Các tác phẩm nổi tiếng của ông như "Cầu trên sông Drina" (Na Drini ćuprija) và "Ký sự Travnik" (Travnička hronika) khám phá lịch sử và sự phức tạp văn hóa của Bosnia.
        • Meša Selimović (1910-1982): Một nhà văn lớn khác, nổi tiếng với các tiểu thuyết như "Cái chết và Dervish" (Derviš i smrt) và "Pháo đài" (Tvrđava), khám phá các chủ đề về đức tin, quyền lực và số phận con người.
        • Branko Ćopić: Một nhà văn viết truyện ngắn và tiểu thuyết nổi tiếng, đặc biệt là các tác phẩm dành cho thiếu nhi.
        • Mak Dizdar: Một nhà thơ lớn, lấy cảm hứng từ các bia mộ đá stećci thời trung cổ.
        • Các nhà văn đương đại nổi bật sau chiến tranh bao gồm:
          • Miljenko Jergović: Một tiểu thuyết gia và nhà báo người Croat Bosnia, tác phẩm của ông thường khám phá các chủ đề về chiến tranh, ký ức và bản sắc.
          • Aleksandar Hemon: Một nhà văn Bosniak sống ở Hoa Kỳ, viết bằng tiếng Anh, các tác phẩm của ông thường xoay quanh trải nghiệm của người nhập cư và di sản của chiến tranh.
          • Semezdin Mehmedinović: Một nhà thơ và nhà văn tiểu luận.
          • Abdulah Sidran: Một nhà thơ và nhà biên kịch nổi tiếng, đã viết kịch bản cho nhiều bộ phim của Emir Kusturica.
          • Nedžad Ibrišimović, Zlatko Topčić, Isak Samokovlija cũng là những tên tuổi đáng chú ý.

          Nhà hát Quốc gia được thành lập năm 1919 tại Sarajevo, và giám đốc đầu tiên của nó là nhà viết kịch Branislav Nušić. Các tạp chí như Novi Plamen hoặc Sarajevske sveske là một số ấn phẩm nổi bật hơn về các chủ đề văn hóa và văn học. Đến cuối những năm 1950, các tác phẩm của Ivo Andrić đã được dịch sang nhiều thứ tiếng. Năm 1958, Hội Nhà văn Nam Tư đã đề cử Andrić làm ứng cử viên đầu tiên của họ cho Giải Nobel Văn học.
          
          Văn học Bosna và Hercegovina tiếp tục phát triển, đối mặt với những di sản của quá khứ và những thách thức của hiện tại, đồng thời đóng góp vào sự phong phú của văn hóa châu Âu.

8.3. Nghệ thuật

Nghệ thuật của Bosna và Hercegovina mang đậm dấu ấn của lịch sử đa dạng và sự giao thoa văn hóa phong phú. Từ nghệ thuật dân gian truyền thống đến các trào lưu nghệ thuật đương đại, nghệ thuật thị giác của đất nước này phản ánh một di sản độc đáo.

• Nghệ thuật Trung Cổ:
  • Nổi bật nhất là các Stećci, những bia mộ đá thời trung cổ (thế kỷ 12-16) được chạm khắc tinh xảo với các họa tiết hình học, biểu tượng tôn giáo, cảnh săn bắn, khiêu vũ và các nhân vật. Stećci là một hiện tượng nghệ thuật độc đáo của khu vực và đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới.
  • Các bức tranh tường và bản thảo được minh họa trong các nhà thờ và tu viện cũng là những ví dụ quan trọng của nghệ thuật thời kỳ này, chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Byzantine và Romanesque. Các bức tranh trong cung đình Kotromanić cũng đáng chú ý.
  • Nghệ thuật thời Ottoman:
    • Nghệ thuật Hồi giáo phát triển mạnh mẽ với thư pháp, tiểu họa, trang trí kiến trúc (gạch men, chạm khắc gỗ) và các nghề thủ công truyền thống như thảm dệt, đồ kim loại (đồng, bạc) và đồ gốm.
    • Các nhà thờ Hồi giáo và các công trình công cộng được trang trí công phu bằng các họa tiết Hồi giáo.
    • Nghệ thuật thời Áo-Hung và đầu thế kỷ 20:
      • Sự cai trị của Áo-Hung mang đến các trào lưu nghệ thuật châu Âu. Nhiều nghệ sĩ Bosna được đào tạo tại các học viện nghệ thuật ở Vienna, Budapest, Prague và các trung tâm khác.
      • Các phong cách như Chủ nghĩa Hiện thực, Chủ nghĩa Ấn tượng, và Art Nouveau (Secession) bắt đầu xuất hiện.
      • Những nghệ sĩ tiên phong đầu tiên được đào tạo tại các học viện châu Âu xuất hiện vào đầu thế kỷ 20, bao gồm Gabrijel Jurkić, Petar Šain, Roman Petrović, và Lazar Drljača, Petar Tiješić, Karlo Mijić, Špiro Bocarić, Đoko Mazalić.
      • Nghệ thuật Hiện đại và Đương đại (thời kỳ Nam Tư và sau này):
        • Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, một thế hệ nghệ sĩ mới nổi lên, chịu ảnh hưởng của các trào lưu nghệ thuật quốc tế nhưng vẫn tìm cách thể hiện bản sắc riêng. Các nghệ sĩ như Ismet Mujezinović, Vojo Dimitrijević, Ivo Šeremet, và Mica Todorović đã có những đóng góp quan trọng.
        • Trong nửa sau thế kỷ 20, các nghệ sĩ như Mersad Berber (nổi tiếng với các tác phẩm lấy cảm hứng từ lịch sử và văn hóa Bosnia), Safet Zec (với các bức tranh hiện thực mạnh mẽ), Virgilije Nevjestić, Bekir Misirlić, Ljubo Lah, Meha Sefić, Franjo Likar, Ibrahim Ljubović, Dževad Hozo, Affan Ramić, Ismar Mujezinović, và Mehmed Zaimović đã trở nên nổi tiếng.
        • Nghệ thuật đương đại Bosna và Hercegovina rất đa dạng, bao gồm hội họa, điêu khắc, đồ họa, nghệ thuật sắp đặt, video art và nhiếp ảnh. Nhiều nghệ sĩ trẻ đang khám phá các chủ đề liên quan đến di sản chiến tranh, bản sắc, toàn cầu hóa và các vấn đề xã hội.
        • Năm 2007, Ars Aevi, một bảo tàng nghệ thuật đương đại bao gồm các tác phẩm của các nghệ sĩ nổi tiếng thế giới, được thành lập tại Sarajevo.
        • Thủ công mỹ nghệ:
          • Bosna và Hercegovina có truyền thống thủ công mỹ nghệ phong phú, bao gồm dệt thảm (ćilim), chạm khắc gỗ, làm đồ kim loại (đặc biệt là đồ đồng và bạc), và làm đồ gốm. Các sản phẩm thủ công này thường mang những họa tiết truyền thống độc đáo.

          Nghệ thuật Bosna và Hercegovina tiếp tục phát triển, phản ánh sự năng động và khả năng phục hồi của một nền văn hóa đã trải qua nhiều biến động lịch sử.

8.4. Âm nhạc

Âm nhạc của Bosna và Hercegovina vô cùng đa dạng, phản ánh sự phong phú về văn hóa và lịch sử của đất nước, nơi các ảnh hưởng phương Đông và phương Tây hòa quyện.

• Nhạc dân gian truyền thống:
  • Sevdalinka (hay Sevdah): Đây có lẽ là thể loại âm nhạc đặc trưng và dễ nhận biết nhất của Bosnia. Sevdalinka là một loại dân ca trữ tình, u buồn, thường diễn tả những chủ đề như tình yêu và mất mát, cái chết của người thân yêu hoặc sự đau khổ. Sevdalinka truyền thống được biểu diễn với một cây đàn saz (một loại đàn dây của Thổ Nhĩ Kỳ), sau này được thay thế bằng đàn accordion. Tuy nhiên, cách phối khí hiện đại hơn thường là một ca sĩ hát cùng với đàn accordion, trống snare, upright bass, guitar, kèn clarinet và violin.
  • Ganga và Rera: Đây là những hình thức hát dân gian đa âm đặc trưng của vùng Herzegovina và Dalmatia (Croatia), thường được hát bởi một nhóm người mà không có nhạc cụ đệm.
  • Kolo: Một điệu nhảy vòng tròn truyền thống của người Slav Nam, đi kèm với âm nhạc dân gian sôi động.
  • Nhạc cụ truyền thống: Bao gồm gusle (một loại đàn một dây được sử dụng để kể chuyện sử thi), šargija (một loại đàn lute cổ dài), kaval (sáo gỗ), và zurna (một loại kèn gỗ).
  • Âm nhạc gốc Bosnia (Bosnian roots music): Đến từ miền trung Bosnia, Posavina, thung lũng Drina và Kalesija. Thường được trình bày bởi các ca sĩ với hai nghệ sĩ violin và một người chơi šargija. Các ban nhạc này xuất hiện lần đầu vào khoảng Chiến tranh thế giới thứ nhất và trở nên phổ biến vào những năm 1960. Đây là loại nhạc lâu đời thứ ba sau Sevdalinka và ilahija (thánh ca Hồi giáo). Loại nhạc này được cả ba dân tộc ở Bosnia yêu thích và đóng góp nhiều vào việc hòa giải, giao lưu và giải trí.
  • Nhạc đại chúng (Pop và Rock):
    • Bosna và Hercegovina có một truyền thống nhạc pop và rock mạnh mẽ, đặc biệt là trong thời kỳ Nam Tư cũ, khi Sarajevo là một trong những trung tâm nhạc rock quan trọng nhất (phong trào "Sarajevo New Primitives").
    • Các nghệ sĩ và ban nhạc nổi tiếng bao gồm: Dino Zonić, Goran Bregović (thủ lĩnh ban nhạc Bijelo Dugme và là nhà soạn nhạc phim nổi tiếng quốc tế), Davorin Popović (ca sĩ chính của ban nhạc Indexi), Kemal Monteno, Zdravko Čolić, Elvir Laković Laka, Edo Maajka (rapper), Hari Varešanović (thủ lĩnh ban nhạc Hari Mata Hari), Dino Merlin, Mladen Vojičić Tifa, Željko Bebek.
    • Các ban nhạc pop và rock hàng đầu trong thời kỳ Nam Tư cũ và sau này: Bijelo Dugme, Crvena jabuka, Divlje jagode, Indexi, Plavi orkestar, Zabranjeno Pušenje, Ambasadori, Dubioza kolektiv (ban nhạc hiện đại nổi tiếng với sự pha trộn các thể loại và thông điệp xã hội).
    • Nhạc cổ điển và Jazz:
      • Bosna và Hercegovina cũng có những nhà soạn nhạc và nghệ sĩ nhạc cổ điển đáng chú ý. Dušan Šestić là người sáng tác quốc ca hiện tại của Bosna và Hercegovina và là cha của ca sĩ Marija Šestić.
      • Nhạc jazz cũng có một lượng người hâm mộ nhất định, với các nghệ sĩ như Sinan Alimanović, một nhạc sĩ jazz, nhà giáo dục và đại sứ jazz của Bosnia.
      • Các nhà soạn nhạc khác bao gồm Đorđe Novković, Al' Dino, Haris Džinović, Kornelije Kovač.
      • Nghệ sĩ piano Saša Toperić cũng là một tên tuổi được biết đến.
      • Âm nhạc của cộng đồng Do Thái: Các bài hát dân gian Bosnia bằng tiếng Ladino, bắt nguồn từ cộng đồng Do Thái của khu vực, cũng là một phần của di sản âm nhạc.

      Âm nhạc đóng một vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa và xã hội của Bosna và Hercegovina, từ các lễ hội truyền thống đến các buổi hòa nhạc hiện đại.

8.5. Điện ảnh và sân khấu

Sarajevo nổi tiếng quốc tế với sự lựa chọn đa dạng và phong phú các lễ hội. Liên hoan phim Sarajevo được thành lập vào năm 1995, trong thời gian Chiến tranh Bosnia và đã trở thành liên hoan phim hàng đầu và lớn nhất ở Balkan và Đông Nam Âu.

Bosna có một di sản điện ảnh và phim ảnh phong phú, có từ thời Vương quốc Nam Tư; nhiều nhà làm phim Bosnia đã đạt được sự nổi tiếng quốc tế và một số đã giành được các giải thưởng quốc tế từ Giải thưởng Viện Hàn lâm đến nhiều giải Cành cọ Vàng và Gấu Vàng. Một số nhà biên kịch, đạo diễn và nhà sản xuất Bosnia đáng chú ý là:

• Danis Tanović: Nổi tiếng với bộ phim đoạt giải Oscar và Giải Quả cầu vàng năm 2001 No Man's Land và bộ phim đoạt giải Gấu Bạc Giải thưởng Lớn của Ban Giám khảo năm 2016 Death in Sarajevo.
• Jasmila Žbanić: Đoạt giải Gấu Vàng, được đề cử giải Oscar và BAFTA cho bộ phim năm 2020 Quo Vadis, Aida?.
• Emir Kusturica: Đoạt hai giải Cành cọ Vàng tại Liên hoan phim Cannes.
• Zlatko Topčić, Ademir Kenović, Ahmed Imamović, Pjer Žalica, Aida Begić, v.v.

Về sân khấu, Nhà hát Quốc gia Sarajevo là trung tâm sân khấu quan trọng nhất, được thành lập năm 1919 với Branislav Nušić là giám đốc đầu tiên. Các nhà hát khác ở Sarajevo và các thành phố lớn như Banja Luka, Mostar, Tuzla cũng đóng góp vào đời sống sân khấu của đất nước, trình diễn các vở kịch cổ điển, hiện đại và các tác phẩm của các nhà viết kịch địa phương. Sân khấu Bosna và Hercegovina thường phản ánh các vấn đề xã hội, lịch sử và những trải nghiệm của người dân, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến chiến tranh và hòa giải.

8.6. Ẩm thực

Ẩm thực Bosnia sử dụng nhiều loại gia vị, với số lượng vừa phải. Hầu hết các món ăn đều nhẹ, vì chúng được luộc; nước sốt hoàn toàn tự nhiên, chỉ bao gồm nước cốt tự nhiên của các loại rau trong món ăn. Các nguyên liệu tiêu biểu bao gồm cà chua, khoai tây, hành tây, tỏi, ớt, dưa chuột, cà rốt, cải bắp, nấm, rau bina, bí ngòi, đậu khô, đậu tươi, mận, sữa, ớt bột và kem gọi là pavlaka. Ẩm thực Bosnia là sự cân bằng giữa ảnh hưởng của phương Tây và phương Đông. Do kết quả của sự cai trị của Ottoman trong gần 500 năm, thực phẩm Bosnia có mối liên hệ chặt chẽ với ẩm thực Thổ Nhĩ Kỳ, Hy Lạp và các nền ẩm thực Ottoman và Địa Trung Hải trước đây. Tuy nhiên, do nhiều năm cai trị của Áo, có nhiều ảnh hưởng từ Trung Âu. Các món thịt đặc trưng chủ yếu bao gồm thịt bò và thịt cừu. Một số đặc sản địa phương là ćevapi, burek, dolma, sarma, pilav, goulash, ajvar và một loạt các món ngọt phương Đông. Ćevapi là một món thịt băm nướng, một loại kebab, phổ biến ở Nam Tư cũ và được coi là món ăn quốc gia ở Bosna và Hercegovina và Serbia. Các loại rượu vang địa phương đến từ Herzegovina, nơi khí hậu thích hợp để trồng nho. Loza Herzegovina (tương tự như Grappa của Ý nhưng ít ngọt hơn) rất phổ biến. Đồ uống có cồn từ mận (rakija) hoặc táo (jabukovača) được sản xuất ở phía bắc. Ở phía nam, các nhà máy chưng cất từng sản xuất số lượng lớn brandy và cung cấp cho tất cả các nhà máy rượu của Nam Tư cũ (brandy là cơ sở của hầu hết các đồ uống có cồn).

Các quán cà phê, nơi cà phê Bosnia được phục vụ trong džezva với rahat lokum và đường viên, phổ biến ở Sarajevo và mọi thành phố trong nước. Uống cà phê là một thú tiêu khiển yêu thích của người Bosnia và là một phần của văn hóa. Bosna và Hercegovina là quốc gia đứng thứ chín trên toàn thế giới về mức tiêu thụ cà phê bình quân đầu người.

8.7. Thể thao

Bosna và Hercegovina đã sản sinh ra nhiều vận động viên. Sự kiện thể thao quốc tế quan trọng nhất trong lịch sử Bosna và Hercegovina là Thế vận hội Mùa đông lần thứ 14, được tổ chức tại Sarajevo từ ngày 7 đến ngày 19 tháng 2 năm 1984.
Câu lạc bộ bóng ném Borac đã giành bảy chức vô địch Giải vô địch bóng ném Nam Tư, cũng như Cúp châu Âu năm 1976 và Cúp Liên đoàn Bóng ném Quốc tế năm 1991.
Amel Mekić, vận động viên judo người Bosnia, đã trở thành nhà vô địch châu Âu năm 2011. Vận động viên điền kinh Amel Tuka đã giành huy chương đồng và bạc ở nội dung 800 mét tại Giải vô địch thế giới năm 2015 và Giải vô địch điền kinh thế giới IAAF 2019, và Hamza Alić đã giành huy chương bạc ở nội dung đẩy tạ tại Giải vô địch điền kinh trong nhà châu Âu 2013.
Câu lạc bộ bóng rổ Bosna Royal từ Sarajevo là Nhà vô địch châu Âu năm 1979. Đội tuyển bóng rổ quốc gia Nam Tư, đội đã giành huy chương ở mọi giải vô địch thế giới từ năm 1963 đến năm 1990, bao gồm các cầu thủ Bosnia như Đại sảnh Danh vọng FIBA Dražen Dalipagić và Mirza Delibašić. Bosna và Hercegovina thường xuyên đủ điều kiện tham dự Giải vô địch châu Âu môn Bóng rổ, với các cầu thủ bao gồm Mirza Teletović, Nihad Đedović và Jusuf Nurkić. Đội tuyển U-16 quốc gia Bosna và Hercegovina đã giành hai huy chương vàng vào năm 2015, vô địch cả Thế vận hội Trẻ châu Âu Mùa hè 2015 cũng như Giải vô địch U-16 châu Âu FIBA 2015.
Câu lạc bộ bóng rổ nữ Jedinstvo Aida từ Tuzla đã vô địch Giải vô địch các câu lạc bộ nữ châu Âu năm 1989 và trận chung kết Cúp Ronchetti năm 1990, được dẫn dắt bởi Razija Mujanović, ba lần là cầu thủ bóng rổ nữ châu Âu xuất sắc nhất, và Mara Lakić.
Đội tuyển cờ vua Bosnia là Nhà vô địch Nam Tư bảy lần, ngoài ra câu lạc bộ ŠK Bosna đã giành bốn Cúp Câu lạc bộ Cờ vua châu Âu. Đại kiện tướng cờ vua Borki Predojević cũng đã giành hai chức vô địch châu Âu. Thành công ấn tượng nhất của Cờ vua Bosnia là vị trí á quân tại Thế vận hội Cờ vua lần thứ 31 năm 1994 tại Moskva, với sự góp mặt của các Đại kiện tướng Predrag Nikolić, Ivan Sokolov và Bojan Kurajica.
Vận động viên quyền Anh hạng trung Marijan Beneš đã giành nhiều chức vô địch Bosna và Hercegovina, vô địch Nam Tư và Giải vô địch châu Âu. Năm 1978, ông đã giành được danh hiệu Vô địch Thế giới trước Elisha Obed của Bahamas.

Bóng đá là môn thể thao phổ biến nhất ở Bosna và Hercegovina. Nó có từ năm 1903, nhưng sự phổ biến của nó tăng lên đáng kể sau Chiến tranh thế giới thứ nhất. Các câu lạc bộ Bosnia FK Sarajevo và Željezničar đã vô địch Giải vô địch Nam Tư, trong khi đội tuyển bóng đá quốc gia Nam Tư bao gồm các cầu thủ Bosnia thuộc mọi thành phần dân tộc và thế hệ, chẳng hạn như Safet Sušić, Zlatko Vujović, Mehmed Baždarević, Davor Jozić, Faruk Hadžibegić, Predrag Pašić, Blaž Slišković, Vahid Halilhodžić, Dušan Bajević, Ivica Osim, Josip Katalinski, Tomislav Knez, Velimir Sombolac và nhiều người khác. Đội tuyển bóng đá quốc gia Bosna và Hercegovina đã thi đấu tại Giải vô địch bóng đá thế giới 2014, giải đấu lớn đầu tiên của họ. Các cầu thủ trong đội một lần nữa bao gồm các cầu thủ đáng chú ý thuộc mọi thành phần dân tộc của đất nước, chẳng hạn như đội trưởng lúc đó và hiện tại Emir Spahić, Zvjezdan Misimović và Edin Džeko, các hậu vệ như Ognjen Vranješ, Sead Kolašinac và Toni Šunjić, các tiền vệ như Miralem Pjanić và Senad Lulić, tiền đạo Vedad Ibišević, v.v. Các cựu cầu thủ bóng đá Bosnia bao gồm Hasan Salihamidžić, người trở thành người Bosnia thứ hai từng giành được cúp UEFA Champions League, sau Elvir Baljić. Anh đã có 234 lần ra sân và ghi 31 bàn cho câu lạc bộ Đức FC Bayern Munich. Sergej Barbarez, người đã chơi cho một số câu lạc bộ ở Bundesliga Đức bao gồm Borussia Dortmund, Hamburger SV và Bayer Leverkusen là đồng vua phá lưới mùa giải Bundesliga 2000-01 với 22 bàn thắng. Meho Kodro đã dành phần lớn sự nghiệp của mình để chơi ở Tây Ban Nha, đáng chú ý nhất là với Real Sociedad và FC Barcelona. Elvir Rahimić đã có 302 lần ra sân cho câu lạc bộ Nga CSKA Moscow, đội mà anh đã giành được Cúp UEFA trong trận chung kết năm 2005.
Milena Nikolić, thành viên của đội tuyển quốc gia nữ, là vua phá lưới UEFA Women's Champions League 2013-14.
Bosna và Hercegovina là nhà vô địch thế giới môn bóng chuyền tại Thế vận hội Người khuyết tật Mùa hè 2004 và Thế vận hội Người khuyết tật Mùa hè 2012. Nhiều người trong số các thành viên đội tuyển đã mất chân trong Chiến tranh Bosnia. Đội tuyển bóng chuyền ngồi quốc gia của họ là một trong những thế lực thống trị trong môn thể thao này trên toàn thế giới, giành chín chức vô địch châu Âu, ba chức vô địch thế giới và hai huy chương vàng Paralympic.
Quần vợt cũng đang ngày càng trở nên phổ biến sau những thành công gần đây của Damir Džumhur và Mirza Bašić ở cấp độ Grand Slam. Các vận động viên quần vợt đáng chú ý khác đã đại diện cho Bosna và Hercegovina là Tomislav Brkić, Amer Delić và Mervana Jugić-Salkić.

8.8. Truyền thông

Một số đài truyền hình, tạp chí và báo chí ở Bosna và Hercegovina thuộc sở hữu nhà nước, và một số là các tập đoàn vì lợi nhuận được tài trợ bởi quảng cáo, thuê bao và các doanh thu liên quan đến bán hàng khác. Hiến pháp Bosna và Hercegovina đảm bảo tự do ngôn luận.

Là một quốc gia đang chuyển đổi với di sản thời hậu chiến và một cấu trúc chính trị nội bộ phức tạp, hệ thống truyền thông của Bosna và Hercegovina đang trong quá trình chuyển đổi. Trong giai đoạn đầu thời hậu chiến (1995-2005), sự phát triển truyền thông chủ yếu được hướng dẫn bởi các nhà tài trợ quốc tế và các cơ quan hợp tác, những người đã đầu tư để giúp tái thiết, đa dạng hóa, dân chủ hóa và chuyên nghiệp hóa các cơ quan truyền thông.

Các phát triển thời hậu chiến bao gồm việc thành lập một Cơ quan Quản lý Truyền thông độc lập, việc thông qua một Bộ luật Báo chí, thành lập Hội đồng Báo chí, phi hình sự hóa tội phỉ báng và vu khống, giới thiệu một Luật Tự do Tiếp cận Thông tin khá tiên tiến, và việc tạo ra một Hệ thống Phát thanh Truyền hình Công cộng từ đài truyền hình trước đây thuộc sở hữu nhà nước. Tuy nhiên, các phát triển tích cực được quốc tế hậu thuẫn thường bị cản trở bởi giới tinh hoa trong nước, và quá trình chuyên nghiệp hóa truyền thông và các nhà báo diễn ra chậm chạp. Mức độ đảng phái cao và mối liên kết giữa truyền thông và hệ thống chính trị cản trở việc tuân thủ các quy tắc ứng xử nghề nghiệp.

Oslobođenje (Giải phóng), được thành lập năm 1943, là một trong những tờ báo lưu hành liên tục lâu đời nhất của đất nước. Có nhiều ấn phẩm quốc gia, bao gồm Dnevni avaz (Tiếng nói hàng ngày), được thành lập năm 1995, và Jutarnje Novine (Tin tức buổi sáng), chỉ kể tên một vài tờ báo đang lưu hành ở Sarajevo. Các ấn phẩm định kỳ địa phương khác bao gồm tờ báo Croatia Hrvatska riječ và tạp chí Bosnia Start, cũng như các tờ báo hàng tuần Slobodna Bosna (Bosnia Tự do) và BH Dani (Ngày BH). Novi Plamen, một tạp chí hàng tháng, là ấn phẩm thiên tả nhất. Đài tin tức quốc tế Al Jazeera duy trì một kênh chị em phục vụ khu vực Balkan, Al Jazeera Balkans, phát sóng từ và có trụ sở tại Sarajevo. Từ năm 2014, nền tảng N1 đã phát sóng như một chi nhánh của CNN International, với các văn phòng tại Sarajevo, Zagreb và Beograd.

Tính đến năm 2021, Bosna và Hercegovina xếp thứ hai về tự do báo chí trong khu vực, sau Croatia, và xếp thứ 58 trên toàn thế giới.

8.9. Di sản thế giới

Bosna và Hercegovina tự hào có các di sản văn hóa và thiên nhiên độc đáo đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới, phản ánh lịch sử phong phú và sự đa dạng của đất nước. Tính đến hiện tại, có các địa điểm sau:

1. Khu vực Cầu Cổ của Thành phố Cổ Mostar (Stari Most i Stara Grad Mostara):

• Được công nhận năm 2005.
• Địa điểm này bao gồm cây cầu Stari Most nổi tiếng bắc qua sông Neretva và khu vực phố cổ xung quanh. Cầu Stari Most ban đầu được xây dựng vào thế kỷ 16 dưới thời Đế quốc Ottoman, là một kiệt tác kiến trúc Hồi giáo Balkan. Nó bị phá hủy trong Chiến tranh Bosnia năm 1993 và được xây dựng lại một cách tỉ mỉ, trở thành biểu tượng của sự hòa giải và chung sống đa văn hóa. Khu phố cổ Mostar với các tòa nhà bằng đá, chợ, nhà thờ Hồi giáo và nhà thờ mang đậm dấu ấn của nhiều thế kỷ giao thoa văn hóa.

2. Cầu Mehmed Paša Sokolović ở Višegrad (Most Mehmed-paše Sokolovića u Višegradu):

• Được công nhận năm 2007.
• Cây cầu này được xây dựng vào cuối thế kỷ 16 theo lệnh của Đại Vizier Mehmed Paša Sokolović, một người gốc Bosnia. Cầu bắc qua sông Drina, là một ví dụ điển hình của kiến trúc Ottoman cổ điển và kỹ thuật xây dựng thời đó. Với 11 mái vòm bằng đá, cây cầu này không chỉ là một công trình kỹ thuật mà còn là một trung tâm của đời sống xã hội và văn hóa trong nhiều thế kỷ, và là bối cảnh cho tiểu thuyết nổi tiếng "Cầu trên sông Drina" của nhà văn đoạt giải Nobel Ivo Andrić.

3. Các Nghĩa địa Bia mộ Đá Trung Cổ - Stećci (Stećci - Srednjovjekovni nadgrobni spomenici):

• Được công nhận năm 2016 (di sản xuyên quốc gia cùng với Croatia, Montenegro và Serbia).
• Trong số 28 địa điểm được công nhận, có 20 địa điểm nằm ở Bosna và Hercegovina. Stećci là những bia mộ đá nguyên khối đặc trưng của khu vực Balkan thời trung cổ (thế kỷ 12-16). Chúng được trang trí công phu với các họa tiết chạm khắc đa dạng, phản ánh đời sống, tín ngưỡng, nghệ thuật và bản sắc văn hóa của các cộng đồng thời đó. Các địa điểm nổi bật ở Bosna bao gồm Radimlja gần Stolac, Dugo Polje ở Jablanica, và Gvozno Polje ở Kalinovik.

Ngoài ra, Bosna và Hercegovina còn có một số địa điểm nằm trong Danh sách Dự kiến của UNESCO, cho thấy tiềm năng được công nhận trong tương lai, bao gồm Khu bảo tồn thiên nhiên nghiêm ngặt - Rừng nguyên sinh Perućica, Thành phố tự nhiên và lịch sử Jajce, và các địa điểm khác. Việc bảo tồn và quảng bá các di sản này đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển du lịch bền vững và nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa của đất nước.

8.10. Ngày lễ

Bosna và Hercegovina không có luật thống nhất về ngày lễ trên toàn quốc do cấu trúc chính trị phức tạp. Mỗi thực thể (Liên bang Bosna và Hercegovina và Cộng hòa Srpska) và Quận Brčko có luật riêng về ngày lễ. Tuy nhiên, có hai ngày lễ được coi là ngày lễ chung trên toàn lãnh thổ:

• Năm mới: Ngày 1 và 2 tháng 1.
• Ngày Lao động Quốc tế: Ngày 1 và 2 tháng 5.

Ngoài ra, các thực thể và Quận Brčko có các ngày lễ riêng:

Liên bang Bosna và Hercegovina:

• Ngày Độc lập Bosna và Hercegovina (Dan nezavisnosti Bosne i Hercegovine): Ngày 1 tháng 3 (kỷ niệm cuộc trưng cầu dân ý về độc lập năm 1992). Ngày này không được tổ chức ở Cộng hòa Srpska.
• Ngày Quốc gia Bosna và Hercegovina (Dan državnosti Bosne i Hercegovine): Ngày 25 tháng 11 (kỷ niệm phiên họp đầu tiên của ZAVNOBiH năm 1943, nơi Bosna và Hercegovina được tái lập như một nước cộng hòa liên bang trong Nam Tư tương lai). Ngày này cũng không được tổ chức ở Cộng hòa Srpska.
• Các ngày lễ tôn giáo lớn của người Công giáo (ví dụ: Phục Sinh, Giáng Sinh) và người Hồi giáo (ví dụ: Ramazanski Bajram, Kurban Bajram) thường được công nhận là ngày nghỉ cho các tín đồ tương ứng, với quyền được nghỉ phép có lương.

Cộng hòa Srpska:

• Ngày Cộng hòa Srpska (Dan Republike Srpske): Ngày 9 tháng 1. Tòa án Hiến pháp Bosna và Hercegovina đã phán quyết ngày lễ này là vi hiến, nhưng Cộng hòa Srpska vẫn tiếp tục kỷ niệm.
• Ngày 14 tháng 1 (14. januar_{14 Gia-nu-a}^Serbian): Năm mới theo lịch Julius.
• Ngày Chiến thắng Chủ nghĩa Phát xít (Dan pobjede nad fašizmom): Ngày 9 tháng 5.
• Ngày Hiệp định Khung chung về Hòa bình ở Bosna và Hercegovina được ký kết (Dan uspostave Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini): Ngày 21 tháng 11 (kỷ niệm Hiệp định Dayton).
• Ngày Thống nhất, Tự do và Quốc kỳ Serbia (Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave): Ngày 15 tháng 9 (từ năm 2020, là ngày lễ chung với Serbia).
• Các ngày lễ tôn giáo lớn của Chính thống giáo Serbia (ví dụ: Vaskrs, Božić) được công nhận là ngày nghỉ cho các tín đồ.

Quận Brčko:

• Ngày thành lập Quận Brčko (Dan uspostavljanja Brčko distrikta): Ngày 8 tháng 3.
• Quận Brčko cũng công nhận các ngày lễ tôn giáo lớn của cả ba cộng đồng tôn giáo chính (Hồi giáo, Chính thống giáo, Công giáo) là ngày nghỉ.

Tổng Tây Herzegovina (thuộc Liên bang Bosna và Hercegovina, nơi người Croat chiếm đa số):

• Có các ngày lễ riêng như Lễ Hiển Linh (6/1), Thứ Hai Phục Sinh, Lễ Mình Thánh Chúa (Tijelovo) (60 ngày sau Phục Sinh), Ngày Quốc gia của tất cả người Croat (30/5, trùng với Ngày Quốc gia Croatia), Lễ Đức Mẹ Lên Trời (15/8), Lễ Các Thánh (1/11), Ngày Lễ Các Đẳng (Dan mrtvih) (2/11), Ngày thành lập Cộng đồng Croatia Herzeg-Bosna và Ngày Tổng Tây Herzegovina (18/11), và Giáng Sinh (25-26/12).

Sự khác biệt trong việc kỷ niệm các ngày lễ phản ánh sự chia rẽ lịch sử và bản sắc dân tộc ở Bosna và Hercegovina. Các ngày lễ tôn giáo thường được người lao động thuộc tôn giáo đó nghỉ làm, theo quy định của luật lao động ở các thực thể.