Vytautas Landsbergis

1.1. Tuổi thơ và nền tảng học thuật

Cha của ông là kiến trúc sư Vytautas Landsbergis-Žemkalnis, và mẹ ông là bác sĩ nhãn khoa Ona Jablonskytė-Landsbergienė. Trong Holocaust, bà Ona Jablonskytė-Landsbergienė đã giúp đỡ gia đình chị gái mình che giấu một đứa trẻ Do Thái tên là Avivit Kissin, và sau đó chính bà cũng được công nhận là Người Công chính giữa các dân tộc vì đã giúp che giấu một cô gái Do Thái 16 tuổi tên là Bella Gurvich (sau này là Rozenberg).

Trong tuổi thơ, Landsbergis cũng bộc lộ tài năng ở nhiều lĩnh vực. Năm 1952, ông đứng thứ ba trong Giải vô địch cờ vua Litva, sau Ratmir Kholmov và Vladas Mikėnas.

1.2. Sự nghiệp học thuật ban đầu

Năm 1955, Landsbergis tốt nghiệp Học viện Âm nhạc và Sân khấu Litva (trước đây là Nhạc viện Litva). Ông lấy bằng tiến sĩ vào năm 1969 và trở thành giáo sư tại Nhạc viện Litva từ năm 1978. Từ năm 1978 đến năm 1990, ông đồng thời là giáo sư tại cả Nhạc viện Litva và Đại học Sư phạm Vilnius. Năm 1994, ông hoàn thành luận án để lấy bằng tiến sĩ danh dự (doctor habilitus). Ông đã giảng dạy lý thuyết âm nhạc và sáng tác từ năm 1952 đến năm 1990.

3.1. Vai trò trong nền độc lập của Litva

Năm 1988, Landsbergis là một trong những người sáng lập Sąjūdis, phong trào chính trị ủng hộ độc lập của Litva. Trong cuộc bầu cử vào Đại hội Đại biểu Nhân dân Liên Xô năm 1989, ông được bầu làm một trong những Đại biểu Nhân dân từ Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Litva. Sau chiến thắng của Sąjūdis trong cuộc bầu cử Xô viết Tối cao Litva năm 1990, ông trở thành Chủ tịch Hội đồng Tối cao Litva.

Vào ngày 11 tháng 3 năm 1990, ông đã chủ trì phiên họp Quốc hội, trong đó Đạo luật Khôi phục Nhà nước Litva được tuyên bố, khôi phục độc lập của Litva khỏi Liên Xô. Litva trở thành Cộng hòa Xô viết đầu tiên tuyên bố độc lập. Theo Luật Cơ bản Tạm thời (Hiến pháp tạm thời trên thực tế) của Litva, Landsbergis đồng thời là chức sắc cao nhất của Nhà nước và Chủ tịch Quốc hội. Ông giữ chức vụ này từ tháng 3 năm 1990 cho đến cuộc bầu cử tiếp theo vào tháng 11 năm 1992.

Liên Xô đã cố gắng dập tắt hoạt động này bằng cách phong tỏa kinh tế vào năm 1990 nhưng không thành công, và các nước Cộng hòa Xô viết khác cũng nhanh chóng làm theo và tuyên bố độc lập khỏi Moskva. Landsbergis cũng tỏ ra hoài nghi sâu sắc về quan điểm cho rằng Mikhail Gorbachev đang cố gắng tự do hóa Liên Xô và Litva không nên ngăn cản ông ta làm như vậy. Ông cũng đóng vai trò quan trọng trong cuộc đối đầu giữa phong trào độc lập Litva và lực lượng vũ trang Liên Xô vào tháng 1 năm 1991, được biết đến là Sự kiện tháng Giêng (Litva). Iceland là quốc gia đầu tiên chính thức công nhận sự khôi phục độc lập của Litva. Landsbergis khá chỉ trích một số cường quốc phương Tây (như Hoa Kỳ và Vương quốc Anh) vì đã không thể hiện đủ sự ủng hộ trong nỗ lực của Litva nhằm khôi phục độc lập sau hơn 40 năm chiếm đóng của Liên Xô, mặc dù ông đã chấp nhận khuyến nghị từ chính phủ của mình rằng Litva độc lập mới nên tìm cách ngay lập tức thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ với Anh và Mỹ.

3.2. Các vai trò chính trị sau độc lập

Năm 1993, Landsbergis đã dẫn dắt phần lớn phong trào Sąjūdis thành lập một đảng chính trị mới, Liên minh Tổ quốc (Tėvynės Sąjunga). Đảng này đã giành chiến thắng vang dội trong cuộc bầu cử quốc hội năm 1996. Landsbergis giữ chức Chủ tịch Seimas từ năm 1996 đến năm 2000. Ông đã tranh cử tổng thống vào năm 1997 nhưng không thành công (đứng thứ ba sau khi nhận được 15,9% số phiếu). Trong vòng bỏ phiếu thứ hai, ông đã ủng hộ Valdas Adamkus, người về nhì ở vòng đầu tiên, và Adamkus cuối cùng đã trở thành tổng thống.

Năm 2004, Landsbergis được cử tri Litva bầu vào Nghị viện châu Âu tại Brussels (tổng số thành viên Nghị viện châu Âu từ Litva là 13), và đã tái đắc cử trong mỗi cuộc bầu cử cho đến năm 2014.

Kể từ năm 2005, Landsbergis trở thành một trong những nhà bảo trợ quốc tế của Hiệp hội Henry Jackson mới thành lập. Từ năm 2015, ông cùng với Roswitha Fessler-Ketteler, Nghị sĩ châu Âu Heidi Hautala, Aleksi Malmberg và Frank Schwalba-Hoth là thành viên hội đồng cố vấn của hiệp hội Dàn nhạc Thính phòng Kavkaz và "Förderverein" của Đức.

4.1. Vận động cấm các biểu tượng toàn trị

Vào tháng 1 năm 2005, Landsbergis, với sự ủng hộ của Nghị sĩ Nghị viện châu Âu từ Hungary Jozsef Szajer, đã kêu gọi Liên minh châu Âu cấm các biểu tượng cộng sản, bên cạnh các biểu tượng Đức Quốc xã. Ông cũng gửi thư cho Franco Frattini, Ủy viên châu Âu về Tư pháp và Nội vụ, đề xuất rằng nếu EU quyết định cấm các biểu tượng Quốc xã, thì các biểu tượng cộng sản cũng nên bị cấm. Ủy viên đã bày tỏ sự quan tâm đến đề xuất này và nói: "Tôi sẵn sàng tham gia cuộc thảo luận này. Các chế độ độc tài cộng sản cũng như các chế độ độc tài Quốc xã phải chịu trách nhiệm về cái chết của hàng chục triệu người." Tuy nhiên, sau đó, Ủy viên đã quyết định sẽ không cố gắng cấm bất kỳ biểu tượng nào, vì không có sự đồng thuận về việc những biểu tượng nào nên bị cấm.

Đề xuất của Landsbergis đã gây ra một làn sóng phản đối mạnh mẽ ở Ý, nơi các đảng cánh tả kịch liệt phản đối động thái như vậy. Đảng Tái lập Cộng sản và Đảng Cộng sản Ý đã phẫn nộ trước đề xuất. Vấn đề này trở thành trung tâm chú ý của truyền thông Ý. Một trong những nhật báo có ảnh hưởng nhất của Ý, La Repubblica, đã xuất bản một cuộc phỏng vấn với Landsbergis, trình bày chi tiết đề xuất của ông. Đây là lần đầu tiên nhật báo này dành trọn một trang cho một chính trị gia từ Litva. Đề xuất của Landsbergis nhận được ít sự ủng hộ từ các chính trị gia Ý. Tuy nhiên, Alessandra Mussolini, cháu gái của cựu nhà độc tài phát xít Ý Benito Mussolini, đã bình luận: "Để thực hiện đề xuất của các thành viên Nghị viện châu Âu về các biểu tượng cộng sản là nghĩa vụ đạo đức của chúng ta."

Đề xuất của Landsbergis cũng bị Quốc hội Nga phản đối. Phó Chủ tịch thứ nhất Duma Quốc gia Nga gọi đề xuất này là "bất thường". Một Nghị sĩ khác của Nga, một người cộng sản, nhận xét rằng "ai đó ở châu Âu đã trở nên xấc xược và quên mất ai đã cứu họ khỏi những người phát xít."

Cuộc tranh luận kết thúc khi, vào đầu tháng 2 năm 2005, Ủy ban châu Âu đã bác bỏ các lời kêu gọi mở rộng lệnh cấm các biểu tượng Quốc xã trên toàn châu Âu để bao gồm cả các biểu tượng của Đảng Cộng sản. Frattini nói rằng sẽ không phù hợp khi đưa Sao đỏ và Búa liềm vào dự thảo luật EU về phân biệt chủng tộc. Cuối cùng, vào cuối tháng 2 năm 2005, Liên minh châu Âu đã từ bỏ các đề xuất cấm các biểu tượng Quốc xã trên 25 quốc gia thành viên. Luxembourg đã rút kế hoạch khi rõ ràng là các thành viên không thể đạt được sự đồng thuận về việc cấm những biểu tượng nào. Cũng có những lo ngại rằng lệnh cấm được đề xuất là một mối đe dọa đối với tự do ngôn luận. Hiện nay, các quốc gia châu Âu cấm cả biểu tượng Quốc xã và Cộng sản bao gồm Hungary, Ba Lan, các Quốc gia Baltic (gồm Estonia, Litva, Latvia) và Ukraina.

4.2. Phê phán ảnh hưởng của Nga

Landsbergis là một nhà phê bình gay gắt đối với ý định của Nga trong việc áp đặt bất kỳ loại ảnh hưởng nào lên các Quốc gia Baltic và công khai đặt câu hỏi về các hành động của Nga đối với các Quốc gia Baltic trên cả truyền thông địa phương, quốc tế cũng như tại Nghị viện châu Âu. Ông cảnh báo rằng Nga có thể có ý định kiểm soát Litva và các Quốc gia Baltic khác về kinh tế và chính trị thông qua một mạng lưới rộng lớn các cựu điệp viên KGB và các hoạt động bí mật khác. Landsbergis là một trong những chính trị gia tích cực nhất kêu gọi Nga bồi thường cho Litva và các nước cộng hòa hậu Xô viết khác về những thiệt hại gây ra trong thời gian bị chiếm đóng. Ông cũng cảnh giác trước việc Vladimir Putin và những người còn lại của KGB tiếp tục nắm giữ quyền lực trong chính trường Nga, cùng với việc phục hồi quốc ca Liên Xô, xem đó là một "khóa học ngược" trở lại thời Xô viết. Ông thường xuyên cảnh báo các quốc gia thành viên mới của EU rằng "mối đe dọa từ phía Đông chưa kết thúc" và không được nới lỏng cảnh giác đối với Nga.

8.1. Tranh luận về việc công nhận là nguyên thủ quốc gia

Vấn đề liệu Vytautas Landsbergis có nên được chính thức công nhận là nguyên thủ quốc gia của Litva từ năm 1990 đến năm 1992 hay không đã gây ra sự phân cực trong công chúng Litva trong nhiều năm. Vào ngày 25 tháng 6 năm 2022, Seimas Litva đã chính thức thông qua dự luật công nhận Vytautas Landsbergis là nguyên thủ quốc gia. Chủ tịch Seimas, Viktorija Čmilytė-Nielsen, tuyên bố rằng "Dự luật này là biểu tượng của sự tôn trọng và công nhận một người đã đóng vai trò quan trọng trong lịch sử Litva."

Phe đối lập đã tuyên bố rằng một bước đi như vậy là "sự giả mạo lịch sử", vì Hiến pháp Tạm thời cùng với các ghi chép lịch sử khác cho biết "[c]ác chức năng của nguyên thủ quốc gia trong giai đoạn chuyển tiếp vẫn thuộc về cơ quan Quốc hội tập thể - Đoàn Chủ tịch của Hội đồng Tối cao Litva." Cơ quan này là một thực thể chính trị tập thể bao gồm 11 đại biểu có quyền hạn ngang nhau, và nó đã bị giải tán vào ngày 22 tháng 11 năm 1992, khi Hiến pháp Litva hiện hành được thông qua.

Quyết định của Seimas đã không được lòng công chúng. Theo một cuộc khảo sát của tờ Lietuvos rytas, 68% số người được hỏi không đồng ý với sáng kiến này, trong đó 42% tin rằng nó không có cơ sở và 26% nghi ngờ tính hợp lệ của nó. Vào ngày 30 tháng 6 năm 2022, Vytautas Landsbergis đã chính thức được công nhận là nguyên thủ quốc gia hậu Xô viết đầu tiên của Litva. Landsbergis bình luận: "Liệu tôi có nên được chúc mừng không? Tôi không biết... Litva mới là người nên được chúc mừng nhiều hơn vì cuối cùng nước này đã ngang hàng với Estonia. Estonia đã giải quyết vấn đề này theo cách mà Arnold Rüütel đã là Tổng thống từ tháng 3 năm 1990." Phe đối lập đã đe dọa sẽ hủy bỏ tư cách nguyên thủ quốc gia của Landsbergis trong cuộc bầu cử quốc hội tiếp theo.

8.2. Các tranh cãi khác

Vào năm 2019, thị trưởng Vilnius, Remigijus Šimašius, đã đổi tên một con đường từng mang tên Kazys Skirpa (người đã thành lập Mặt trận Hoạt động Litva, một tổ chức đã thảm sát người Do Thái trên khắp Litva) và dỡ bỏ một đài tưởng niệm Jonas Noreika (người đã ra lệnh và giám sát các vụ giết hại người Do Thái Litva ở Plungė trong Thảm sát Plungė). Landsbergis đã đăng một bài thơ trên mạng xã hội gọi Đức Trinh Nữ Maria là một "žydelka" ("cô gái Do Thái"), và Faina Kukliansky, chủ tịch Cộng đồng Do Thái Litva, đã lên án nó. Landsbergis cho biết bài thơ là một nỗ lực để thể hiện sự thiếu hiểu biết của những người bài Do Thái ở Litva và yêu cầu sự ủng hộ từ "ít nhất một người Do Thái thông minh và dũng cảm... người không đồng ý với Simasius."

9.1. Các hoạt động quốc tế

Landsbergis đã tham gia nhiều hoạt động quốc tế quan trọng, góp phần nâng cao vị thế của Litva trên trường thế giới. Ông là một trong những người ký sáng lập Tuyên bố Praha về Lương tâm châu Âu và Chủ nghĩa Cộng sản và là thành viên hội đồng cố vấn quốc tế của Quỹ Tưởng niệm Nạn nhân Chủ nghĩa Cộng sản.

Ông lần đầu tiên thăm Nhật Bản vào năm 1992, nơi ông đã có các bài giảng về Čiurlionis. Năm 2009, trong chuyến thăm Nhật Bản, ông đã tham dự một buổi diễn thuyết tại tòa nhà Viện Nghiên cứu Tổng hợp Đại học Aoyama Gakuin mang tên "Từ việc dỡ bỏ Bức màn Sắt đến sự sụp đổ của Bức tường Berlin," và đã có bài phát biểu với chủ đề "EU và hội nhập giai đoạn 1988-1989: Đóng góp của Litva."

9.2. Trong văn hóa đại chúng

Cuộc đời và những thành tựu của Landsbergis đã được khắc họa trong các tác phẩm văn hóa đại chúng. Nổi bật là bộ phim tài liệu có tên Ông Landsbergis (Mr. Landsbergis), một bộ phim tài liệu dài đến 4 giờ đồng hồ, kể về vai trò của ông trong cuộc đấu tranh giành độc lập của Litva.