New Zealand

3.1. Thời tiền sử và sự định cư của người Polynesia

Những người đầu tiên đến New Zealand là người Polynesia trên những chiếc thuyền waka waka_wa-ka^Maori vượt đại dương, được cho là đã đến theo nhiều đợt, vào khoảng giữa năm 1280 và 1350 SCN. Theo hầu hết các truyền thuyết Māori, các hòn đảo lần đầu tiên được phát hiện bởi nhà thám hiểm bán huyền thoại Kupe khi ông truy đuổi một con bạch tuộc khổng lồ. Những truyền thuyết này cho rằng sau Kupe là một hạm đội lớn gồm những người định cư, khởi hành từ Hawaiki ở Đông Polynesia vào khoảng năm 1350. Sự tồn tại của một hạm đội lớn duy nhất định cư New Zealand sau đó đã được thay thế bằng niềm tin rằng phần lớn việc định cư là một sự kiện có kế hoạch và chủ ý diễn ra trong vài thập kỷ.
Ngày định cư chính xác vẫn chưa rõ ràng, với các nguồn gần đây ủng hộ việc định cư vào thế kỷ 14. Trong khi sự biến đổi DNA ty thể trong các quần thể Māori cho thấy New Zealand lần đầu tiên được định cư trong khoảng từ năm 1250 đến 1300, không có hài cốt, đồ tạo tác hoặc công trình kiến trúc nào của con người có thể được xác định niên đại một cách đáng tin cậy trước vụ phun trào Kaharoa của Núi Tarawera vào khoảng năm 1314 SCN. Kịch bản này cũng phù hợp với một dòng bằng chứng truyền miệng thứ ba đang gây tranh cãi, đó là các gia phả truyền thống (whakapapa whakapapa_hoa-ka-pa-pa^Maori) chỉ ra khoảng năm 1350 là thời điểm có khả năng đến của một số waka di cư (ca nô) mà nhiều người Māori coi là tổ tiên của họ. Một số người Māori sau đó đã di cư đến Quần đảo Chatham, nơi họ phát triển nền văn hóa Moriori riêng biệt; một cuộc xâm lược sau đó vào năm 1835 của các iwi Māori đã dẫn đến vụ thảm sát và sự tuyệt chủng gần như hoàn toàn của người Moriori.

3.2. Sự xuất hiện của người châu Âu và Thời kỳ thuộc địa

Trong một cuộc chạm trán thù địch vào năm 1642 giữa Ngāti Tūmatakōkiri và thủy thủ đoàn của nhà thám hiểm người Hà Lan Abel Tasman, bốn thủy thủ của Tasman đã bị giết và ít nhất một người Māori bị trúng đạn ghém. Người châu Âu không quay lại New Zealand cho đến năm 1769, khi nhà thám hiểm người Anh James Cook lập bản đồ gần như toàn bộ đường bờ biển. Theo chân Cook, New Zealand đã được nhiều tàu săn cá voi, hải cẩu và tàu buôn của châu Âu và Bắc Mỹ ghé thăm. Họ trao đổi thực phẩm châu Âu, công cụ kim loại, vũ khí và các hàng hóa khác để lấy gỗ, thực phẩm Māori, đồ tạo tác và nước. Việc du nhập khoai tây và súng hỏa mai đã làm thay đổi nông nghiệp và chiến tranh của người Māori. Khoai tây cung cấp nguồn lương thực dư thừa đáng tin cậy, cho phép các chiến dịch quân sự kéo dài và bền vững hơn. Các cuộc chiến tranh Musket giữa các bộ tộc đã bao gồm hơn 600 trận đánh từ năm 1801 đến 1840, giết chết 30.000-40.000 người Māori. Từ đầu thế kỷ 19, các nhà truyền giáo Cơ đốc giáo bắt đầu định cư tại New Zealand, cuối cùng đã cải đạo hầu hết dân số Māori. Dân số Māori đã giảm xuống còn khoảng 40% so với mức trước khi tiếp xúc với người châu Âu trong thế kỷ 19; các bệnh du nhập là yếu tố chính.

Chính phủ Anh đã bổ nhiệm James Busby làm Công sứ Anh tại New Zealand vào năm 1832. Nhiệm vụ của ông, do Thống đốc Bourke ở Sydney giao, là bảo vệ những người định cư và thương nhân "có uy tín", ngăn chặn "những hành động tàn bạo" đối với người Māori và bắt giữ những tù nhân trốn thoát. Năm 1835, sau thông báo về việc người Pháp sắp định cư của Charles de Thierry, Liên minh các bộ tộc New Zealand mơ hồ đã gửi Tuyên ngôn Độc lập tới Vua William IV của Anh để xin bảo hộ. Tình trạng bất ổn liên tục, đề xuất định cư New Zealand của Công ty New Zealand (đã gửi con tàu khảo sát đầu tiên để mua đất của người Māori) và tình trạng pháp lý đáng ngờ của Tuyên ngôn Độc lập đã thúc đẩy Văn phòng Thuộc địa cử Thuyền trưởng William Hobson đến để tuyên bố chủ quyền cho Vương quốc Anh và đàm phán một hiệp ước với người Māori. Hiệp ước Waitangi lần đầu tiên được ký kết tại Vịnh Quần đảo vào ngày 6 tháng 2 năm 1840. Để đối phó với những nỗ lực của Công ty New Zealand nhằm thành lập một khu định cư độc lập ở Wellington, Hobson đã tuyên bố chủ quyền của Anh đối với toàn bộ New Zealand vào ngày 21 tháng 5 năm 1840, mặc dù các bản sao của hiệp ước vẫn đang được lưu hành trên khắp đất nước để người Māori ký. Với việc ký kết hiệp ước và tuyên bố chủ quyền, số lượng người nhập cư, đặc biệt là từ Vương quốc Anh, bắt đầu tăng lên.

New Zealand được quản lý như một thuộc địa phụ thuộc của Thuộc địa New South Wales cho đến khi trở thành một Thuộc địa Hoàng gia riêng biệt, Thuộc địa New Zealand, vào ngày 3 tháng 5 năm 1841. Xung đột vũ trang bắt đầu giữa chính quyền thuộc địa và người Māori vào năm 1843 với Vụ Wairau về đất đai và những bất đồng về chủ quyền. Những cuộc xung đột này, chủ yếu ở Đảo Bắc, đã chứng kiến hàng ngàn quân đội đế quốc và Hải quân Hoàng gia đến New Zealand và được gọi là Các cuộc chiến tranh New Zealand. Sau những cuộc xung đột vũ trang này, các khu vực rộng lớn đất đai của người Māori đã bị chính phủ tịch thu để đáp ứng nhu cầu của người định cư.

Thuộc địa đã giành được một chính phủ đại diện vào năm 1852, và Nghị viện đầu tiên đã họp vào năm 1854. Năm 1856, thuộc địa này thực sự trở nên tự quản, chịu trách nhiệm về mọi vấn đề đối nội (ngoại trừ chính sách người bản địa, được trao vào giữa những năm 1860). Sau những lo ngại rằng Đảo Nam có thể thành lập một thuộc địa riêng biệt, thủ hiến Alfred Domett đã đưa ra một nghị quyết chuyển thủ đô từ Auckland đến một địa điểm gần Eo biển Cook. Wellington được chọn vì vị trí trung tâm của nó, với việc Nghị viện chính thức họp ở đó lần đầu tiên vào năm 1865.

Năm 1886, New Zealand sáp nhập Quần đảo Kermadec núi lửa, cách Auckland khoảng 1.00 K km về phía đông bắc. Kể từ năm 1937, các hòn đảo này không có người ở ngoại trừ khoảng sáu người tại trạm Đảo Raoul. Những hòn đảo này đã đặt biên giới phía bắc của New Zealand ở vĩ độ 29 Nam. Sau UNCLOS năm 1982, các hòn đảo này đã đóng góp đáng kể vào vùng đặc quyền kinh tế của New Zealand.

3.3. Từ Lãnh thổ tự trị đến quốc gia độc lập

Năm 1891, Đảng Tự do lên nắm quyền với tư cách là đảng chính trị có tổ chức đầu tiên. Chính phủ Tự do, do Richard Seddon lãnh đạo trong phần lớn thời gian tại vị, đã thông qua nhiều biện pháp kinh tế và xã hội quan trọng. Năm 1893, New Zealand là quốc gia đầu tiên trên thế giới trao quyền bầu cử cho tất cả phụ nữ và đi tiên phong trong việc áp dụng trọng tài bắt buộc giữa người sử dụng lao động và công đoàn vào năm 1894. Đảng Tự do cũng đảm bảo mức lương tối thiểu vào năm 1894, một điều đầu tiên trên thế giới.

Năm 1907, theo yêu cầu của Nghị viện New Zealand, Vua Edward VII đã tuyên bố New Zealand là một Lãnh thổ tự trị trong Đế quốc Anh, phản ánh tình trạng tự quản của nó. Năm 1947, New Zealand thông qua Quy chế Westminster 1931, xác nhận rằng Nghị viện Anh không còn có thể lập pháp cho đất nước này nếu không có sự đồng ý của New Zealand. Quyền lập pháp còn lại của chính phủ Anh sau đó đã bị Đạo luật Hiến pháp 1986 bãi bỏ, và quyền kháng cáo cuối cùng lên các tòa án Anh đã bị bãi bỏ vào năm 2003.

3.4. Kỷ nguyên hiện đại

Đầu thế kỷ 20, New Zealand tham gia vào các vấn đề thế giới, chiến đấu trong Thế chiến thứ nhất và Thế chiến thứ hai và chịu đựng qua Đại suy thoái. Cuộc suy thoái đã dẫn đến việc bầu cử chính phủ Lao động đầu tiên và thành lập một nhà nước phúc lợi toàn diện và một nền kinh tế bảo hộ. New Zealand trải qua sự thịnh vượng ngày càng tăng sau Thế chiến thứ hai, và người Māori bắt đầu rời bỏ cuộc sống nông thôn truyền thống của họ và chuyển đến các thành phố để tìm việc làm. Một phong trào phản kháng Māori đã phát triển, chỉ trích chủ nghĩa châu Âu trung tâm và đấu tranh để văn hóa Māori và Hiệp ước Waitangi được công nhận nhiều hơn. Năm 1975, một Tòa án Waitangi được thành lập để điều tra các cáo buộc vi phạm Hiệp ước, và nó được trao quyền điều tra các khiếu nại lịch sử vào năm 1985. Chính phủ đã đàm phán giải quyết các khiếu nại này với nhiều iwi, mặc dù các yêu sách của người Māori đối với bờ biển và đáy biển đã gây tranh cãi trong những năm 2000.

Nền kinh tế New Zealand trải qua những thay đổi lớn trong thập niên 1980, được gọi là "Rogernomics", biến nó từ một nền kinh tế bảo hộ sang một nền kinh tế thương mại tự do được tự do hóa. Những cải cách này đã có tác động sâu rộng đến xã hội New Zealand. Trong khi một số lĩnh vực được hưởng lợi từ việc tăng cường cạnh tranh và hiệu quả, những lĩnh vực khác lại phải đối mặt với tình trạng mất việc làm và bất bình đẳng gia tăng. Chính sách "Rogernomics" đã làm thay đổi cơ cấu kinh tế, giảm bớt vai trò của nhà nước và thúc đẩy khu vực tư nhân. Tuy nhiên, những tác động xã hội của các cải cách này, bao gồm cả sự gia tăng khoảng cách giàu nghèo và ảnh hưởng đến các dịch vụ công, vẫn là chủ đề tranh luận và phân tích. Những thay đổi này cũng ảnh hưởng đến tiến trình dân chủ, khi các quyết định chính sách kinh tế quan trọng được đưa ra, đôi khi gây ra sự phản đối từ các nhóm xã hội khác nhau.

Thế kỷ 21 mang đến những thách thức và thay đổi mới cho New Zealand, bao gồm các vấn đề về biến đổi khí hậu, hội nhập kinh tế toàn cầu và sự đa dạng văn hóa ngày càng tăng. Các chính phủ kế tiếp đã cố gắng giải quyết những vấn đề này thông qua các chính sách khác nhau, đồng thời tiếp tục đối mặt với những di sản của quá khứ thuộc địa và những tác động của các cải cách kinh tế. Các phong trào đòi quyền lợi của người Māori tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc định hình xã hội và chính trị New Zealand, thúc đẩy sự công nhận và tôn trọng đối với văn hóa và quyền của người bản địa. Việc giải quyết các khiếu nại lịch sử liên quan đến Hiệp ước Waitangi vẫn là một quá trình đang diễn ra, phản ánh cam kết của đất nước đối với công lý và hòa giải. Nhìn chung, kỷ nguyên hiện đại của New Zealand được đặc trưng bởi sự năng động, thích ứng và nỗ lực không ngừng nhằm xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ và thịnh vượng cho tất cả mọi người.

4.1. Địa hình và Địa chất

Đảo Nam là vùng đất lớn nhất của New Zealand. Nó bị chia cắt dọc theo chiều dài bởi dãy Alps phía Nam. Có 18 đỉnh núi cao trên 3.00 K m, trong đó cao nhất là Aoraki / Núi Cook ở độ cao 3.72 K m. Các ngọn núi dốc và các vịnh hẹp sâu của Fiordland ghi lại sự đóng băng rộng lớn trong kỷ băng hà ở góc tây nam này của Đảo Nam. Đảo Bắc ít núi hơn nhưng lại nổi bật với hoạt động núi lửa. Vùng núi lửa Taupō hoạt động mạnh đã hình thành một cao nguyên núi lửa rộng lớn, nổi bật với ngọn núi cao nhất Đảo Bắc, Núi Ruapehu (2.80 K m). Cao nguyên này cũng là nơi có hồ nước lớn nhất đất nước, Hồ Taupō, nép mình trong miệng núi lửa của một trong những siêu núi lửa hoạt động mạnh nhất thế giới. New Zealand thường xuyên xảy ra động đất.
Đất nước này có địa hình đa dạng, và thậm chí có thể là sự nổi lên của nó trên mặt nước, là do ranh giới động lực mà nó nằm giữa Mảng Thái Bình Dương và Mảng Ấn-Úc. New Zealand là một phần của Zealandia, một vi lục địa gần bằng một nửa kích thước của Úc đã dần dần chìm xuống sau khi tách ra khỏi siêu lục địa Gondwana. Khoảng 25 triệu năm trước, một sự thay đổi trong các chuyển động kiến tạo mảng bắt đầu làm biến dạng và uốn nếp khu vực. Điều này hiện rõ nhất ở dãy Alps phía Nam, được hình thành do sự nén ép của vỏ trái đất bên cạnh Đứt gãy Alpine. Ở những nơi khác, ranh giới mảng liên quan đến sự hút chìm của một mảng dưới một mảng khác, tạo ra Rãnh Puysegur ở phía nam, Rãnh Hikurangi ở phía đông Đảo Bắc, và Rãnh Kermadec và Tonga xa hơn về phía bắc.

4.2. Khí hậu

Khí hậu của New Zealand chủ yếu là ôn đới hải dương (Köppen: Cfb), với nhiệt độ trung bình hàng năm dao động từ 10 °C ở phía nam đến 16 °C ở phía bắc. Các mức nhiệt độ cao nhất và thấp nhất lịch sử là 42.4 °C ở Rangiora, Canterbury và -25.6 °C ở Ranfurly, Otago. Điều kiện khí hậu thay đổi rõ rệt giữa các vùng, từ cực kỳ ẩm ướt ở Bờ Tây của Đảo Nam đến bán khô hạn ở Trung Otago và Lưu vực Mackenzie của nội địa Canterbury và cận nhiệt đới ở Northland. Trong số bảy thành phố lớn nhất, Christchurch là nơi khô hạn nhất, chỉ nhận được trung bình 618 mm mưa mỗi năm, trong khi Wellington là nơi ẩm ướt nhất, nhận được lượng mưa gần gấp đôi. Auckland, Wellington và Christchurch đều nhận được trung bình hơn 2.000 giờ nắng mỗi năm. Các phần phía nam và tây nam của Đảo Nam có khí hậu mát mẻ và nhiều mây hơn, với khoảng 1.400-1.600 giờ nắng; các phần phía bắc và đông bắc của Đảo Nam là những khu vực nắng nhất của đất nước và nhận được khoảng 2.400-2.500 giờ nắng. Mùa tuyết rơi nói chung kéo dài từ đầu tháng Sáu đến đầu tháng Mười, mặc dù các đợt lạnh đột ngột có thể xảy ra ngoài mùa này. Tuyết rơi phổ biến ở các phần phía đông và phía nam của Đảo Nam và các khu vực miền núi trên cả nước.

5.1. Đa dạng sinh học

Sự cô lập địa lý của New Zealand trong 80 triệu năm và địa lý sinh học đảo đã ảnh hưởng đến sự tiến hóa của các loài động vật, nấm và thực vật của đất nước. Sự cô lập vật lý đã gây ra sự cô lập sinh học, dẫn đến một hệ sinh thái tiến hóa năng động với các ví dụ về thực vật và động vật đặc biệt cũng như các quần thể loài phổ biến rộng rãi. Hệ thực vật và động vật của New Zealand ban đầu được cho là có nguồn gốc từ sự phân mảnh của New Zealand khỏi Gondwana, tuy nhiên bằng chứng gần đây hơn cho thấy các loài là kết quả của sự phân tán. Khoảng 82% thực vật có mạch bản địa của New Zealand là đặc hữu, bao gồm 1.944 loài thuộc 65 chi. Số lượng nấm được ghi nhận từ New Zealand, bao gồm cả các loài tạo địa y, vẫn chưa được biết, cũng như tỷ lệ các loài nấm đặc hữu, nhưng một ước tính cho thấy có khoảng 2.300 loài nấm tạo địa y ở New Zealand và 40% trong số này là đặc hữu. Hai loại rừng chính là rừng chiếm ưu thế bởi cây lá rộng với các loài Thông tre nổi bật, hoặc bởi sồi phương nam trong khí hậu mát mẻ hơn. Các loại thảm thực vật còn lại bao gồm đồng cỏ, phần lớn trong số đó là đồng cỏ tussock.

Trước khi con người đến, ước tính 80% diện tích đất liền được bao phủ bởi rừng, chỉ có các khu vực núi cao alpin, ẩm ướt, cằn cỗi và núi lửa là không có cây. Nạn phá rừng quy mô lớn đã xảy ra sau khi con người đến, với khoảng một nửa diện tích rừng bị mất do cháy sau khi người Polynesia định cư. Phần lớn diện tích rừng còn lại đã bị mất sau khi người châu Âu định cư, bị khai thác hoặc chặt phá để nhường chỗ cho chăn nuôi mục vụ, khiến rừng chỉ chiếm 23% diện tích đất liền vào năm 1997.

Các khu rừng bị chim chiếm ưu thế, và việc thiếu các loài động vật có vú săn mồi đã dẫn đến một số loài như kiwi, kākāpō, weka và takahē tiến hóa thành không biết bay. Sự xuất hiện của con người, những thay đổi liên quan đến môi trường sống, và sự du nhập của chuột, chồn sương và các loài động vật có vú khác đã dẫn đến sự tuyệt chủng của nhiều loài chim, bao gồm cả các loài chim lớn như moa và Đại bàng Haast.

Các loài động vật bản địa khác được đại diện bởi các loài bò sát (tuatara, thằn lằn bóng và tắc kè), ếch, chẳng hạn như loài Ếch Hamilton đang được bảo vệ và có nguy cơ tuyệt chủng, nhện, côn trùng (wētā wētā_uê-ta^Maori), và ốc sên. Một số loài, như tuatara, độc đáo đến mức được gọi là hóa thạch sống. Ba loài dơi (một loài đã tuyệt chủng) là dấu hiệu duy nhất của động vật có vú trên cạn bản địa ở New Zealand cho đến khi phát hiện vào năm 2006 về xương của một loài động vật có vú trên cạn độc đáo, kích thước bằng chuột, có niên đại ít nhất 16 triệu năm. Tuy nhiên, động vật có vú biển lại rất phong phú, với gần một nửa số cá voi (cá voi, cá heo và cá heo chuột) trên thế giới và một số lượng lớn hải cẩu lông được báo cáo ở các vùng biển New Zealand. Nhiều loài chim biển sinh sản ở New Zealand, một phần ba trong số đó là loài đặc hữu của đất nước này. Nhiều loài chim cánh cụt được tìm thấy ở New Zealand hơn bất kỳ quốc gia nào khác, với 13 trong số 18 loài chim cánh cụt trên thế giới.

Kể từ khi con người xuất hiện, gần một nửa số loài động vật có xương sống của đất nước đã tuyệt chủng, bao gồm ít nhất năm mươi mốt loài chim, ba loài ếch, ba loài thằn lằn, một loài cá nước ngọt và một loài dơi. Các loài khác đang bị đe dọa hoặc phạm vi sinh sống bị thu hẹp nghiêm trọng. Tuy nhiên, các nhà bảo tồn New Zealand đã đi tiên phong trong một số phương pháp để giúp các loài động vật hoang dã bị đe dọa phục hồi, bao gồm các khu bảo tồn trên đảo, kiểm soát dịch hại, di chuyển động vật hoang dã, nuôi dưỡng và phục hồi sinh thái các đảo và các khu bảo tồn khác.

5.2. Vấn đề môi trường và Bảo tồn

New Zealand phải đối mặt với nhiều vấn đề môi trường đáng kể. Nạn phá rừng lịch sử đã dẫn đến mất môi trường sống và xói mòn đất. Các loài xâm lấn, bao gồm các loài động vật có vú như chuột, chồn và opossum, cùng với các loài thực vật xâm lấn, đã gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với hệ động thực vật bản địa độc đáo của đất nước, nhiều loài trong số đó đã tiến hóa mà không có động vật ăn thịt trên cạn. Sự săn mồi và cạnh tranh từ các loài xâm lấn này là nguyên nhân chính dẫn đến sự suy giảm và tuyệt chủng của nhiều loài bản địa.
Biến đổi khí hậu cũng là một mối quan tâm lớn, với những tác động tiềm tàng đến mực nước biển dâng, các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt và các hệ sinh thái mỏng manh của New Zealand. Nông nghiệp, một ngành kinh tế quan trọng, góp phần vào phát thải khí nhà kính, đặc biệt là khí mê-tan từ chăn nuôi, và gây ô nhiễm nguồn nước do dòng chảy từ các trang trại.
Để giải quyết những vấn đề này, New Zealand đã thực hiện nhiều chính sách và sáng kiến bảo tồn. Cục Bảo tồn (Department of Conservation - DOC) là cơ quan chính phủ chịu trách nhiệm quản lý các vùng đất và vùng nước công cộng được bảo vệ, chiếm khoảng một phần ba diện tích đất liền của đất nước. Các nỗ lực bảo tồn bao gồm kiểm soát dịch hại trên diện rộng, tạo ra các khu bảo tồn không có động vật ăn thịt (bao gồm cả các đảo ngoài khơi), các chương trình nhân giống các loài có nguy cơ tuyệt chủng trong điều kiện nuôi nhốt, và phục hồi môi trường sống. Các tổ chức phi chính phủ như Forest & Bird cũng đóng một vai trò quan trọng trong vận động chính sách và các hoạt động bảo tồn tại chỗ.
Tuy nhiên, các chính sách môi trường cũng gây ra những tác động kinh tế và xã hội. Ví dụ, các quy định về sử dụng đất và nước có thể ảnh hưởng đến khả năng sinh lời của nông dân, trong khi các nỗ lực bảo tồn có thể tạo ra cơ hội việc làm trong du lịch sinh thái và quản lý tài nguyên. Việc cân bằng giữa bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế, đồng thời đảm bảo tác động công bằng đến các cộng đồng khác nhau, bao gồm cả người Māori với tư cách là tangata whenua (người của đất liền), vẫn là một thách thức liên tục.

6.1. Cấu trúc chính phủ

New Zealand hoạt động như một quốc gia quân chủ lập hiến. Quốc vương, hiện là Charles III, là nguyên thủ quốc gia và được đại diện tại New Zealand bởi Toàn quyền, người được bổ nhiệm theo đề nghị của Thủ tướng. Vai trò của Toàn quyền chủ yếu mang tính nghi lễ, nhưng bao gồm các quyền hạn hiến định quan trọng như giải tán Nghị viện và phê chuẩn các đạo luật.
Quyền hành pháp thực sự thuộc về Nội các, do Thủ tướng đứng đầu. Thủ tướng thường là lãnh đạo của đảng hoặc liên minh chiếm đa số ghế trong Nghị viện. Nội các, bao gồm các bộ trưởng, chịu trách nhiệm đưa ra các quyết định chính sách quan trọng và quản lý các cơ quan chính phủ. Hệ thống này dựa trên nguyên tắc chính phủ trách nhiệm, theo đó chính phủ phải duy trì sự tín nhiệm của Hạ viện.

6.2. Lập pháp

Nghị viện New Zealand nắm giữ quyền lập pháp và bao gồm Quốc vương và Hạ viện. Nghị viện từng có một thượng viện, Hội đồng Lập pháp, cho đến khi cơ quan này bị bãi bỏ vào năm 1950. Quyền tối cao của nghị viện đối với Hoàng gia và các thể chế chính phủ khác đã được thiết lập ở Anh bởi Đạo luật về Quyền năm 1689 và đã được phê chuẩn thành luật ở New Zealand.
Hạ viện được bầu cử dân chủ, và một chính phủ được thành lập từ đảng hoặc liên minh chiếm đa số ghế. Nếu không có đa số nào được thành lập, một chính phủ thiểu số có thể được thành lập nếu được sự ủng hộ của các đảng khác trong các cuộc bỏ phiếu tín nhiệm và ngân sách.
Một cuộc tổng tuyển cử quốc hội phải được tổ chức không muộn hơn ba năm sau cuộc bầu cử trước đó. Hầu hết các cuộc tổng tuyển cử từ năm 1853 đến năm 1993 được tổ chức theo hệ thống đầu phiếu đa số tương đối. Kể từ cuộc bầu cử năm 1996, một hình thức đại diện tỷ lệ gọi là đại diện tỷ lệ thành viên hỗn hợp (MMP) đã được sử dụng. Theo hệ thống MMP, mỗi người có hai phiếu bầu; một phiếu cho một ứng cử viên tranh cử trong khu vực bầu cử của cử tri, và phiếu còn lại cho một đảng. Dựa trên dữ liệu điều tra dân số năm 2018, có 72 khu vực bầu cử (bao gồm bảy khu vực bầu cử Māori mà chỉ người Māori mới có thể tùy chọn bỏ phiếu), và 48 trong số 120 ghế còn lại được phân bổ sao cho sự đại diện trong Nghị viện phản ánh số phiếu bầu của đảng, với ngưỡng một đảng phải giành được ít nhất một khu vực bầu cử hoặc 5% tổng số phiếu bầu của đảng trước khi đủ điều kiện giành một ghế.
Quy trình lập pháp bao gồm việc các dự luật được đưa ra, tranh luận, sửa đổi và bỏ phiếu tại Hạ viện. Một dự luật phải được Hạ viện thông qua và nhận được sự chấp thuận của Toàn quyền (thay mặt Quốc vương) để trở thành luật. Nghị viện đóng vai trò trung tâm trong quản trị dân chủ, giám sát hoạt động của chính phủ và đảm bảo trách nhiệm giải trình.

6.3. Tư pháp

Ngành tư pháp New Zealand, đứng đầu là Chánh án, bao gồm Tòa án Tối cao, Tòa án Phúc thẩm, Tòa án Thượng thẩm, và các tòa án cấp dưới. Các thẩm phán và viên chức tư pháp được bổ nhiệm một cách phi chính trị và theo các quy tắc nghiêm ngặt về nhiệm kỳ để giúp duy trì tính độc lập tư pháp. Điều này về mặt lý thuyết cho phép ngành tư pháp giải thích luật pháp chỉ dựa trên luật do Nghị viện ban hành mà không bị các ảnh hưởng khác tác động đến quyết định của họ.
Chức năng chính của ngành tư pháp là giải thích và áp dụng luật pháp, giải quyết các tranh chấp, và đảm bảo rằng chính phủ hành động trong phạm vi quyền hạn hợp pháp của mình. Tòa án Tối cao là tòa án cao nhất của New Zealand và là tòa án cuối cùng cho các kháng cáo. Ngành tư pháp đóng một vai trò quan trọng trong việc duy trì pháp quyền và bảo vệ nhân quyền và các quyền tự do dân sự.

6.4. Pháp luật và Trật tự

Hệ thống pháp luật của New Zealand dựa trên Thông luật Anh, nhưng cũng bao gồm các đạo luật do Nghị viện New Zealand ban hành và ngày càng công nhận các nguyên tắc của Hiệp ước Waitangi. Các thể chế tư pháp hình sự chính bao gồm cảnh sát, tòa án và hệ thống cải huấn. Cảnh sát New Zealand chịu trách nhiệm duy trì luật pháp và trật tự, điều tra tội phạm và truy tố tội phạm. Hệ thống tòa án xét xử các vụ án hình sự và dân sự. Hệ thống cải huấn quản lý các nhà tù và các chương trình phục hồi cộng đồng.
Việc duy trì trật tự và an ninh công cộng là một ưu tiên, nhưng cũng có sự chú trọng ngày càng tăng vào các khía cạnh công bằng xã hội trong hệ thống tư pháp hình sự. Điều này bao gồm các nỗ lực giải quyết tình trạng đại diện quá mức của người Māori trong hệ thống tư pháp hình sự, thúc đẩy các phương pháp tư pháp phục hồi và giải quyết các nguyên nhân gốc rễ của tội phạm. Các vấn đề như bạo lực gia đình, tội phạm liên quan đến ma túy và tội phạm có tổ chức vẫn là những thách thức đối với các cơ quan thực thi pháp luật. Tính công bằng, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong hệ thống pháp luật và trật tự là những yếu tố quan trọng để duy trì niềm tin của công chúng và đảm bảo công lý cho tất cả mọi người.

6.5. Các đảng phái chính trị

Bầu cử từ những năm 1930 đã bị chi phối bởi hai đảng chính trị, Quốc gia và Lao động. Nhiều đảng hơn đã có đại diện trong Nghị viện kể từ khi hệ thống đại diện tỷ lệ thành viên hỗn hợp (MMP) được áp dụng.
Đảng Lao động (Labour Party) theo truyền thống là một đảng trung tả, ủng hộ vai trò của nhà nước trong kinh tế và phúc lợi xã hội. Các chính sách của đảng thường tập trung vào công bằng xã hội, quyền của người lao động và các dịch vụ công.
Đảng Quốc gia (National Party) là một đảng trung hữu, thường ủng hộ các chính sách kinh tế thị trường tự do, giảm thuế và giảm chi tiêu của chính phủ.
Ngoài hai đảng lớn này, còn có các đảng nhỏ hơn có ảnh hưởng đến cục diện chính trị, chẳng hạn như Đảng Xanh (Green Party), tập trung vào các vấn đề môi trường và công bằng xã hội; ACT New Zealand, một đảng tự do cổ điển/cánh hữu; và Đảng Māori, đại diện cho lợi ích của người Māori. Đôi khi, New Zealand First, một đảng dân túy và dân tộc chủ nghĩa, cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành chính phủ liên minh.
Hệ tư tưởng chính trị, hoạt động và ảnh hưởng của các đảng này đối với các chính sách kinh tế và xã hội rất đa dạng, phản ánh một nền chính trị năng động và cạnh tranh. Các cuộc bầu cử thường dẫn đến các chính phủ liên minh hoặc thiểu số, đòi hỏi sự hợp tác và thỏa hiệp giữa các đảng phái.

7.1. Chính quyền địa phương

Chính quyền địa phương ở New Zealand có cấu trúc hai cấp: Hội đồng Khu vực (Regional Councils) và Cơ quan Lãnh thổ (Territorial Authorities). Cả nước có 11 hội đồng khu vực và 67 cơ quan lãnh thổ (bao gồm 13 hội đồng thành phố, 53 hội đồng quận, và Hội đồng Quần đảo Chatham).
Hội đồng Khu vực chịu trách nhiệm quản lý tài nguyên thiên nhiên (đất, nước, không khí), quản lý môi trường, phòng chống lũ lụt, giao thông công cộng khu vực và phát triển kinh tế khu vực.
Cơ quan Lãnh thổ (Hội đồng Thành phố và Hội đồng Quận) chịu trách nhiệm về các dịch vụ và tiện ích địa phương như đường sá địa phương, cấp thoát nước, quản lý chất thải rắn, công viên và khu giải trí, thư viện, quy hoạch sử dụng đất và cấp phép xây dựng.
Năm trong số các cơ quan lãnh thổ là cơ quan nhất thể (unitary authorities), thực hiện cả chức năng của hội đồng khu vực và cơ quan lãnh thổ. Hội đồng Quần đảo Chatham cũng hoạt động như một cơ quan nhất thể.
Hệ thống này được thiết lập nhằm đảm bảo việc quản lý hiệu quả các nguồn lực và cung cấp các dịch vụ công cộng phù hợp với nhu cầu của từng địa phương, đồng thời thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng vào quá trình ra quyết định.

7.2. Lãnh thổ hải ngoại và Liên kết tự do

Vương quốc New Zealand bao gồm không chỉ New Zealand mà còn các lãnh thổ có mối quan hệ đặc biệt với nó.

• Tokelau: Là một lãnh thổ phụ thuộc của New Zealand. Cư dân Tokelau là công dân New Zealand. Tokelau đang trong quá trình hướng tới tự quản lớn hơn, nhưng New Zealand vẫn chịu trách nhiệm về quốc phòng và một số khía cạnh của đối ngoại.
• Quần đảo Cook và Niue: Là các quốc gia tự trị trong liên kết tự do với New Zealand. Điều này có nghĩa là họ tự quản lý các vấn đề đối nội, nhưng công dân của họ là công dân New Zealand. New Zealand, theo yêu cầu của họ, có thể hỗ trợ trong các vấn đề quốc phòng và đối ngoại. Quần đảo Cook và Niue có thể đơn phương tuyên bố độc lập hoàn toàn bất cứ lúc nào.
• Lãnh thổ phụ thuộc Ross: Đây là yêu sách lãnh thổ của New Zealand ở Nam Cực. Yêu sách này, giống như các yêu sách khác ở Nam Cực, bị đình chỉ theo Hệ thống Hiệp ước Nam Cực. New Zealand duy trì Căn cứ Scott tại đây cho mục đích nghiên cứu khoa học.

Mối quan hệ giữa New Zealand và các lãnh thổ này phản ánh một di sản lịch sử và các cam kết hiện tại, đồng thời tôn trọng quyền tự quyết của các dân tộc liên quan.

8.1. Tổng quan

Chính sách đối ngoại của New Zealand dựa trên các nguyên tắc cơ bản như cam kết với luật pháp quốc tế, chủ nghĩa đa phương, thương mại tự do, giải trừ quân bị và bảo vệ môi trường. Lịch sử ban đầu, chính sách đối ngoại của New Zealand gắn liền với Vương quốc Anh do vị thế thuộc địa và sau đó là thành viên của Khối Thịnh vượng chung Anh. Tuy nhiên, sau Chiến tranh thế giới thứ hai và việc Anh gia nhập Cộng đồng Kinh tế châu Âu, New Zealand đã dần đa dạng hóa các mối quan hệ đối ngoại của mình.
Ngày nay, New Zealand duy trì một chính sách đối ngoại độc lập, tập trung vào việc thúc đẩy lợi ích quốc gia thông qua hợp tác quốc tế. Nước này là một thành viên tích cực của Liên Hợp Quốc và các tổ chức quốc tế khác. New Zealand cũng đặc biệt chú trọng đến khu vực châu Á - Thái Bình Dương, nơi có các đối tác thương mại và chiến lược quan trọng. Cam kết với nhân quyền, dân chủ và phát triển bền vững là những yếu tố quan trọng trong chính sách đối ngoại của New Zealand, thể hiện qua các hoạt động viện trợ phát triển và tham gia vào các nỗ lực gìn giữ hòa bình quốc tế.

8.2. Quan hệ với các quốc gia chủ chốt

New Zealand duy trì mối quan hệ song phương đa dạng và quan trọng với nhiều quốc gia trên thế giới.

• Úc: Mối quan hệ Trans-Tasman với Úc là mối quan hệ song phương gần gũi và quan trọng nhất của New Zealand. Hai nước có chung di sản lịch sử, văn hóa và các giá trị, đồng thời là đối tác thương mại và đầu tư lớn của nhau. Thỏa thuận Quan hệ Kinh tế Chặt chẽ hơn (Closer Economic Relations - CER) và Thỏa thuận Đi lại Trans-Tasman (Trans-Tasman Travel Arrangement) cho phép công dân hai nước tự do đi lại, sinh sống và làm việc ở cả hai quốc gia.
• Vương quốc Anh: Mối quan hệ lịch sử và văn hóa sâu sắc vẫn tiếp tục tồn tại, mặc dù tầm quan trọng kinh tế đã giảm sau khi Anh gia nhập EU. Hai nước vẫn hợp tác chặt chẽ trong khuôn khổ Khối Thịnh vượng chung và các diễn đàn quốc tế khác.
• Hoa Kỳ: Hoa Kỳ là một đối tác quan trọng về an ninh, thương mại và đầu tư. Mặc dù có những khác biệt trong quá khứ liên quan đến Hiệp ước ANZUS và chính sách phi hạt nhân của New Zealand, quan hệ hai nước đã được cải thiện đáng kể trong những năm gần đây. New Zealand và Hoa Kỳ hợp tác trong các vấn đề khu vực và toàn cầu, bao gồm chống khủng bố và an ninh hàng hải.
• Các quốc đảo Thái Bình Dương: New Zealand có mối quan hệ đặc biệt và lâu dài với các quốc đảo láng giềng ở Thái Bình Dương. Nước này là một nhà tài trợ viện trợ phát triển quan trọng và đóng vai trò lãnh đạo trong Diễn đàn Quần đảo Thái Bình Dương (PIF). Các vấn đề như biến đổi khí hậu, phát triển kinh tế bền vững và an ninh khu vực là trọng tâm của mối quan hệ này.
• Các nước châu Á lớn: Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc là những đối tác thương mại và đầu tư ngày càng quan trọng. New Zealand đã ký các hiệp định thương mại tự do với Trung Quốc và Hàn Quốc, và đang tìm cách tăng cường hơn nữa các mối liên kết kinh tế, giáo dục và văn hóa với khu vực châu Á.

Các trao đổi ngoại giao, kinh tế và xã hội với các quốc gia này đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo sự thịnh vượng và an ninh của New Zealand.

8.3. Tham gia các tổ chức quốc tế

New Zealand là một thành viên tích cực và có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế, tham gia vào nhiều tổ chức đa phương quan trọng.

• Liên Hợp Quốc (UN): New Zealand là một trong những thành viên sáng lập của Liên Hợp Quốc và luôn ủng hộ mạnh mẽ các nguyên tắc và mục tiêu của tổ chức này. Nước này đã đóng góp vào các hoạt động gìn giữ hòa bình, thúc đẩy nhân quyền, giải trừ quân bị và phát triển bền vững.
• Khối Thịnh vượng chung Anh (Commonwealth of Nations): Với tư cách là một Vương quốc Khối Thịnh vượng chung, New Zealand duy trì mối quan hệ chặt chẽ với các quốc gia thành viên khác, hợp tác trong các lĩnh vực như dân chủ, nhân quyền và phát triển kinh tế.
• Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD): Là một thành viên của OECD, New Zealand tham gia vào việc xây dựng các chính sách kinh tế và xã hội tốt nhất, chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi từ các quốc gia phát triển khác.
• Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC): New Zealand tích cực tham gia APEC để thúc đẩy tự do hóa thương mại và đầu tư, tăng cường hợp tác kinh tế trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương.
• Diễn đàn Quần đảo Thái Bình Dương (PIF): New Zealand đóng vai trò quan trọng trong PIF, hợp tác với các quốc đảo Thái Bình Dương để giải quyết các thách thức chung như biến đổi khí hậu, an ninh khu vực và phát triển bền vững.

Ngoài ra, New Zealand còn tham gia vào nhiều tổ chức và diễn đàn khu vực và chuyên ngành khác, phản ánh cam kết của mình đối với chủ nghĩa đa phương và hợp tác quốc tế để giải quyết các vấn đề toàn cầu.

8.4. Chính sách phi hạt nhân

Chính sách khu vực phi hạt nhân của New Zealand là một khía cạnh nổi bật và lâu đời trong chính sách đối ngoại và quốc phòng của đất nước. Chính sách này được chính thức hóa qua Đạo luật Khu vực phi hạt nhân, Giải trừ quân bị và Kiểm soát Vũ khí New Zealand năm 1987.
Bối cảnh: Phong trào chống hạt nhân ở New Zealand bắt đầu phát triển mạnh mẽ trong những năm 1970 và 1980, được thúc đẩy bởi những lo ngại về các vụ thử hạt nhân của Pháp ở Nam Thái Bình Dương và nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân trong Chiến tranh Lạnh. Công chúng New Zealand ngày càng ủng hộ một lập trường phi hạt nhân mạnh mẽ.
Nội dung: Đạo luật năm 1987 cấm việc sở hữu, chế tạo, mua lại hoặc kiểm soát bất kỳ thiết bị nổ hạt nhân nào trong lãnh thổ New Zealand. Quan trọng hơn, đạo luật này cũng cấm các tàu chạy bằng năng lượng hạt nhân hoặc mang vũ khí hạt nhân vào các cảng và vùng biển của New Zealand. Chính sách này đã dẫn đến việc Hoa Kỳ đình chỉ các nghĩa vụ an ninh của mình đối với New Zealand theo Hiệp ước ANZUS vào năm 1986, sau khi chính phủ New Zealand từ chối cho tàu khu trục USS Buchanan (DDG-14) (có khả năng mang vũ khí hạt nhân) cập cảng.
Tác động đối với quan hệ quốc tế: Chính sách phi hạt nhân đã định hình sâu sắc vị thế quốc tế của New Zealand. Nó đã củng cố hình ảnh của New Zealand như một quốc gia ủng hộ hòa bình và giải trừ quân bị, nhưng cũng gây ra căng thẳng trong quan hệ với các đồng minh truyền thống, đặc biệt là Hoa Kỳ. Mặc dù quan hệ với Hoa Kỳ đã được cải thiện trong những năm gần đây, chính sách phi hạt nhân vẫn là một nguyên tắc cơ bản không thể thay đổi của New Zealand. Chính sách này được đa số người dân New Zealand ủng hộ và được coi là một phần quan trọng của bản sắc dân tộc. Nó cũng phản ánh cam kết của New Zealand đối với một khu vực Thái Bình Dương phi hạt nhân và một thế giới không có vũ khí hạt nhân.

9.1. Lực lượng Quốc phòng New Zealand

Lực lượng Quốc phòng New Zealand (New Zealand Defence Force - NZDF) bao gồm ba quân chủng chính:

• Lục quân New Zealand (New Zealand Army): Chịu trách nhiệm về các hoạt động trên bộ, bao gồm bảo vệ lãnh thổ, hỗ trợ trong các trường hợp khẩn cấp trong nước và tham gia các hoạt động gìn giữ hòa bình, ổn định quốc tế. Quy mô của lục quân tương đối nhỏ, tập trung vào tính linh hoạt và khả năng triển khai nhanh. Trang bị chính bao gồm xe thiết giáp hạng nhẹ (LAV III), pháo và các loại vũ khí cá nhân hiện đại.
• Hải quân Hoàng gia New Zealand (Royal New Zealand Navy - RNZN): Có nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền hàng hải, các tuyến đường biển và vùng đặc quyền kinh tế của New Zealand. Hải quân cũng tham gia vào các hoạt động tuần tra, chống đánh bắt cá bất hợp pháp, cứu hộ cứu nạn và các hoạt động đa quốc gia. Trang bị chính bao gồm các tàu khu trục nhỏ lớp Anzac, tàu tuần tra ngoài khơi, tàu hỗ trợ đa năng và tàu khảo sát thủy văn.
• Không quân Hoàng gia New Zealand (Royal New Zealand Air Force - RNZAF): Cung cấp khả năng trinh sát, vận tải, tìm kiếm cứu nạn và hỗ trợ cho các quân chủng khác cũng như các cơ quan chính phủ. Không quân không còn duy trì khả năng chiến đấu trên không từ năm 2001. Trang bị chính bao gồm máy bay tuần thám hàng hải P-3 Orion (sắp được thay thế bằng P-8 Poseidon), máy bay vận tải C-130 Hercules và Boeing 757, cùng các loại trực thăng.

Tổng quân số tại ngũ của NZDF tương đối nhỏ, phản ánh nhu cầu quốc phòng của một quốc gia không đối mặt với các mối đe dọa quân sự trực tiếp. Vai trò chính của NZDF là bảo vệ New Zealand và các lợi ích của nó, đóng góp vào an ninh khu vực và quốc tế, và hỗ trợ các cơ quan dân sự.

9.2. Các hoạt động chính

Lực lượng Quốc phòng New Zealand (NZDF) có một lịch sử tham gia đáng kể vào các cuộc xung đột quốc tế và các hoạt động gìn giữ hòa bình.

• Chiến tranh thế giới thứ nhất và Chiến tranh thế giới thứ hai: New Zealand đã đóng góp một tỷ lệ quân số đáng kể so với dân số của mình cho các nỗ lực chiến tranh của Đồng minh trong cả hai cuộc đại chiến. Những trận đánh nổi tiếng có sự tham gia của quân đội New Zealand bao gồm Chiến dịch Gallipoli, Trận Crete, Trận El Alamein thứ hai và Trận Monte Cassino. Những hy sinh và đóng góp này đã định hình sâu sắc bản sắc dân tộc của New Zealand.
• Chiến tranh Triều Tiên: New Zealand đã gửi lực lượng tham gia vào lực lượng Liên Hợp Quốc trong Chiến tranh Triều Tiên, đóng góp vào nỗ lực bảo vệ Hàn Quốc.
• Các hoạt động gìn giữ hòa bình chính: NZDF đã tham gia vào nhiều hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc và các hoạt động ổn định khu vực khác trên khắp thế giới, bao gồm Síp, Somalia, Bosna và Hercegovina, Bán đảo Sinai, Angola, Campuchia, biên giới Iran-Iraq, Bougainville, Đông Timor (INTERFET và UNTAET), và Quần đảo Solomon (RAMSI). Trong các hoạt động này, NZDF thường tập trung vào các vai trò như giám sát, hỗ trợ nhân đạo, tái thiết và đào tạo lực lượng địa phương.
• Hợp tác quân sự quốc tế hiện tại: New Zealand duy trì hợp tác quân sự chặt chẽ với các đối tác truyền thống như Úc, Vương quốc Anh, Hoa Kỳ và Canada, cũng như với các quốc gia trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Nước này tham gia các cuộc tập trận chung, chia sẻ thông tin tình báo và hợp tác trong các vấn đề an ninh khu vực. Các hoạt động triển khai gần đây bao gồm đóng góp vào các nỗ lực chống ISIL ở Iraq và các hoạt động an ninh hàng hải.

Các hoạt động của NZDF thường nhấn mạnh đến các khía cạnh nhân đạo, bao gồm cứu trợ thiên tai cả trong và ngoài nước, hỗ trợ y tế và các dự án phát triển cộng đồng trong các khu vực triển khai.

10.1. Tổng quan

New Zealand có một nền kinh tế thị trường phát triển và hiện đại, xếp hạng 16 trong Chỉ số Phát triển Con người năm 2022 và thứ tư trong Chỉ số Tự do Kinh tế năm 2022. Đây là một nền kinh tế có thu nhập cao với tổng sản phẩm quốc nội (GDP) danh nghĩa bình quân đầu người là 36.25 K USD. Tiền tệ là đô la New Zealand, được gọi một cách không chính thức là "đô la Kiwi"; nó cũng lưu hành ở Quần đảo Cook (xem đô la Quần đảo Cook), Niue, Tokelau và Quần đảo Pitcairn.
Trong lịch sử, các ngành công nghiệp khai thác đã đóng góp mạnh mẽ vào nền kinh tế của New Zealand, tập trung vào các thời điểm khác nhau vào việc săn hải cẩu, săn cá voi, trồng lanh, khai thác vàng, nhựa kauri và gỗ bản địa. Chuyến hàng thịt đông lạnh đầu tiên trên tàu Dunedin vào năm 1882 đã dẫn đến việc thành lập các ngành xuất khẩu thịt và sữa sang Anh, một ngành thương mại đã tạo cơ sở cho sự tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ ở New Zealand. Nhu cầu cao về các sản phẩm nông nghiệp từ Vương quốc Anh và Hoa Kỳ đã giúp người New Zealand đạt được mức sống cao hơn cả Úc và Tây Âu trong những năm 1950 và 1960. Năm 1973, thị trường xuất khẩu của New Zealand bị thu hẹp khi Vương quốc Anh gia nhập Cộng đồng Kinh tế châu Âu và các yếu tố phức tạp khác, chẳng hạn như khủng hoảng dầu mỏ năm 1973 và khủng hoảng năng lượng năm 1979, đã dẫn đến một cuộc suy thoái kinh tế nghiêm trọng. Mức sống ở New Zealand tụt hậu so với Úc và Tây Âu, và đến năm 1982, New Zealand có thu nhập bình quân đầu người thấp nhất trong số tất cả các quốc gia phát triển được Ngân hàng Thế giới khảo sát. Vào giữa những năm 1980, New Zealand đã bãi bỏ quy định đối với ngành nông nghiệp của mình bằng cách loại bỏ dần các trợ cấp trong khoảng thời gian ba năm. Kể từ năm 1984, các chính phủ kế tiếp đã tham gia vào việc tái cấu trúc kinh tế vĩ mô lớn (ban đầu được gọi là Rogernomics và sau đó là Ruthanasia), nhanh chóng biến New Zealand từ một nền kinh tế bảo hộ và được quản lý chặt chẽ sang một nền kinh tế thương mại tự do được tự do hóa. Sản lượng vàng của New Zealand vào năm 2015 là 12 tấn.

Tỷ lệ thất nghiệp đạt đỉnh ngay trên 10% vào năm 1991 và 1992, sau sự sụp đổ của thị trường chứng khoán năm 1987, nhưng cuối cùng đã giảm xuống còn 3,7% vào năm 2007 (xếp thứ ba trong số 27 quốc gia OECD tương đương). Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu sau đó đã có tác động lớn đến New Zealand, với GDP giảm trong năm quý liên tiếp, cuộc suy thoái dài nhất trong hơn ba mươi năm, và tỷ lệ thất nghiệp tăng trở lại 7% vào cuối năm 2009. Tỷ lệ thất nghiệp thấp nhất được ghi nhận bằng phương pháp hiện tại là vào tháng 12 năm 2021 trong Đại dịch COVID-19, ở mức 3,2%. Tỷ lệ thất nghiệp ở các nhóm tuổi khác nhau theo xu hướng tương tự nhưng luôn cao hơn ở thanh niên. Trong quý tháng 9 năm 2021, tỷ lệ thất nghiệp chung là khoảng 3,2%, trong khi tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên từ 15 đến 24 tuổi là 9,2%. New Zealand đã trải qua một loạt các đợt "chảy máu chất xám" kể từ những năm 1970 vẫn còn tiếp diễn cho đến ngày nay. Gần một phần tư lao động có tay nghề cao sống ở nước ngoài, chủ yếu ở Úc và Anh, đây là tỷ lệ lớn nhất so với bất kỳ quốc gia phát triển nào. Tuy nhiên, trong những thập kỷ gần đây, một đợt "thu hút chất xám" đã thu hút các chuyên gia có trình độ từ châu Âu và các nước kém phát triển hơn. Ngày nay, nền kinh tế New Zealand được hưởng lợi từ mức độ đổi mới sáng tạo cao.

Nghèo đói ở New Zealand được đặc trưng bởi sự gia tăng bất bình đẳng thu nhập; của cải ở New Zealand tập trung cao độ, với 1% dân số hàng đầu sở hữu 16% của cải của đất nước, và 5% giàu nhất sở hữu 38%, tạo ra sự tương phản rõ rệt khi một nửa dân số, bao gồm cả những người hưởng trợ cấp nhà nước và người về hưu, nhận được ít hơn 24.000 đô la. Hơn nữa, nghèo trẻ em ở New Zealand đã được Chính phủ xác định là một vấn đề xã hội lớn; đất nước có 12,0% trẻ em sống trong các hộ gia đình thu nhập thấp có ít hơn 50% thu nhập hộ gia đình khả dụng bình quân trung vị tính đến tháng 6 năm 2022. Nghèo đói có tác động không cân xứng đối với các hộ gia đình dân tộc thiểu số, với một phần tư (23,3%) trẻ em Māori và gần một phần ba (28,6%) trẻ em gốc đảo Thái Bình Dương sống trong cảnh nghèo đói tính đến năm 2020.

10.2. Các ngành kinh tế chính

Các ngành kinh tế chính của New Zealand bao gồm nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, công nghiệp chế tạo, khai khoáng, du lịch và dịch vụ. Mỗi ngành đều đóng góp vào sự phát triển kinh tế và xã hội của đất nước, đồng thời đối mặt với những thách thức riêng về môi trường và quyền của người lao động.

10.2.1. Nông nghiệp, Lâm nghiệp, và Ngư nghiệp

Nông nghiệp là một trụ cột quan trọng của kinh tế New Zealand. Các sản phẩm nông nghiệp chính bao gồm các sản phẩm từ bò sữa (sữa bột, bơ, phô mai), thịt (cừu, bò), len, trái kiwi và rượu vang. Ngành công nghiệp bơ sữa đặc biệt mạnh, với Fonterra là một trong những công ty xuất khẩu sữa lớn nhất thế giới. Ngành trồng kiwi cũng rất phát triển, và rượu vang New Zealand, đặc biệt là Sauvignon Blanc từ vùng Marlborough, đã giành được sự công nhận quốc tế.
Lâm nghiệp cũng đóng góp đáng kể, với việc khai thác và chế biến gỗ từ các khu rừng trồng thông Radiata. Ngành ngư nghiệp khai thác nguồn lợi hải sản phong phú từ vùng đặc quyền kinh tế rộng lớn của New Zealand.
Tuy nhiên, các ngành này cũng đối mặt với những thách thức về môi trường, như phát thải khí nhà kính từ chăn nuôi, ô nhiễm nguồn nước do sử dụng phân bón và thuốc trừ sâu, và tác động của khai thác gỗ đến đa dạng sinh học. Quyền của người lao động trong các ngành này, đặc biệt là lao động thời vụ và nhập cư, cũng là một vấn đề được quan tâm.

10.2.3. Du lịch

Du lịch là một ngành kinh tế cực kỳ quan trọng đối với New Zealand, đóng góp đáng kể vào GDP và tạo ra nhiều việc làm. Đất nước này thu hút du khách bởi vẻ đẹp tự nhiên đa dạng và ngoạn mục, từ các dãy núi, sông băng, vịnh hẹp (fjord), bãi biển, đến các khu rừng nguyên sinh và các vùng địa nhiệt. Các hoạt động du lịch phổ biến bao gồm đi bộ đường dài, trượt tuyết, các môn thể thao mạo hiểm (như nhảy bungee, chèo thuyền vượt thác), tham quan các địa điểm quay phim nổi tiếng (như phim trường Hobbiton), và trải nghiệm văn hóa Māori.
Các điểm thu hút khách du lịch chính bao gồm Queenstown (được mệnh danh là "thủ đô phiêu lưu của thế giới"), Rotorua (với các hoạt động địa nhiệt và văn hóa Māori), Milford Sound (một vịnh hẹp tuyệt đẹp), và các công viên quốc gia.
Thống kê du khách cho thấy sự tăng trưởng ổn định trong những năm trước đại dịch COVID-19, với du khách chủ yếu đến từ Úc, Trung Quốc, Hoa Kỳ và Vương quốc Anh. Tuy nhiên, ngành du lịch cũng phải đối mặt với những thách thức về tác động xã hội và môi trường, bao gồm áp lực lên cơ sở hạ tầng, quản lý chất thải, và bảo tồn các khu vực tự nhiên nhạy cảm. Phát triển du lịch bền vững và có trách nhiệm là một ưu tiên hàng đầu.

10.3. Thương mại

New Zealand là một nền kinh tế mở, phụ thuộc nhiều vào thương mại quốc tế.
Các mặt hàng xuất khẩu chính bao gồm các sản phẩm nông nghiệp như sữa và các sản phẩm từ sữa (chiếm tỷ trọng lớn nhất), thịt (đặc biệt là thịt cừu và thịt bò), gỗ và các sản phẩm từ gỗ, trái cây (đặc biệt là kiwi), và rượu vang. Du lịch cũng được coi là một ngành xuất khẩu dịch vụ quan trọng.
Các mặt hàng nhập khẩu chính bao gồm máy móc và thiết bị vận tải (ô tô, máy bay), dầu mỏ và các sản phẩm từ dầu mỏ, thiết bị điện tử, hàng dệt may, và nhựa.
Các đối tác thương mại chính của New Zealand là Trung Quốc, Úc, Liên minh châu Âu, Hoa Kỳ, và Nhật Bản. Trung Quốc đã trở thành đối tác thương mại lớn nhất của New Zealand trong những năm gần đây.
New Zealand tích cực tham gia vào các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) để mở rộng thị trường xuất khẩu và tăng cường hội nhập kinh tế. Nước này đã ký các FTA song phương và đa phương quan trọng, bao gồm Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), FTA với Trung Quốc, Hàn Quốc, ASEAN và Úc (thông qua Thỏa thuận Quan hệ Kinh tế Chặt chẽ hơn - CER). Hiện tại, New Zealand cũng đang trong quá trình đàm phán hoặc đã ký kết FTA với Liên minh châu Âu và Vương quốc Anh. Các FTA này giúp giảm rào cản thương mại và tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các doanh nghiệp New Zealand tiếp cận thị trường quốc tế.

10.4. Cơ sở hạ tầng

Cơ sở hạ tầng của New Zealand tương đối phát triển, hỗ trợ cho các hoạt động kinh tế và đời sống xã hội.

• Năng lượng: New Zealand có một tỷ lệ cao năng lượng tái tạo trong cơ cấu năng lượng, chủ yếu từ thủy điện và địa nhiệt. Các công ty lớn trong ngành điện bao gồm Contact Energy, Genesis Energy, Mercury Energy và Meridian Energy. Transpower vận hành lưới điện truyền tải quốc gia.
• Mạng lưới giao thông:
  • Đường bộ: Mạng lưới đường bộ rộng khắp, bao gồm cả đường cao tốc, là phương tiện vận tải chính.
  • Đường sắt: Hệ thống đường sắt chủ yếu phục vụ vận chuyển hàng hóa, với một số tuyến hành khách liên tỉnh và đô thị. KiwiRail là nhà vận hành chính.
  • Cảng biển: Các cảng biển đóng vai trò quan trọng trong thương mại quốc tế, với các cảng chính ở Auckland, Tauranga và Lyttelton.
  • Hàng không: Sân bay Auckland là cửa ngõ hàng không quốc tế chính, cùng với các sân bay quốc tế khác ở Wellington, Christchurch và Queenstown.
• Cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin: New Zealand đã đầu tư đáng kể vào việc phát triển mạng lưới băng thông rộng siêu tốc (Ultra-Fast Broadband - UFB) bằng cáp quang đến tận nhà (FTTP) và cải thiện vùng phủ sóng di động. Điều này nhằm mục đích tăng cường khả năng kết nối và hỗ trợ nền kinh tế số.

Chính phủ New Zealand tiếp tục đầu tư vào việc nâng cấp và phát triển cơ sở hạ tầng để đáp ứng nhu cầu tăng trưởng kinh tế và dân số, đồng thời chú trọng đến tính bền vững và khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.

10.5. Khoa học và Công nghệ

New Zealand có một lĩnh vực khoa học và công nghệ đang phát triển, với sự tập trung vào các thế mạnh đặc thù của đất nước.
Các tổ chức nghiên cứu chính bao gồm các trường đại học, Viện Nghiên cứu Hoàng gia (Crown Research Institutes - CRIs) chuyên về các lĩnh vực như nông nghiệp, thực phẩm, môi trường, và khoa học địa chất. Ngoài ra, còn có các trung tâm nghiên cứu độc lập và các doanh nghiệp đầu tư vào R&D.
Mức độ đổi mới được đánh giá là khá tốt, đặc biệt trong các lĩnh vực liên quan đến nông nghiệp công nghệ cao (agritech), công nghệ sinh học, và công nghệ sạch. Chính phủ có các chương trình hỗ trợ đổi mới và khởi nghiệp.
Ngành công nghiệp vũ trụ của New Zealand còn non trẻ nhưng đang phát triển nhanh chóng, với Rocket Lab, một công ty tư nhân, đã thực hiện thành công nhiều vụ phóng tên lửa thương mại từ bán đảo Māhia.
Tình trạng phát triển và chính sách khoa học và công nghệ được chính phủ quan tâm, với các chiến lược nhằm tăng cường đầu tư vào R&D, thu hút và giữ chân nhân tài, và thúc đẩy sự hợp tác giữa các viện nghiên cứu và doanh nghiệp. Các chính sách cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc ứng dụng khoa học và công nghệ để giải quyết các thách thức quốc gia như biến đổi khí hậu và năng suất kinh tế.
Các cân nhắc về đạo đức và lợi ích xã hội ngày càng được chú trọng trong nghiên cứu và phát triển công nghệ, đặc biệt là trong các lĩnh vực như công nghệ sinh học và trí tuệ nhân tạo. Việc đảm bảo rằng khoa học và công nghệ phục vụ lợi ích của toàn xã hội và tôn trọng các giá trị văn hóa, bao gồm cả quan điểm của người Māori (mātauranga Māori), là một yếu tố quan trọng.

11.1. Dân số

Theo điều tra dân số năm 2023, dân số thường trú của New Zealand là 4.993.923 người, tăng 6,3% so với điều tra dân số năm 2018. Tính đến tháng 8 năm 2024, tổng dân số ước tính đã tăng lên 5.393.890 người. Dân số New Zealand tăng với tốc độ 1,9% mỗi năm trong bảy năm kết thúc vào tháng 6 năm 2020. Vào tháng 9 năm 2020, Cơ quan Thống kê New Zealand báo cáo rằng dân số đã vượt qua 5 triệu người vào tháng 9 năm 2019, theo ước tính dân số dựa trên điều tra dân số năm 2018.
Dân số New Zealand ngày nay tập trung ở phía bắc đất nước, với khoảng 76,5% dân số sống ở Đảo Bắc và 23,5% ở Đảo Nam tính đến tháng 6 năm 2023. Trong thế kỷ 20, dân số New Zealand có xu hướng dịch chuyển về phía bắc. Năm 1921, trung tâm dân số của đất nước nằm ở biển Tasman phía tây Levin ở Manawatū-Whanganui; đến năm 2017, nó đã di chuyển 280 km về phía bắc đến gần Cảng Kawhia ở Waikato.
New Zealand là một quốc gia chủ yếu đô thị hóa, với 84,2% dân số sống ở các khu vực đô thị, và 50,6% dân số sống ở bảy thành phố có dân số trên 100.000 người. Auckland, với hơn 1,4 triệu dân, là thành phố lớn nhất. Các thành phố của New Zealand thường xếp hạng cao trong các thước đo khả năng sống quốc tế. Ví dụ, vào năm 2016, Auckland được xếp hạng là thành phố đáng sống thứ ba thế giới và Wellington đứng thứ mười hai theo Khảo sát Chất lượng Sống của Mercer.
Tuổi trung vị của dân số New Zealand tại điều tra dân số năm 2018 là 37,4 tuổi, với tuổi thọ trung bình năm 2017-2019 là 80,0 tuổi đối với nam và 83,5 tuổi đối với nữ. Mặc dù New Zealand đang trải qua tình trạng sinh suất dưới mức thay thế, với tổng tỷ suất sinh là 1,6 vào năm 2020, tỷ suất sinh này vẫn cao hơn mức trung bình của OECD. Đến năm 2050, tuổi trung vị dự kiến sẽ tăng lên 43 tuổi và tỷ lệ người từ 60 tuổi trở lên sẽ tăng từ 18% lên 29%. Năm 2016, nguyên nhân tử vong hàng đầu là ung thư chiếm 30,3%, tiếp theo là bệnh tim thiếu máu cục bộ (14,9%) và bệnh mạch máu não (7,4%). Tính đến năm 2016, tổng chi tiêu cho chăm sóc sức khỏe (bao gồm cả chi tiêu của khu vực tư nhân) chiếm 9,2% GDP.

11.2. Thành phần dân tộc và Nhập cư

Trong cuộc điều tra dân số năm 2023, tổng cộng 67,8% cư dân New Zealand tự nhận mình thuộc dân tộc châu Âu, với 54,1% chỉ nhận mình là người châu Âu, và 17,8% là người Māori, với 7,3% chỉ nhận mình là người Māori. Các nhóm dân tộc lớn khác bao gồm người châu Á (tổng cộng 17,3%, chỉ riêng người châu Á là 15,7%) và người các đảo Thái Bình Dương (8,9%, chỉ riêng người các đảo Thái Bình Dương là 5,5%). New Zealand có một dân số đa sắc tộc lớn, với các nhóm hỗn hợp lớn nhất là người châu Âu và Māori (8,2%), người Māori và người các đảo Thái Bình Dương (0,9%), và người châu Âu và người châu Á (0,9%). Dân số đã trở nên đa văn hóa và đa dạng hơn trong những thập kỷ gần đây: vào năm 1961, điều tra dân số báo cáo rằng dân số New Zealand là 92% người châu Âu và 7% người Māori, với các nhóm thiểu số châu Á và Thái Bình Dương chiếm 1% còn lại. Tuy nhiên, dân số không phải người châu Âu của New Zealand tập trung không cân đối ở Đảo Bắc và đặc biệt là ở vùng Auckland: trong khi Auckland là nơi sinh sống của 33% dân số New Zealand, thì đây lại là nơi sinh sống của 62% dân số gốc các đảo Thái Bình Dương và 60% dân số gốc châu Á của đất nước.
Mặc dù tên gọi chính thức cho một công dân New Zealand là New Zealander, thuật ngữ không chính thức "Kiwi" thường được sử dụng cả trong nước và quốc tế. Từ mượn tiếng Māori Pākehā Pākehā_Pa-ke-ha^Maori đã được sử dụng để chỉ những người New Zealand gốc Âu, mặc dù một số người bác bỏ tên gọi này. Ngày nay, từ này ngày càng được sử dụng để chỉ tất cả những người New Zealand không phải là người Polynesia.
Người Māori là những người đầu tiên đến New Zealand, tiếp theo là những người định cư châu Âu ban đầu. Sau quá trình thuộc địa hóa, những người nhập cư chủ yếu đến từ Anh, Ireland và Úc do các chính sách hạn chế tương tự như Chính sách Úc Da trắng. Cũng có một lượng đáng kể người nhập cư từ Hà Lan, Dalmatia, Đức và Ý, cùng với những người nhập cư châu Âu gián tiếp qua Úc, Bắc Mỹ, Nam Mỹ và Nam Phi. Di cư ròng tăng sau Thế chiến thứ hai; trong những năm 1970 và 1980, các chính sách nhập cư được nới lỏng, và việc nhập cư từ châu Á được khuyến khích. Năm 2009-10, Cơ quan Di trú New Zealand đặt mục tiêu hàng năm là 45.000-50.000 giấy phép thường trú-cứ 100 cư dân New Zealand thì có hơn một người nhập cư mới. Trong điều tra dân số năm 2018, 27,4% số người được thống kê không sinh ra ở New Zealand, tăng từ 25,2% trong điều tra dân số năm 2013. Hơn một nửa (52,4%) dân số sinh ra ở nước ngoài của New Zealand sống ở Vùng Auckland. Vương quốc Anh vẫn là nguồn nhập cư lớn nhất của New Zealand, với khoảng một phần tư tổng số người New Zealand sinh ra ở nước ngoài là người Anh; các nguồn chính khác của dân số sinh ra ở nước ngoài của New Zealand là Trung Quốc, Ấn Độ, Úc, Nam Phi, Fiji và Samoa. Số lượng sinh viên quốc tế đóng học phí tăng mạnh vào cuối những năm 1990, với hơn 20.000 sinh viên học tập tại các cơ sở giáo dục đại học công lập vào năm 2002.

11.3. Ngôn ngữ

Tiếng Anh là ngôn ngữ chiếm ưu thế ở New Zealand, được 95,4% dân số sử dụng. Tiếng Anh New Zealand là một biến thể của ngôn ngữ này với giọng và từ vựng đặc trưng. Nó tương tự như Tiếng Anh Úc, và nhiều người nói từ Bắc bán cầu không thể phân biệt được các giọng này. Những khác biệt nổi bật nhất giữa phương ngữ tiếng Anh New Zealand và các phương ngữ tiếng Anh khác là sự thay đổi trong các nguyên âm ngắn phía trước: âm i ngắn (như trong kit) đã được trung tâm hóa về phía âm schwa (âm a trong comma và about); âm e ngắn (như trong dress) đã chuyển về phía âm i ngắn; và âm a ngắn (như trong trap) đã chuyển về phía âm e ngắn.
Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, người Māori bị découragé hoặc buộc phải không nói ngôn ngữ của họ (te reo Māori te reo Māori_{tê rê-ô Ma-o-ri}^Maori) trong trường học và nơi làm việc, và nó chỉ tồn tại như một ngôn ngữ cộng đồng ở một vài khu vực xa xôi. Đạo luật Trường học Bản địa 1867 yêu cầu giảng dạy bằng tiếng Anh trong tất cả các trường học, và mặc dù không có chính sách chính thức cấm trẻ em nói tiếng Māori, nhiều em đã phải chịu lạm dụng thể chất nếu làm vậy. Ngôn ngữ Māori gần đây đã trải qua một quá trình phục hồi, được tuyên bố là một trong những ngôn ngữ chính thức của New Zealand vào năm 1987, và được 4,0% dân số sử dụng. Hiện nay có các trường học dạy hoàn toàn bằng tiếng Māori và hai kênh truyền hình phát sóng chủ yếu bằng tiếng Māori. Nhiều địa danh đã được công nhận chính thức cả tên tiếng Māori và tiếng Anh.
Theo ghi nhận trong điều tra dân số năm 2018, Tiếng Samoa là ngôn ngữ không chính thức được nói rộng rãi nhất (2,2%), tiếp theo là "Tiếng Trung phương Bắc" (bao gồm Tiếng Quan Thoại, 2,0%), Tiếng Hindi (1,5%), và Tiếng Pháp (1,2%). Ngôn ngữ ký hiệu New Zealand được báo cáo là có 22.986 người hiểu (0,5%); nó trở thành một trong những ngôn ngữ chính thức của New Zealand vào năm 2006.

11.4. Tôn giáo

Theo điều tra dân số năm 2023, 51,6% dân số cho biết họ không có tôn giáo, tăng từ 48,2% trong điều tra dân số năm 2018. Là nhóm tôn giáo thiểu số lớn nhất theo điều tra dân số, người Kitô giáo chiếm 32,3% dân số, so với 36,5% vào năm 2018. Người theo đạo Hindu là nhóm tôn giáo thiểu số lớn thứ hai, chiếm 2,9% dân số, tiếp theo là người Hồi giáo chiếm 1,5%. Vùng Auckland thể hiện sự đa dạng tôn giáo lớn nhất.

11.5. Giáo dục

Giáo dục tiểu học và trung học là bắt buộc đối với trẻ em từ 6 đến 16 tuổi, với phần lớn trẻ em đi học từ 5 tuổi. Có 13 năm học và việc theo học tại các trường công lập (công cộng) là miễn phí đối với công dân New Zealand và thường trú nhân từ sinh nhật lần thứ 5 của một người cho đến cuối năm dương lịch sau sinh nhật lần thứ 19 của họ. New Zealand có tỷ lệ biết chữ của người lớn là 99%, và hơn một nửa dân số từ 15 đến 29 tuổi có bằng cấp đại học. Có năm loại hình cơ sở giáo dục đại học thuộc sở hữu của chính phủ: đại học, trường sư phạm, trường bách khoa, trường cao đẳng chuyên ngành và wānanga, ngoài các cơ sở đào tạo tư nhân. Năm 2021, trong dân số từ 25-64 tuổi; 13% không có bằng cấp chính thức, 21% có bằng cấp phổ thông, 28% có chứng chỉ hoặc bằng tốt nghiệp đại học, và 35% có bằng cử nhân trở lên. Chương trình Đánh giá Học sinh Quốc tế của OECD xếp New Zealand đứng thứ 28 trong OECD về toán học, thứ 13 về khoa học và thứ 11 về đọc hiểu.

11.6. Y tế và Phúc lợi

New Zealand có một hệ thống y tế công cộng được tài trợ chủ yếu thông qua thuế. Dịch vụ chăm sóc sức khỏe ban đầu được cung cấp bởi các bác sĩ đa khoa (GPs), trong khi các bệnh viện công cung cấp dịch vụ chăm sóc chuyên khoa và cấp cứu. Có một hệ thống trợ cấp thuốc theo toa (Pharmac) giúp giảm chi phí thuốc cho người dân. Các chỉ số sức khỏe chính của New Zealand tương đối tốt so với các nước phát triển khác, tuy nhiên vẫn còn những chênh lệch về sức khỏe giữa các nhóm dân tộc và kinh tế xã hội khác nhau, đặc biệt là đối với người Māori và người gốc các đảo Thái Bình Dương.
Hệ thống phúc lợi xã hội của New Zealand, được quản lý bởi Bộ Phát triển Xã hội, cung cấp một loạt các hỗ trợ tài chính và dịch vụ cho những người cần giúp đỡ, bao gồm trợ cấp thất nghiệp, trợ cấp bệnh tật và tàn tật, trợ cấp nhà ở, và hỗ trợ cho các gia đình có trẻ em. Các chính sách liên quan nhằm mục đích đảm bảo một mức sống tối thiểu cho tất cả công dân và giảm thiểu nghèo đói. Tuy nhiên, khả năng tiếp cận và tính đầy đủ của các khoản trợ cấp phúc lợi, cũng như việc hỗ trợ hiệu quả cho các nhóm dân số dễ bị tổn thương, vẫn là những vấn đề được tranh luận và cải cách liên tục.

11.7. Bất bình đẳng thu nhập và Nghèo đói

Bất bình đẳng thu nhập là một vấn đề đáng chú ý trong xã hội New Zealand. Mặc dù là một quốc gia phát triển với mức sống tương đối cao, sự phân bổ của cải và thu nhập không đồng đều. Chỉ số Gini, một thước đo bất bình đẳng thu nhập, cho thấy New Zealand có mức độ bất bình đẳng cao hơn một số quốc gia OECD khác. Nghèo đói, đặc biệt là nghèo ở trẻ em và ở các nhóm dân tộc thiểu số như người Māori và người gốc các đảo Thái Bình Dương, là một mối quan tâm xã hội lớn.
Các yếu tố góp phần vào bất bình đẳng thu nhập bao gồm sự khác biệt về trình độ học vấn, kỹ năng, cơ hội việc làm, và tác động của các chính sách kinh tế. Chính phủ New Zealand đã thực hiện các chính sách nhằm giảm nghèo và bất bình đẳng, chẳng hạn như tăng lương tối thiểu, cải thiện các khoản trợ cấp phúc lợi (ví dụ: Gói Gia đình - Families Package), và đầu tư vào giáo dục và đào tạo. Tuy nhiên, việc giải quyết triệt để vấn đề này đòi hỏi những nỗ lực liên tục và các biện pháp chính sách toàn diện nhằm hướng tới công bằng xã hội và cơ hội bình đẳng cho tất cả mọi người.

11.8. Nhân quyền

Tình hình nhân quyền tổng thể ở New Zealand được đánh giá cao trên trường quốc tế. Đất nước này có một khuôn khổ pháp lý mạnh mẽ để bảo vệ nhân quyền, bao gồm Đạo luật về Quyền của New Zealand năm 1990 và Đạo luật về Nhân quyền năm 1993. Ủy ban Nhân quyền New Zealand là một cơ quan độc lập có nhiệm vụ thúc đẩy và bảo vệ nhân quyền.
Tuy nhiên, vẫn còn những thách thức và vấn đề cần giải quyết. Các vấn đề về quyền của người Māori, đặc biệt liên quan đến Hiệp ước Waitangi, đất đai, và sự đại diện không tương xứng trong hệ thống tư pháp hình sự và các chỉ số kinh tế xã hội, vẫn là một trọng tâm quan trọng. Phân biệt đối xử dựa trên chủng tộc, giới tính, khuynh hướng tình dục, và tình trạng khuyết tật vẫn xảy ra, mặc dù có luật pháp chống phân biệt đối xử.
Các tổ chức phi chính phủ và các nhóm vận động đóng vai trò tích cực trong việc giám sát tình hình nhân quyền và thúc đẩy các cải cách. Cam kết của New Zealand đối với các giá trị dân chủ và công bằng xã hội được phản ánh qua nỗ lực liên tục nhằm cải thiện tình hình nhân quyền và đảm bảo rằng tất cả mọi người đều được đối xử công bằng và tôn trọng. Các vấn đề như bạo lực gia đình, điều kiện trong các cơ sở cải huấn, và quyền của người tị nạn và người xin tị nạn cũng là những lĩnh vực được quan tâm.

12.1. Văn hóa Māori

Văn hóa Māori là nền văn hóa bản địa của New Zealand, phong phú và đa dạng, đóng vai trò trung tâm trong bản sắc quốc gia.

• Truyền thống và Giá trị: Các giá trị cốt lõi bao gồm whanaungatanga (quan hệ họ hàng, mối quan hệ), manaakitanga (lòng hiếu khách, sự chăm sóc), và kaitiakitanga (sự trông coi, bảo vệ môi trường). Whakapapa (gia phả) là một khái niệm quan trọng, kết nối con người với tổ tiên, đất đai và thế giới tự nhiên. Các câu chuyện truyền miệng, thần thoại và truyền thuyết đóng vai trò quan trọng trong việc truyền đạt kiến thức và giá trị.
• Nghệ thuật Māori:
  • Tā moko Tā moko_{Ta Mô-cô}^Maori: Nghệ thuật xăm mình truyền thống, mang ý nghĩa sâu sắc về bản sắc cá nhân, gia đình và bộ tộc.
  • Điêu khắc (Whakairo): Nghệ thuật điêu khắc gỗ, đá và xương, thường được sử dụng để trang trí wharenui (nhà hội họp) và các đồ vật quan trọng khác.
  • Dệt vải (Raranga): Nghệ thuật dệt các loại thảm, giỏ và quần áo từ harakeke (lanh New Zealand).
• Kapa haka: Nghệ thuật biểu diễn truyền thống bao gồm ca hát, nhảy múa và các động tác chiến đấu được cách điệu. Đây là một hình thức biểu đạt văn hóa mạnh mẽ và sống động.
• Marae: Là trung tâm của đời sống cộng đồng Māori, một khu phức hợp bao gồm wharenui (nhà hội họp) và các công trình khác. Marae là nơi diễn ra các nghi lễ quan trọng, các cuộc họp cộng đồng và các sự kiện văn hóa.

Văn hóa Māori đang trải qua một thời kỳ phục hưng mạnh mẽ, với sự nỗ lực bảo tồn và phát triển ngôn ngữ, nghệ thuật và các truyền thống. Nó ngày càng được công nhận và tôn vinh như một phần không thể thiếu của New Zealand hiện đại.

12.2. Văn hóa Pākehā và các nền văn hóa khác

Văn hóa Pākehā (người New Zealand gốc châu Âu) chủ yếu bắt nguồn từ những người Anh và Ireland định cư vào thế kỷ 19. Nó mang nhiều đặc điểm của văn hóa Anh nhưng đã phát triển những nét riêng biệt, bao gồm ý thức về sự bình đẳng, chủ nghĩa thực dụng và tinh thần tự lực. Văn hóa Pākehā cũng bao gồm các tiểu văn hóa của các nhóm người châu Âu khác như người Hà Lan, người Đức và người Scandinavia.
Sự đô thị hóa và những thay đổi xã hội sau Chiến tranh thế giới thứ hai đã định hình lại văn hóa Pākehā. Lối sống nông thôn ban đầu, với hình ảnh những người tiên phong cần cù, đã nhường chỗ cho một nền văn hóa đô thị năng động hơn. Tuy nhiên, các chủ đề nông thôn vẫn còn phổ biến trong nghệ thuật, văn học và truyền thông.
Các nền văn hóa nhập cư khác đã đóng góp đáng kể vào sự đa dạng văn hóa của New Zealand. Sau những năm 1970, chính sách nhập cư được nới lỏng đã thu hút người nhập cư từ châu Á (đặc biệt là Trung Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc, Philippines) và các đảo Thái Bình Dương (Samoa, Tonga, Fiji, Quần đảo Cook). Những cộng đồng này đã mang theo ngôn ngữ, tôn giáo, ẩm thực và các truyền thống văn hóa của riêng họ, làm phong phú thêm bức tranh văn hóa New Zealand.
Sự hòa trộn văn hóa là một đặc điểm nổi bật của xã hội New Zealand hiện đại. Có sự tương tác và giao thoa ngày càng tăng giữa văn hóa Māori, Pākehā và các nền văn hóa nhập cư khác. Điều này thể hiện qua ẩm thực, nghệ thuật, âm nhạc và các lễ hội. Các sự kiện như Lễ hội Pasifika ở Auckland là minh chứng cho sự đa dạng và sức sống của các nền văn hóa Thái Bình Dương tại New Zealand. Mặc dù có những thách thức trong việc duy trì bản sắc văn hóa riêng biệt, xu hướng chung là hướng tới một xã hội đa văn hóa, nơi các nền văn hóa khác nhau cùng tồn tại và đóng góp vào bản sắc chung của quốc gia.

12.3. Nghệ thuật

Nghệ thuật thị giác ở New Zealand phản ánh sự đa dạng văn hóa của đất nước, từ nghệ thuật truyền thống Māori đến các xu hướng nghệ thuật đương đại chịu ảnh hưởng quốc tế.
Trong thời kỳ thuộc địa, các họa sĩ châu Âu ban đầu tập trung vào việc ghi lại phong cảnh và chân dung người Māori, thường theo phong cách hiện thực. Sự cô lập tương đối của New Zealand đã cho phép các nghệ sĩ địa phương phát triển những phong cách riêng biệt, đôi khi kết hợp các yếu tố châu Âu với cảm hứng từ môi trường và văn hóa bản địa.
Vào thế kỷ 20, các nghệ sĩ như Colin McCahon và Rita Angus đã tạo ra những tác phẩm mang tính biểu tượng, khám phá bản sắc New Zealand và mối quan hệ với vùng đất. Nghệ thuật Māori đương đại đã trải qua một thời kỳ phục hưng mạnh mẽ từ những năm 1960, với các nghệ sĩ như Ralph Hotere, Para Matchitt và Robyn Kahukiwa kết hợp các hình thức truyền thống với các phương tiện và ý tưởng hiện đại. Các ngành nghề thủ công truyền thống Māori như chạm khắc (whakairo) và dệt (raranga) cũng được thực hành rộng rãi và có ảnh hưởng ngày càng tăng.
Ngày nay, nghệ thuật đương đại New Zealand rất đa dạng, bao gồm hội họa, điêu khắc, nhiếp ảnh, nghệ thuật sắp đặt, video và nghệ thuật kỹ thuật số. Nhiều nghệ sĩ New Zealand đã đạt được sự công nhận quốc tế, tham gia các triển lãm lớn như Venice Biennale. Các phòng trưng bày nghệ thuật công cộng và tư nhân, cùng với các trường nghệ thuật, đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ và quảng bá nghệ thuật New Zealand. Các chủ đề thường được khám phá bao gồm bản sắc, lịch sử, môi trường và các vấn đề xã hội.

12.4. Văn học

Văn học New Zealand bao gồm các tác phẩm của người Māori và người New Zealand gốc Âu (Pākehā), phản ánh lịch sử, văn hóa và xã hội đa dạng của đất nước.
Ban đầu, người Māori có một truyền thống truyền khẩu phong phú với các câu chuyện, thần thoại và thơ ca. Việc tiếp xúc với chữ viết của người châu Âu đã dẫn đến việc ghi lại nhiều tác phẩm này.
Văn học Pākehā ban đầu chịu ảnh hưởng lớn từ văn học Anh. Các nhà văn như Katherine Mansfield đã đạt được danh tiếng quốc tế vào đầu thế kỷ 20. Trong những năm 1930, các nhà văn bắt đầu tập trung hơn vào trải nghiệm New Zealand, khám phá các chủ đề về bản sắc và mối quan hệ với vùng đất.
Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, văn học New Zealand phát triển mạnh mẽ hơn. Các nhà văn như Frank Sargeson, Janet Frame và Maurice Gee đã tạo ra những tác phẩm quan trọng, khám phá các khía cạnh của cuộc sống New Zealand. Thơ ca cũng có một truyền thống mạnh mẽ, với các nhà thơ như James K. Baxter và Allen Curnow.
Từ những năm 1970, văn học Māori bằng tiếng Anh đã nổi lên như một lực lượng quan trọng, với các nhà văn như Witi Ihimaera, Patricia Grace và Keri Hulme (người đoạt giải Booker năm 1985 với tiểu thuyết The Bone People). Các tác phẩm của họ thường khám phá các chủ đề về bản sắc Māori, lịch sử thuộc địa và những thách thức của cuộc sống đương đại.
Ngày nay, văn học New Zealand rất đa dạng, với nhiều nhà văn viết về các chủ đề và thể loại khác nhau, bao gồm tiểu thuyết, thơ, truyện ngắn, kịch và văn học thiếu nhi. Các nhà văn như Eleanor Catton (người đoạt giải Booker năm 2013 với The Luminaries) và Lloyd Jones đã tiếp tục mang văn học New Zealand đến với khán giả quốc tế. Dunedin được UNESCO công nhận là Thành phố Văn học.

12.5. Âm nhạc

Âm nhạc New Zealand là sự pha trộn đa dạng của các ảnh hưởng Māori truyền thống, di sản châu Âu và các xu hướng âm nhạc đại chúng toàn cầu.
Âm nhạc truyền thống Māori (waiata) bao gồm các bài hát và thánh ca, thường được sử dụng trong các nghi lễ, kể chuyện và biểu diễn kapa haka. Các nhạc cụ truyền thống Māori (taonga pūoro) như sáo (ví dụ: kōauau, nguru) và các nhạc cụ gõ đang được phục hồi và sử dụng trong âm nhạc đương đại.
Âm nhạc của những người định cư châu Âu ban đầu mang theo các bài hát dân gian, nhạc khiêu vũ và các ban nhạc kèn đồng. Vào đầu thế kỷ 20, các ban nhạc kèn túi cũng trở nên phổ biến.
Âm nhạc đại chúng đương đại của New Zealand rất đa dạng, bao gồm các thể loại như rock, pop, hip hop, nhạc điện tử, reggae và folk. Từ những năm 1970, một nền âm nhạc địa phương đặc trưng đã bắt đầu phát triển, với các ban nhạc như Split Enz và sau đó là Crowded House (do Neil Finn, cựu thành viên Split Enz, thành lập) đạt được thành công quốc tế. "Dunedin sound" là một thể loại nhạc alternative rock nổi bật trong những năm 1980.
Các nghệ sĩ New Zealand gần đây đã đạt được thành công toàn cầu bao gồm ca sĩ-nhạc sĩ Lorde, Kimbra, Broods, và ban nhạc Six60. Hip hop cũng có một vị thế mạnh mẽ, với các nghệ sĩ như Scribe và Savage. Âm nhạc reggae và roots cũng rất phổ biến, với các ban nhạc như Fat Freddy's Drop và Katchafire.
Các lễ hội âm nhạc lớn như Rhythm and Vines và Laneway Festival thu hút cả nghệ sĩ trong nước và quốc tế. Giải thưởng Âm nhạc New Zealand (trước đây là Loxene Golden Disc Awards) được tổ chức hàng năm để tôn vinh những thành tựu trong ngành công nghiệp âm nhạc New Zealand.

12.6. Điện ảnh và Truyền hình

Ngành công nghiệp điện ảnh New Zealand đã có những bước phát triển đáng kể từ những năm 1970. Ban đầu, các bộ phim chủ yếu tập trung vào việc ghi lại phong cảnh và cuộc sống địa phương. Ủy ban Điện ảnh New Zealand, thành lập năm 1978, đã đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ các nhà làm phim trong nước.
Nhiều bộ phim New Zealand đã đạt được sự công nhận quốc tế. Các đạo diễn nổi tiếng bao gồm Jane Campion (phim The Piano đoạt giải Cành cọ vàng tại Liên hoan phim Cannes) và Peter Jackson (đạo diễn loạt phim bom tấn Chúa tể của những chiếc nhẫn và Người Hobbit). Các bộ phim đáng chú ý khác bao gồm Once Were Warriors, Whale Rider, Boy, và Hunt for the Wilderpeople. Các đạo diễn như Taika Waititi (What We Do in the Shadows, Jojo Rabbit) cũng đã đạt được thành công lớn trên trường quốc tế.
Phong cảnh đa dạng và hùng vĩ của New Zealand đã thu hút nhiều đoàn làm phim quốc tế đến quay các bộ phim bom tấn, bao gồm Avatar, Biên niên sử Narnia, và King Kong. Chính phủ New Zealand cũng có các chính sách ưu đãi để thu hút các nhà sản xuất phim.
Truyền hình ở New Zealand bao gồm cả các đài truyền hình công cộng (như TVNZ) và các đài thương mại. Các chương trình chủ yếu là của Mỹ và Anh, cùng với nhiều chương trình của Úc và các chương trình sản xuất trong nước. Nội dung địa phương ngày càng được chú trọng, bao gồm phim truyền hình, phim tài liệu và các chương trình giải trí. Dịch vụ phát trực tuyến cũng ngày càng phổ biến.

12.7. Ẩm thực

Ẩm thực New Zealand là sự kết hợp độc đáo giữa truyền thống ẩm thực Māori bản địa và ảnh hưởng từ những người định cư châu Âu, cùng với những làn sóng nhập cư gần đây từ châu Á và các đảo Thái Bình Dương.
Ẩm thực Māori truyền thống tập trung vào các nguyên liệu địa phương như kūmara kūmara_ku-ma-ra^Maori (khoai lang), các loại rau củ, chim và hải sản. Hāngī là một phương pháp nấu ăn truyền thống quan trọng, trong đó thức ăn được gói trong lá và nấu chín từ từ trong một lò đất được đốt nóng bằng đá.
Ảnh hưởng của người châu Âu đã mang đến các loại thịt như thịt cừu, thịt bò và thịt lợn, cùng với các sản phẩm từ sữa. Thịt cừu nướng là một món ăn mang tính biểu tượng của New Zealand. Pavlova, một loại bánh tráng miệng làm từ lòng trắng trứng đánh bông, là một món ăn gây tranh cãi về nguồn gốc giữa New Zealand và Úc, nhưng rất phổ biến ở cả hai nước. Cá và khoai tây chiên (fish and chips) cũng là một món ăn được yêu thích.
Các nguyên liệu và món ăn đặc trưng khác bao gồm:

• Hải sản: Hàu Bluff, trai xanh, cá hồi, tôm hùm đất (kōura).
• Trái cây: Kiwi, tamarillo.
• Món ăn kết hợp: Bánh nướng nhân thịt (meat pie), xúc xích cuộn (sausage roll).

Rượu vang New Zealand đã đạt được danh tiếng quốc tế, đặc biệt là Sauvignon Blanc từ vùng Marlborough. Các vùng sản xuất rượu vang khác cũng đang phát triển mạnh.
Ngày nay, ẩm thực New Zealand rất đa dạng, với sự hiện diện của nhiều nhà hàng phục vụ các món ăn từ khắp nơi trên thế giới, phản ánh xã hội đa văn hóa của đất nước. Sự tập trung vào nguyên liệu tươi ngon, chất lượng cao và bền vững ngày càng trở nên quan trọng.

12.8. Biểu tượng quốc gia và Kiwiana

New Zealand có nhiều biểu tượng quốc gia và các yếu tố văn hóa đại chúng độc đáo được gọi chung là "Kiwiana".

• Quốc kỳ: Nền xanh lam với Union Jack ở góc trên bên trái và bốn ngôi sao màu đỏ viền trắng tượng trưng cho chòm sao Nam Thập Tự.
• Quốc ca: New Zealand có hai quốc ca chính thức là "God Defend New Zealand" và "God Save the King". "God Defend New Zealand" thường được sử dụng nhiều hơn.
• Quốc huy: Bao gồm các biểu tượng đại diện cho thương mại, nông nghiệp, công nghiệp, người Māori và người Pākehā.
• Dương xỉ bạc (Silver Fern): Là một trong những biểu tượng không chính thức nhưng rất phổ biến của New Zealand. Hình ảnh chiếc lá dương xỉ bạc thường xuất hiện trên đồng phục của các đội thể thao quốc gia, bao gồm cả đội bóng bầu dục All Blacks.
• Kiwi: Loài chim không bay đặc hữu của New Zealand, là một biểu tượng quốc gia quan trọng đến mức người New Zealand thường được gọi là "Kiwis".
• Kiwiana: Thuật ngữ này dùng để chỉ các đồ vật và yếu tố văn hóa đại chúng mang tính biểu tượng, độc đáo của New Zealand, thường gợi lên sự hoài niệm. Ví dụ về Kiwiana bao gồm kẹo Jaffas, nước ngọt L&P, ủng Red Band, bánh quy Buzzy Bee và các vật phẩm lưu niệm có hình chim kiwi hoặc dương xỉ bạc. Những yếu tố này phản ánh một phần bản sắc văn hóa độc đáo và đôi khi mang tính hài hước của New Zealand.

Những biểu tượng này đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và thể hiện bản sắc dân tộc của New Zealand.

12.9. Ngày lễ

New Zealand có một số ngày lễ quốc gia và ngày kỷ niệm chính thức được công nhận trên toàn quốc, cùng với các ngày kỷ niệm của từng tỉnh/vùng.
Các ngày lễ quốc gia chính bao gồm:

• Tết Dương lịch (New Year's Day): Ngày 1 tháng 1.
• Ngày sau Tết Dương lịch (Day after New Year's Day): Ngày 2 tháng 1.
• Ngày Waitangi (Waitangi Day): Ngày 6 tháng 2, kỷ niệm việc ký kết Hiệp ước Waitangi năm 1840 giữa Hoàng gia Anh và các tù trưởng Māori. Đây được coi là ngày quốc khánh của New Zealand.
• Thứ Sáu Tuần Thánh (Good Friday) và Thứ Hai Phục Sinh (Easter Monday): Các ngày lễ Kitô giáo thay đổi hàng năm, thường rơi vào tháng Ba hoặc tháng Tư.
• Ngày ANZAC (ANZAC Day): Ngày 25 tháng 4, tưởng niệm tất cả những người New Zealand và Úc đã phục vụ và hy sinh trong các cuộc chiến tranh, xung đột và hoạt động gìn giữ hòa bình. Ngày này ban đầu kỷ niệm cuộc đổ bộ Gallipoli trong Chiến tranh thế giới thứ nhất.
• Sinh nhật Nhà vua (King's Birthday): Thứ Hai đầu tiên của tháng Sáu. (Trước đây là Sinh nhật Nữ hoàng).
• Matariki: Một ngày lễ mới được công nhận từ năm 2022, đánh dấu năm mới của người Māori theo lịch âm dương Māori, thường rơi vào tháng Sáu hoặc tháng Bảy.
• Ngày Lao động (Labour Day): Thứ Hai thứ tư của tháng Mười.
• Lễ Giáng Sinh (Christmas Day): Ngày 25 tháng 12.
• Ngày tặng quà (Boxing Day): Ngày 26 tháng 12.

Nếu một ngày lễ rơi vào cuối tuần, ngày nghỉ bù thường được chuyển sang thứ Hai (hoặc thứ Ba) tiếp theo. Ngoài ra, mỗi tỉnh/vùng có một ngày kỷ niệm riêng (Anniversary Day), thường là một ngày thứ Hai, để kỷ niệm ngày thành lập của tỉnh/vùng đó.

13.1. Tổng quan

Hầu hết các bộ môn thể thao phổ biến ở New Zealand đều có nguồn gốc từ Anh.

• Bóng bầu dục liên hiệp (Rugby Union): Được coi là môn thể thao quốc gia và thu hút lượng khán giả đông đảo nhất. Đội tuyển quốc gia nam, All Blacks, là một trong những đội tuyển thành công nhất trong lịch sử bóng bầu dục quốc tế.
• Cricket: Rất phổ biến, đặc biệt trong những tháng mùa hè. Đội tuyển quốc gia nam (Black Caps) và nữ (White Ferns) thường xuyên thi đấu quốc tế.
• Bóng lưới (Netball): Là môn thể thao đồng đội nữ phổ biến nhất. Đội tuyển quốc gia nữ (Silver Ferns) là một trong những đội mạnh nhất thế giới.
• Bóng đá (Football/Soccer): Ngày càng phổ biến, đặc biệt ở giới trẻ. Đội tuyển quốc gia nam (All Whites) và nữ (Football Ferns) đã tham gia các giải đấu lớn như FIFA World Cup và Thế vận hội.

Ngoài ra, các môn thể thao khác như golf, quần vợt, đua ngựa, đua thuyền buồm, khúc côn cầu trên cỏ, và các môn thể thao mạo hiểm (như nhảy bungee, trượt tuyết, chèo thuyền kayak) cũng rất được ưa chuộng. Sự tham gia của công chúng vào các hoạt động thể thao và giải trí ngoài trời rất cao, phản ánh lối sống năng động của người New Zealand.

13.2. Thi đấu quốc tế

New Zealand có một lịch sử đáng tự hào về thành tích trong các cuộc thi đấu thể thao quốc tế lớn.

• Thế vận hội (Olympic Games): New Zealand đã tham gia Thế vận hội từ năm 1908 (ban đầu là một phần của đội Australasia). Các vận động viên New Zealand đã giành được huy chương ở nhiều môn thể thao khác nhau, bao gồm rowing (chèo thuyền), đua thuyền buồm, điền kinh, đua xe đạp, canoe/kayak, và các môn thể thao mùa đông. Đất nước này thường có tỷ lệ huy chương trên đầu người cao.
• Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung (Commonwealth Games): New Zealand là một trong những quốc gia tham gia tích cực và thành công tại Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung, giành được nhiều huy chương ở các môn như bơi lội, điền kinh, đua xe đạp, bóng lưới và bowls.
• Giải vô địch bóng bầu dục thế giới (Rugby World Cup): Đội tuyển All Blacks của New Zealand đã ba lần vô địch Rugby World Cup (1987, 2011, 2015), khẳng định vị thế là một trong những cường quốc bóng bầu dục hàng đầu thế giới. Đội tuyển nữ, Black Ferns, cũng rất thành công, đã nhiều lần vô địch Women's Rugby World Cup.

Ngoài ra, các đội tuyển và vận động viên New Zealand cũng đạt được thành công ở các giải vô địch thế giới và các giải đấu quốc tế khác trong các môn như cricket (Black Caps từng vào chung kết ICC Cricket World Cup), bóng lưới (Silver Ferns nhiều lần vô địch Netball World Cup), đua thuyền buồm (Team New Zealand nhiều lần vô địch America's Cup), và các môn thể thao cá nhân khác.

13.3. Haka

Haka là một điệu nhảy hoặc thử thách truyền thống của người Māori. Nó được thực hiện theo nhóm, với các động tác mạnh mẽ, dậm chân nhịp nhàng, kèm theo tiếng hô và biểu cảm khuôn mặt dữ dội (gọi là pūkana).
Ý nghĩa và vai trò: Haka có nhiều mục đích khác nhau trong văn hóa Māori. Nó có thể được thực hiện để chào đón những vị khách quý, để thừa nhận những thành tựu lớn, trong các dịp tang lễ (tangihanga), hoặc như một lời hiệu triệu trước trận chiến. Haka thể hiện niềm tự hào, sức mạnh và sự đoàn kết của một nhóm. Mỗi haka kể một câu chuyện hoặc truyền tải một thông điệp cụ thể, thường liên quan đến lịch sử, tổ tiên hoặc các sự kiện quan trọng của bộ tộc (iwi) hoặc nhóm (hapū) thực hiện.
Trong thể thao: Haka đã trở nên nổi tiếng trên toàn thế giới thông qua việc đội tuyển bóng bầu dục quốc gia New Zealand, All Blacks, thực hiện một điệu haka trước mỗi trận đấu quốc tế. Điệu haka thường được thực hiện nhất là "Ka Mate", được sáng tác vào khoảng năm 1820 bởi tù trưởng Te Rauparaha của bộ tộc Ngāti Toa. Gần đây, All Blacks cũng đã sử dụng một điệu haka mới hơn gọi là "Kapa o Pango". Việc thực hiện haka trong thể thao được coi là một cách để thể hiện bản sắc văn hóa Māori, kết nối với di sản của đất nước, và như một thử thách đối với đối thủ. Nhiều đội thể thao khác của New Zealand, cả nam và nữ, ở các môn khác nhau, cũng thực hiện haka.
Mặc dù việc sử dụng haka trong thể thao đôi khi gây tranh cãi về tính phù hợp và sự thương mại hóa, nó vẫn là một phần quan trọng và được công nhận rộng rãi của văn hóa thể thao New Zealand, đồng thời giúp quảng bá văn hóa Māori ra thế giới.