Mohammad Khatami

1.1. Thời thơ ấu và gia đình

Mohammad Khatami sinh ngày 14 tháng 10 năm 1943 tại thị trấn nhỏ Ardakan, thuộc Tỉnh Yazd, Iran, trong một gia đình Sayyid có dòng dõi tôn giáo. Cha của ông, Ayatollah Ruhollah Khatami, là một giáo sĩ cấp cao và là bạn thân của Ruhollah Khomeini, người sáng lập Cộng hòa Hồi giáo Iran. Ông Ruhollah Khatami cũng là Khatib (người thuyết giảng trong các buổi cầu nguyện Thứ Sáu) tại thành phố Yazd vào những năm đầu của Cách mạng Iran.

Năm 1974, ở tuổi 31, Mohammad Khatami kết hôn với Zohreh Sadeghi, con gái của một giáo sư luật tôn giáo và là cháu gái của Musa al-Sadr. Hai vợ chồng có hai con gái là Laila (sinh năm 1975), Narges (sinh năm 1980) và một con trai là Emad (sinh năm 1988).

Các anh chị em của Mohammad Khatami cũng đều là những nhân vật có ảnh hưởng:

• Anh trai ông, Mohammad-Reza Khatami, là một kiến trúc sư, từng được bầu làm thành viên Nghị viện Iran đại diện cho Tehran trong nhiệm kỳ thứ 6, giữ chức phó chủ tịch nghị viện. Ông cũng từng là Tổng thư ký của Mặt trận Tham gia Hồi giáo Iran, đảng cải cách lớn nhất nước, trong nhiều năm. Mohammad-Reza kết hôn với Zahra Eshraghi, một nhà hoạt động nhân quyền nữ quyền và là cháu gái của Ruhollah Khomeini, qua đó thiết lập mối quan hệ họ hàng với gia đình Khomeini.
• Một người anh trai khác, Ali Khatami, là một doanh nhân có bằng thạc sĩ Kỹ thuật công nghiệp từ Đại học Bách khoa Brooklyn. Ông giữ vai trò Chánh văn phòng Tổng thống trong nhiệm kỳ thứ hai của Mohammad Khatami, nhưng luôn giữ một thái độ kín đáo.
• Chị cả của ông, Fatemeh Khatami, được bầu làm đại diện đầu tiên của người dân Ardakan (quê hương của Khatami) trong cuộc bầu cử hội đồng thành phố năm 1999.

Mohammad Khatami không có quan hệ họ hàng với Ahmad Khatami, một giáo sĩ bảo thủ và là lãnh đạo lâm thời của buổi cầu nguyện Thứ Sáu tại Tehran.

1.2. Giáo dục và hình thành tư tưởng ban đầu

Mohammad Khatami bắt đầu quá trình học vấn của mình tại các trường thần học ở Qom vào năm 1961, nơi ông dành bảy năm để nghiên cứu khoa học Hồi giáo và đạt đến cấp độ cao nhất là Ijtihad, cho phép ông đưa ra các phán quyết pháp lý độc lập. Song song với việc học thần học, ông cũng theo đuổi giáo dục thế tục. Năm 1965, ông nhập học Đại học Isfahan và lấy bằng Cử nhân Triết học phương Tây. Trong thời gian này, ông tích cực nghiên cứu triết học và tư tưởng phương Tây, điều này đã mở rộng tầm nhìn của ông và đóng góp vào sự hình thành tư tưởng cải cách sau này. Ông cũng bắt đầu các hoạt động chính trị tại Hiệp hội Sinh viên Hồi giáo của Đại học Isfahan.

Năm 1970, Khatami tiếp tục học lên thạc sĩ ngành khoa học giáo dục tại Đại học Tehran, nhưng sau đó đã rời bỏ để tập trung hoàn thành các nghiên cứu Hồi giáo tại Qom. Sau khi hoàn tất việc học, từ năm 1978 đến 1980, ông tạm thời định cư ở Đức để đứng đầu Trung tâm Hồi giáo Hamburg, một vai trò quan trọng trong việc điều phối các lực lượng đối lập Iran ở châu Âu trước Cách mạng Hồi giáo. Những trải nghiệm này đã giúp ông tiếp xúc với nhiều tư tưởng và quan điểm khác nhau, định hình nền tảng trí tuệ cho sự nghiệp chính trị và tư tưởng cải cách của ông.

2.1. Hoạt động trước khi nhậm chức Tổng thống

Mohammad Khatami bắt đầu sự nghiệp chính trị của mình với vai trò đại diện trong Nghị viện Iran từ năm 1980 đến 1982. Sau đó, ông đảm nhiệm vị trí Giám đốc Viện Kayhan từ năm 1981 đến 1988, nơi ông nổi tiếng với việc bảo đảm quyền tự do viết lách cho các nhà báo.

Ông từng hai lần giữ chức Bộ trưởng Bộ Văn hóa và Hướng dẫn Hồi giáo, từ năm 1982 đến 1986 và một lần nữa từ năm 1989 đến 1992. Trong nhiệm kỳ này, ông đã nới lỏng kiểm duyệt văn hóa, cho phép tổ chức các buổi hòa nhạc của nữ ca sĩ và bán các ấn phẩm phương Tây trong nước, điều này giúp ông nhận được sự ủng hộ rộng rãi nhưng cũng vấp phải sự chỉ trích từ phe bảo thủ. Ông cũng từng là Giám đốc Ban Tuyên truyền Quân sự trong Chiến tranh Iran-Iraq. Do áp lực từ phe bảo thủ, ông đã từ chức Bộ trưởng Bộ Văn hóa và Hướng dẫn Hồi giáo vào ngày 24 tháng 5 năm 1992.

Sau đó, ông được bổ nhiệm làm Giám đốc Thư viện Quốc gia Iran từ năm 1992 đến 1997 và là thành viên của Hội đồng Tối cao Cách mạng Văn hóa. Ông cũng là thành viên và chủ tịch Hội đồng Trung ương của Hiệp hội Giáo sĩ Chiến đấu, một tổ chức chính trị quan trọng. Ngoài tiếng Ba Tư bản ngữ, Khatami còn thông thạo Tiếng Ả Rập, Tiếng Anh và Tiếng Đức.

2.2. Hoạt động với tư cách là một giáo sĩ cải cách

Mohammad Khatami là một trong những người sáng lập "Nhóm Giáo sĩ Chiến đấu Tehran", một tổ chức đại diện cho phe cải cách trong giới giáo sĩ Iran. Với tư cách là một giáo sĩ, ông đã thể hiện quan điểm ôn hòa và tiến bộ, ủng hộ việc mở cửa văn hóa và tự do báo chí, điều này đã giúp ông nhận được sự ủng hộ từ tầng lớp trung lưu và các giáo sĩ cấp thấp.

Ông được biết đến là một giáo sĩ theo đường lối cải cách, người đã đối mặt với áp lực lớn từ các chủng viện chính thống vì những thay đổi mà ông ủng hộ. Tư tưởng của ông tập trung vào việc dung hòa các giá trị Hồi giáo với các nguyên tắc tự do, khoan dung và dân chủ. Ông tin rằng việc hạn chế giới trẻ sẽ dẫn đến sự tách rời của họ khỏi chế độ và thu hút họ vào các nền văn hóa "ma quỷ" như văn hóa MTV, điều này có thể dẫn đến thế tục hóa. Do đó, ông ủng hộ việc mở rộng không gian văn hóa và xã hội để giới trẻ có thể tiếp cận các ý tưởng mới một cách có kiểm soát.

Về mặt kinh tế, Khatami thuộc phe kinh tế kiểm soát, trái ngược với phe kinh tế tự do được ủng hộ bởi các thương nhân bazaar và các giáo sĩ cấp cao. Quan điểm này phản ánh cam kết của ông đối với sự phát triển xã hội và công bằng, điều mà ông tin rằng cần có sự can thiệp của nhà nước để đạt được.

3.1. Bầu cử và nhiệm kỳ Tổng thống

Mohammad Khatami được bầu làm tổng thống vào ngày 23 tháng 5 năm 1997, trong một cuộc bầu cử được nhiều người mô tả là đáng chú ý. Tỷ lệ cử tri đi bầu đạt gần 80%. Mặc dù có thời lượng phát sóng truyền hình hạn chế, phần lớn dành cho ứng cử viên được ưa chuộng của phe bảo thủ là Chủ tịch Nghị viện Ali Akbar Nategh-Nouri, Khatami vẫn giành được 70% số phiếu bầu. Ngay cả ở Qom, trung tâm đào tạo thần học và là thành trì của phe bảo thủ ở Iran, 70% cử tri đã bỏ phiếu cho Khatami.

Ông tái đắc cử vào ngày 8 tháng 6 năm 2001 cho nhiệm kỳ thứ hai với 77.1% phiếu bầu và từ chức vào ngày 3 tháng 8 năm 2005 sau khi phục vụ tối đa hai nhiệm kỳ liên tiếp theo Hiến pháp Cộng hòa Hồi giáo Iran. Những người ủng hộ Khatami được mô tả là một "liên minh kỳ lạ", bao gồm những người cánh tả truyền thống, các nhà lãnh đạo doanh nghiệp muốn nhà nước mở cửa nền kinh tế và cho phép đầu tư nước ngoài nhiều hơn, cùng với các cử tri trẻ tuổi. Sự lên nắm quyền của Khatami là khúc dạo đầu cho một động lực cải cách mạnh mẽ, mang lại hy vọng cho xã hội Iran, đánh thức một quốc gia đang ngủ yên sau tám năm chiến tranh với Iraq vào những năm 1980 và quá trình tái thiết tốn kém sau xung đột.

Ngày ông đắc cử, 2 Khordad, 1376 theo Lịch Iran, được coi là ngày bắt đầu "cải cách" ở Iran. Do đó, những người theo ông thường được gọi là "Phong trào 2 Khordad". Khatami được coi là tổng thống cải cách đầu tiên của Iran, vì trọng tâm chiến dịch của ông là về pháp quyền, dân chủ và sự tham gia của tất cả người dân Iran vào quá trình ra quyết định chính trị.

3.2. Cải cách chính trị và xã hội dân sự

Trong nhiệm kỳ tổng thống của mình, Mohammad Khatami đã nỗ lực thúc đẩy một chương trình cải cách chính trị và xã hội sâu rộng. Ông tập trung vào việc tăng cường tự do báo chí, khuyến khích sự phát triển của xã hội dân sự và thúc đẩy quyền của phụ nữ, cũng như sự khoan dung tôn giáo và đối thoại chính trị. Ông đã khuyến khích người dân chỉ trích các quan chức cấp cao và tạo điều kiện cho các lực lượng đối lập được xuất bản các ấn phẩm.

Dưới sự lãnh đạo của ông, lần đầu tiên sau năm 1979, các cuộc bầu cử hội đồng địa phương được tổ chức, trao quyền tự trị lớn hơn cho các cộng đồng. Tháng 10 năm 1997, Hiệp hội Nhà báo Iran, công đoàn nhà báo quốc gia, được thành lập. Ông cũng theo dõi và hoàn thành việc xây dựng Thư viện và Lưu trữ Quốc gia Iran.

Khatami đã trình bày cái gọi là "hai dự luật" trước nghị viện trong nhiệm kỳ của mình. Hai dự luật này sẽ đưa ra những thay đổi nhỏ nhưng quan trọng đối với luật bầu cử quốc gia của Iran và cũng đưa ra một định nghĩa rõ ràng về quyền lực của tổng thống để ngăn chặn các vi phạm hiến pháp của các thể chế nhà nước. Khatami tự mô tả "hai dự luật" là chìa khóa cho sự tiến bộ của các cải cách ở Iran. Tuy nhiên, các dự luật này đã được nghị viện thông qua nhưng cuối cùng bị Hội đồng Giám hộ phủ quyết.

3.3. Chính sách kinh tế

Các chính sách kinh tế của Mohammad Khatami tiếp nối cam kết công nghiệp hóa của chính phủ tiền nhiệm. Ở cấp độ kinh tế vĩ mô, Khatami tiếp tục các chính sách tự do mà cựu Tổng thống Akbar Hashemi Rafsanjani đã khởi xướng trong kế hoạch phát triển kinh tế 5 năm đầu tiên của nhà nước (1990-1995).

Vào ngày 10 tháng 4 năm 2005, Khatami đã nêu bật những thành tựu của chính phủ mình, bao gồm sự phát triển kinh tế, các hoạt động quy mô lớn của khu vực tư nhân trong lĩnh vực kinh tế của đất nước và mức tăng trưởng kinh tế 6%. Ông đã phân bổ 5.00 B USD cho khu vực tư nhân để thúc đẩy kinh tế, đồng thời cho biết giá trị các hợp đồng đã ký trong lĩnh vực này đã đạt 10.00 B USD.

Tuy nhiên, một năm sau nhiệm kỳ đầu tiên, Khatami đã thừa nhận những thách thức kinh tế của Iran, tuyên bố rằng nền kinh tế "mắc bệnh mãn tính... và sẽ tiếp tục như vậy trừ khi có sự tái cấu trúc cơ bản".

Trong phần lớn nhiệm kỳ đầu tiên, Khatami đã thực hiện kế hoạch phát triển 5 năm thứ hai của Iran. Vào ngày 15 tháng 9 năm 1999, Khatami đã trình bày một kế hoạch 5 năm mới trước Majlis. Kế hoạch này, nhằm vào giai đoạn từ năm 2000 đến 2004, kêu gọi tái thiết kinh tế trong bối cảnh phát triển xã hội và chính trị rộng lớn hơn. Các cải cách kinh tế cụ thể bao gồm "một chương trình đầy tham vọng nhằm tư nhân hóa một số ngành công nghiệp lớn... tạo ra 750.000 việc làm mới mỗi năm, tăng trưởng GDP thực tế trung bình hàng năm là 6% trong giai đoạn này, giảm trợ cấp cho các mặt hàng cơ bản... cùng với một loạt các cải cách tài chính và cơ cấu". Tuy nhiên, thất nghiệp vẫn là một vấn đề lớn, với kế hoạch 5 năm của Khatami bị chậm tiến độ trong việc tạo việc làm. Chỉ có 300.000 việc làm mới được tạo ra trong năm đầu tiên của kế hoạch, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 750.000.

Báo cáo của Ngân hàng Thế giới năm 2004 về Iran kết luận rằng "sau 24 năm bị đánh dấu bởi xung đột nội bộ sau cách mạng, cô lập quốc tế và biến động kinh tế sâu sắc, Iran đang dần thoát khỏi một thời kỳ dài của sự không chắc chắn và bất ổn". Ở cấp độ kinh tế vĩ mô, tăng trưởng GDP thực tế tăng từ 2.4% vào năm 1997 lên 5.9% vào năm 2000. Tỷ lệ thất nghiệp giảm từ 16.2% lực lượng lao động xuống dưới 14%. Chỉ số giá tiêu dùng giảm xuống dưới 13% từ hơn 17%. Cả đầu tư công và tư nhân đều tăng trong lĩnh vực năng lượng, ngành xây dựng và các lĩnh vực khác của cơ sở công nghiệp của đất nước. Nợ nước ngoài của đất nước giảm từ 12.10 B USD xuống 7.90 B USD, mức thấp nhất kể từ lệnh ngừng bắn Iran-Iraq. Ngân hàng Thế giới đã cấp 232.00 M USD cho các dự án y tế và thoát nước sau khoảng bảy năm gián đoạn. Chính phủ, lần đầu tiên kể từ cuộc quốc hữu hóa tài chính toàn bộ năm 1979, đã cho phép thành lập hai ngân hàng tư nhân và một công ty bảo hiểm tư nhân. OECD đã hạ mức độ rủi ro khi kinh doanh tại Iran xuống bốn từ sáu (trên thang bảy).

Chính phủ Iran ước tính số người dưới mức nghèo đói tuyệt đối vào năm 2001 là 15.5% tổng dân số - giảm từ 18% vào năm 1997, và những người dưới mức nghèo đói tương đối là 25%, do đó phân loại khoảng 40% dân số là nghèo. Ước tính tư nhân cho thấy con số cao hơn. Trong số 155 quốc gia trong một cuộc khảo sát thế giới năm 2001, Iran dưới thời Khatami đứng thứ 150 về mức độ mở cửa với nền kinh tế toàn cầu. Trên thang phát triển con người của Liên Hợp Quốc, Iran xếp thứ 90 trong số 162 quốc gia, chỉ tốt hơn một chút so với vị trí trước đó là 97 trong số 175 quốc gia bốn năm trước đó. Rủi ro tổng thể khi kinh doanh ở Iran chỉ cải thiện một cách không đáng kể từ "D" lên "C". Một trong những chiến lược kinh tế của ông là dựa trên việc thu hút nguồn vốn đầu tư nước ngoài và trong nước để tư nhân hóa nền kinh tế. Do đó, vào năm 2001, tổ chức tư nhân hóa đã được thành lập. Chính phủ cũng khuyến khích người dân mua cổ phần trong các công ty tư nhân bằng cách cung cấp các ưu đãi. Iran cũng đã thành công trong việc thuyết phục Ngân hàng Thế giới phê duyệt các khoản vay tổng cộng 432.00 B USD cho đất nước.

Từ năm 1995 đến 2005, chính quyền Khatami đã thành công trong việc giảm tỷ lệ mất giá của Rial Iran, thậm chí còn tốt hơn cả kỷ lục của Mir-Hossein Mousavi. Tuy nhiên, đồng tiền này vẫn tiếp tục mất giá từ 2.046 xuống 9.005 so với Đô la Mỹ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông.

3.4. Chính sách đối ngoại và quan hệ quốc tế

Trong nhiệm kỳ tổng thống của Mohammad Khatami, chính sách đối ngoại của Iran đã bắt đầu quá trình chuyển từ đối đầu sang hòa giải. Theo quan niệm của Khatami về chính sách đối ngoại, không có "Xung đột văn minh" mà thay vào đó là "Đối thoại giữa các nền văn minh". Liên Hợp Quốc sau đó đã tuyên bố năm 2001 là "Năm Đối thoại giữa các nền văn minh" theo đề xuất của Khatami.

Quan hệ với Hoa Kỳ vẫn bị ảnh hưởng bởi sự nghi ngờ và mất lòng tin lẫn nhau, nhưng trong hai nhiệm kỳ của Khatami, Tehran ngày càng nỗ lực đóng vai trò lớn hơn trong khu vực Vùng Vịnh Ba Tư và xa hơn.

Với tư cách là Tổng thống, Khatami đã gặp gỡ nhiều nhân vật có ảnh hưởng bao gồm Giáo hoàng Gioan Phaolô II, Koichiro Matsuura, Jacques Chirac, Johannes Rau, Vladimir Putin, Abdelaziz Bouteflika, Mahathir Mohamad và Hugo Chávez. Năm 2003, Khatami từ chối gặp giáo sĩ chiến binh Iraq Moqtada al-Sadr. Tuy nhiên, Khatami đã tham dự lễ tang của Hafez al-Assad vào năm 2000 và nói với tân Tổng thống Syria Bashar al-Assad rằng "chính phủ và nhân dân Iran sẽ sát cánh và ủng hộ ông ấy".

Vào ngày 8 tháng 8 năm 1998, Taliban đã thảm sát 4.000 người Hồi giáo Shia tại thị trấn Mazar-i-Sharif, Afghanistan. Chúng cũng tấn công và giết chết 11 nhà ngoại giao Iran cùng một nhà báo Iran. Số nhà ngoại giao còn lại bị bắt làm con tin. Ayatollah Khamenei đã ra lệnh tập trung quân đội gần biên giới Iran-Afghanistan để tiến vào Afghanistan và chiến đấu với Taliban. Hơn 70.000 quân Iran đã được bố trí dọc biên giới Afghanistan. Khatami đã ngăn chặn cuộc xâm lược và tìm kiếm sự giúp đỡ từ Liên Hợp Quốc. Ngay sau đó, ông đã tham gia đàm phán. Sau đó, Iran đã đàm phán với Taliban, các nhà ngoại giao đã được thả. Khatami và các cố vấn của ông đã thành công trong việc giữ Iran không tham chiến với Taliban.

Sau động đất Bam 2003 ở Bam, Iran, chính phủ Iran đã từ chối đề nghị hỗ trợ của Israel. Vào ngày 8 tháng 4 năm 2005, Khatami ngồi gần Tổng thống Israel gốc Iran Moshe Katsav trong lễ tang của Giáo hoàng Gioan Phaolô II do sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái. Sau đó, Katsav đã bắt tay và nói chuyện với Khatami. Katsav bản thân là một người Do Thái Ba Tư và đến từ một vùng của Iran gần quê hương của Khatami; ông tuyên bố rằng họ đã nói chuyện về tỉnh quê hương của mình. Điều này khiến sự kiện này trở thành liên hệ chính trị chính thức đầu tiên giữa Iran và Israel kể từ khi quan hệ ngoại giao bị cắt đứt vào năm 1979. Tuy nhiên, sau khi trở về Iran, Khatami đã bị chỉ trích gay gắt từ phe bảo thủ vì đã "công nhận" Israel bằng cách nói chuyện với tổng thống của họ. Sau đó, truyền thông nhà nước của đất nước đã đưa tin rằng Khatami đã phủ nhận mạnh mẽ việc bắt tay và trò chuyện với Katsav. Năm 2003, Iran đã tiếp cận Hoa Kỳ với các đề xuất đàm phán tất cả các vấn đề còn tồn đọng bao gồm vấn đề hạt nhân và một giải pháp hai nhà nước cho Israel và Palestine.

Năm 2006, với tư cách là cựu tổng thống, ông trở thành chính trị gia Iran cấp cao nhất thăm Hoa Kỳ, không bao gồm các chuyến đi ngoại giao hàng năm của các nguyên thủ quốc gia đến trụ sở Liên Hợp Quốc tại Thành phố New York. Ông đã có bài phát biểu tại Nhà thờ Quốc gia Washington và tiếp tục chuyến thăm Hoa Kỳ bằng cách phát biểu tại Đại học Harvard, Đại học Georgetown và Đại học Virginia.

3.5. Chính sách văn hóa và tác động xã hội

Các chính sách văn hóa của Mohammad Khatami đã tạo ra những thay đổi đáng kể trong xã hội Iran. Trong những năm đầu nhiệm kỳ tổng thống của ông, một mức độ tự do báo chí tương đối đã được thiết lập trong nước. Lần đầu tiên sau năm 1981, một số lực lượng đối lập có thể in ấn phẩm hoặc xuất bản các bài báo chỉ trích hoạt động của các quan chức cấp cao.

Ông đã hoàn thành việc xây dựng Thư viện và Lưu trữ Quốc gia Iran và cho phép in ấn các cuốn sách từng bị cấm như Kelidar. Trong lĩnh vực điện ảnh, các đạo diễn như Bahram Beyzai và Abbas Kiarostami đã có nhiều hoạt động tích cực, và không gian điện ảnh của đất nước trở nên cởi mở hơn. Nhìn vào giai đoạn này, có thể thấy hầu hết các nhà làm phim đều chuyển sự chú ý sang làm phim với các chủ đề xã hội. Nhà Âm nhạc Iran và các viện Liên hoan Âm nhạc các vùng của Iran đã được thành lập trong giai đoạn này. Dàn nhạc Quốc gia Iran được thành lập vào năm 1998 dưới sự chỉ huy của Farhad Fakhreddini.

Khatami tin rằng thế giới hiện đại mà chúng ta đang sống khiến giới trẻ Iran phải đối mặt với những ý tưởng mới và dễ tiếp thu những thói quen nước ngoài. Ông cũng tin rằng việc hạn chế giới trẻ sẽ dẫn đến sự tách rời của họ khỏi chế độ và thu hút họ vào các nền văn hóa "ma quỷ". Ông dự đoán rằng, tệ hơn nữa, giới trẻ sẽ học và chấp nhận văn hóa MTV. Thực tế này dẫn đến thế tục hóa. Ông khuyến khích các nhà làm phim đưa vào các chủ đề như sự hy sinh, tử đạo và lòng kiên nhẫn cách mạng. Khi còn là Bộ trưởng Bộ Văn hóa, ông tin rằng điện ảnh không chỉ giới hạn trong nhà thờ Hồi giáo mà cần phải chú ý đến các khía cạnh giải trí của điện ảnh và không giới hạn nó ở khía cạnh tôn giáo.

3.6. Xung đột và thách thức với lực lượng bảo thủ

Trong suốt nhiệm kỳ tổng thống của Mohammad Khatami, các chính sách cải cách của ông đã dẫn đến những cuộc đụng độ liên tục với các giáo sĩ cứng rắn và bảo thủ trong chính phủ Iran, những người kiểm soát các tổ chức chính phủ quyền lực như Hội đồng Giám hộ, mà các thành viên được bổ nhiệm bởi Lãnh tụ tối cao Iran. Theo hệ thống chính trị Iran, Tổng thống Khatami bị xếp dưới quyền của Lãnh tụ tối cao. Do đó, Khatami không có thẩm quyền pháp lý đối với các thể chế nhà nước chủ chốt như Quân đội Iran, Cảnh sát Iran, Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran, đài phát thanh và truyền hình nhà nước, và các nhà tù.

Các dự luật "song sinh" mà Khatami trình lên nghị viện, nhằm giới thiệu những thay đổi quan trọng đối với luật bầu cử quốc gia và định nghĩa rõ ràng quyền lực của tổng thống để ngăn chặn các vi phạm hiến pháp của các thể chế nhà nước, đã được nghị viện thông qua nhưng cuối cùng bị Hội đồng Giám hộ phủ quyết.

Trong bầu cử Quốc hội Iran năm 2004, Hội đồng Giám hộ đã cấm hàng ngàn ứng cử viên ra tranh cử, bao gồm hầu hết các thành viên cải cách của nghị viện và tất cả các ứng cử viên của đảng Mặt trận Tham gia Hồi giáo Iran. Điều này dẫn đến chiến thắng của phe bảo thủ với ít nhất 70% số ghế. Khoảng 60% dân số đủ điều kiện bỏ phiếu đã tham gia bầu cử.

Khatami đã nhắc lại sự phản đối mạnh mẽ của mình đối với việc tổ chức một cuộc bầu cử mà chính phủ của ông coi là không công bằng và không tự do. Ông cũng kể lại câu chuyện về chuyến thăm của mình tới Lãnh tụ tối cao Khamenei, cùng với người phát ngôn của nghị viện, và một danh sách các điều kiện mà họ đã trao cho ông trước khi họ có thể tổ chức bầu cử. Ông nói rằng danh sách đó sau đó đã được chuyển cho Hội đồng Giám hộ, cơ quan giám sát pháp lý và là trở ngại lớn cho việc tổ chức các cuộc bầu cử tự do và cạnh tranh trong những năm gần đây. Các thành viên của Hội đồng Giám hộ được bổ nhiệm trực tiếp bởi Lãnh tụ tối cao và được coi là đang thực hiện ý chí của ông. "Nhưng", Khatami nói, "Hội đồng Giám hộ đã không giữ lời của Lãnh tụ tối cao cũng như lời của chính họ [...] và chúng tôi phải đối mặt với một tình huống mà chúng tôi phải lựa chọn giữa việc tổ chức bầu cử hoặc mạo hiểm gây ra bất ổn lớn [...] và do đó làm tổn hại chế độ".

Khi Hội đồng Giám hộ công bố danh sách ứng cử viên cuối cùng vào ngày 30 tháng 1, 125 thành viên nghị viện cải cách đã tuyên bố sẽ tẩy chay bầu cử và từ chức, và Bộ trưởng Nội vụ cải cách tuyên bố rằng cuộc bầu cử sẽ không được tổ chức vào ngày đã định, 20 tháng 2. Tuy nhiên, Khatami sau đó đã tuyên bố rằng cuộc bầu cử sẽ được tổ chức đúng thời hạn, và ông đã từ chối đơn từ chức của các bộ trưởng nội các và thống đốc tỉnh. Những hành động này đã mở đường cho cuộc bầu cử được tổ chức và báo hiệu sự chia rẽ giữa các cánh cấp tiến và ôn hòa của phong trào cải cách.

3.7. Nội các

Dưới đây là danh sách các vị trí chủ chốt trong nội các của Mohammad Khatami trong nhiệm kỳ Tổng thống của ông:

4.1. Đối thoại giữa các nền văn minh

Theo các tác phẩm trước đó của nhà triết học Dariush Shayegan, vào đầu năm 1997, trong chiến dịch tranh cử tổng thống của mình, Khatami đã giới thiệu lý thuyết "Đối thoại giữa các nền văn minh" như một phản ứng đối với lý thuyết "Xung đột văn minh" của Samuel P. Huntington. Ông đã giới thiệu khái niệm này tại Liên Hợp Quốc vào năm 1998.

Kết quả là, vào ngày 4 tháng 11 năm 1998, Liên Hợp Quốc đã thông qua một nghị quyết tuyên bố năm 2001 là "Năm Đối thoại giữa các nền văn minh" của Liên Hợp Quốc, theo đề xuất của Khatami. Kêu gọi đạo đức hóa chính trị, Khatami lập luận rằng "sự chuyển đổi chính trị của đối thoại giữa các nền văn minh sẽ bao gồm việc lập luận rằng văn hóa, đạo đức và nghệ thuật phải thắng thế chính trị." Lời kêu gọi đối thoại giữa các nền văn minh của Tổng thống Khatami đã nhận được một phản hồi được xuất bản từ một tác giả người Mỹ, Anthony J. Dennis, người đã đóng vai trò là người khởi xướng, đóng góp và biên tập một bộ sưu tập thư lịch sử và chưa từng có, đề cập đến tất cả các khía cạnh của quan hệ Hồi giáo-phương Tây và Hoa Kỳ-Iran với tựa đề Letters to Khatami: A Reply To The Iranian President's Call For A Dialogue Among Civilizations được xuất bản tại Hoa Kỳ bởi Wyndham Hall Press vào tháng 7 năm 2001. Cho đến nay, cuốn sách này là phản hồi được xuất bản duy nhất mà Khatami từng nhận được từ phương Tây.

Tuy nhiên, cả Huntington và Khatami đều bị chỉ trích vì có xu hướng coi các nền văn minh là những thực thể độc lập và có ranh giới rõ ràng.

4.2. Quan điểm về tự do, khoan dung và dân chủ

Tư tưởng cốt lõi của Mohammad Khatami xoay quanh các khái niệm về tự do, khoan dung, dân chủ và công lý xã hội. Ông tin rằng những giá trị này là nền tảng cho một xã hội Hồi giáo tiến bộ và công bằng. Ông đã cam kết thúc đẩy pháp quyền, sự tham gia của mọi người dân Iran vào quá trình ra quyết định chính trị, và sự phát triển của một xã hội dân sự năng động.

Trong tác phẩm "Lá thư cho ngày mai" của mình, ông viết:
"Chính phủ này tự hào tuyên bố rằng nó đã mở ra một kỷ nguyên mà sự thiêng liêng của quyền lực đã được biến thành tính hợp pháp của sự phê phán và chỉ trích quyền lực đó, vốn được giao phó cho người dân thông qua quyền bầu cử. Vì vậy, quyền lực như vậy, từng được coi là Ân điển Thần thánh, giờ đây đã bị giảm xuống thành một quyền lực trần thế có thể bị chỉ trích và đánh giá bởi những sinh linh trần thế. Các trường hợp cho thấy rằng mặc dù do một số dấu vết của chế độ chuyên chế trong quá khứ, chúng ta thậm chí còn chưa phê phán công bằng những người nắm quyền, tuy nhiên, xã hội, đặc biệt là giới tinh hoa và trí thức, không nên thờ ơ trước buổi bình minh của dân chủ và để tự do bị chiếm đoạt."

Ông nhấn mạnh rằng giới trẻ cần được tiếp xúc với các ý tưởng mới và không nên bị hạn chế, vì điều đó có thể dẫn đến sự xa lánh chế độ và tiếp nhận các nền văn hóa không mong muốn. Quan điểm này thể hiện cam kết của ông đối với các giá trị tự do và quyền con người, đồng thời tìm cách dung hòa chúng với các nguyên tắc Hồi giáo.

4.3. Hoạt động học thuật

Lĩnh vực nghiên cứu chính của Mohammad Khatami là triết học chính trị. Một trong những người cố vấn học thuật của Khatami là Javad Tabatabaei, một nhà triết học chính trị Iran. Sau này, Khatami trở thành giảng viên đại học tại Đại học Tarbiat Modares, nơi ông giảng dạy triết học chính trị.

Khatami cũng xuất bản một cuốn sách về triết học chính trị vào năm 1999. Nội dung ông đề cập giống với nội dung của Javad Tabatabaei: sự thích nghi Platon hóa của triết học chính trị Hy Lạp cổ đại bởi Farabi (mất năm 950), sự tổng hợp "trí tuệ vĩnh cửu" của nghệ thuật cai trị Ba Tư bởi Abu'l-Hasan Amiri (mất năm 991) và Mushkuya Razi (mất năm 1030), những tư tưởng pháp lý của al-Mawardi và al-Ghazali, và luận thuyết về nghệ thuật cai trị của Nizam al-Mulk. Ông kết thúc bằng một cuộc thảo luận về sự hồi sinh của triết học chính trị ở Isfahan thời Safavid vào nửa sau thế kỷ 17.

Hơn nữa, Khatami chia sẻ với Tabatabaei ý tưởng về sự "suy tàn" của tư tưởng chính trị Hồi giáo bắt đầu ngay từ đầu, sau Farabi. Giống như Tabatabaei, Khatami đưa ra quan điểm chính trị Aristotle trái ngược rõ rệt để làm nổi bật những thiếu sót của tư tưởng chính trị Hồi giáo. Khatami cũng đã giảng về sự suy tàn trong tư tưởng chính trị Hồi giáo dưới góc độ chuyển đổi từ triết học chính trị sang chính sách hoàng gia (siyasat-i shahi) và sự quy kết của nó vào sự phổ biến của "sự thống trị bằng vũ lực" (taghallub) trong lịch sử Hồi giáo.

5.1. Thành lập và vận hành các tổ chức phi chính phủ (NGO)

Sau khi rời nhiệm sở tổng thống, Khatami đã thành lập và hiện đang đứng đầu hai tổ chức phi chính phủ (NGO) quan trọng:

• Viện Quốc tế về Đối thoại giữa các Nền văn hóa và Văn minh (موسسه بین المللی گفتگوی فرهنگها و تمدنها^Persian): Đây là một viện tư nhân (phi chính phủ) do Khatami thành lập sau khi kết thúc nhiệm kỳ tổng thống và không nên nhầm lẫn với một trung tâm có tên tương tự do Bộ Ngoại giao Iran điều hành. Chi nhánh châu Âu của viện Khatami có trụ sở tại Geneva và đã được đăng ký với tên Quỹ Đối thoại giữa các Nền văn minh.
• Quỹ Baran (بنیاد آزادی، رشد و آبادانی ایران - باران^Persian): BARAN có nghĩa là "mưa" và là từ viết tắt trong tiếng Ba Tư của "Quỹ Tự do, Tăng trưởng và Phát triển Iran". Đây cũng là một viện tư nhân (phi chính phủ) do Khatami thành lập sau khi kết thúc nhiệm kỳ tổng thống (đăng ký công bố vào ngày 9 tháng 9 năm 2005) cùng với một nhóm đồng nghiệp cũ của ông trong thời gian ông làm tổng thống. Viện này tập trung vào các hoạt động trong nước hơn là quốc tế.

5.2. Hoạt động quốc tế và diễn thuyết công chúng

Vào ngày 2 tháng 9 năm 2005, Tổng thư ký Liên Hợp Quốc khi đó là Kofi Annan đã bổ nhiệm Mohammad Khatami làm thành viên của Liên minh Văn minh. Vào ngày 28 tháng 9 năm 2005, Khatami nghỉ hưu sau 29 năm phục vụ trong chính phủ.

Vào ngày 14 tháng 11 năm 2005, Mohammad Khatami đã kêu gọi tất cả các nhà lãnh đạo tôn giáo đấu tranh để bãi bỏ vũ khí hạt nhân và vũ khí hóa học. Vào ngày 30 tháng 1 năm 2006, Mohammad Khatami chính thức khánh thành văn phòng của "Viện Quốc tế Đối thoại giữa các Nền văn minh", một tổ chức phi chính phủ với các văn phòng ở Iran và châu Âu mà ông sẽ đứng đầu sau khi nghỉ hưu khỏi chính phủ. Vào ngày 15 tháng 2 năm 2006, trong một cuộc phỏng vấn báo chí, Mohammad Khatami đã công bố việc đăng ký chính thức văn phòng châu Âu của Viện Đối thoại giữa các Nền văn minh của ông tại Geneva.

Vào ngày 28 tháng 2 năm 2006, khi tham dự một hội nghị của Liên minh Văn minh tại Doha, Qatar, ông tuyên bố rằng "Holocaust là một sự thật lịch sử." Tuy nhiên, ông nói thêm rằng Israel đã "sử dụng sai sự thật lịch sử này để đàn áp người dân Palestine." Vào ngày 7 tháng 9 năm 2006, trong chuyến thăm Washington, D.C., Mohammad Khatami đã kêu gọi đối thoại giữa Hoa Kỳ và Iran.

Từ ngày 24 đến 28 tháng 1 năm 2007, Mohammad Khatami đã tham dự Hội nghị thường niên của Diễn đàn Kinh tế Thế giới tại Davos, Thụy Sĩ. Thủ tướng Đức Angela Merkel, Thủ tướng Anh khi đó Tony Blair, cựu Tổng thống Hoa Kỳ Bill Clinton, Thượng nghị sĩ Hoa Kỳ khi đó Hillary Clinton, cựu Phó Tổng thống Hoa Kỳ Al Gore, Phó Tổng thống khi đó Dick Cheney, và cựu Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Madeleine Albright và Colin Powell là những người tham dự. Khatami và Thượng nghị sĩ Hoa Kỳ khi đó John Kerry đã bày tỏ những ý kiến tương tự và chia sẻ lời nói với nhau tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos.

Vào tháng 10 năm 2009, ủy ban giải thưởng Global Dialogue Prize đã tuyên bố Khatami và nhà lý thuyết văn hóa Iran Dariush Shayegan là những người đồng chiến thắng giải thưởng đầu tiên, "vì công trình của họ trong việc phát triển và thúc đẩy khái niệm 'đối thoại giữa các nền văn hóa và văn minh' như một mô hình mới về chủ thể văn hóa và như một mô hình mới về quan hệ quốc tế". Giải thưởng Global Dialogue Prize là một trong những sự công nhận quan trọng nhất thế giới cho nghiên cứu trong lĩnh vực Nhân văn, vinh danh "sự xuất sắc trong nghiên cứu và truyền thông nghiên cứu về các điều kiện và nội dung của một cuộc đối thoại liên văn hóa toàn cầu về các giá trị". Tuy nhiên, vào tháng 1 năm 2010, Mohammad Khatami tuyên bố rằng "ông không ở vị trí để chấp nhận giải thưởng", và giải thưởng đã được trao riêng cho Dariush Shayegan.

Vào tháng 10 năm 2008, Khatami đã tổ chức một hội nghị quốc tế về vị trí của tôn giáo trong thế giới hiện đại. Cựu Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Kofi Annan, cựu Thủ tướng Na Uy Kjell Magne Bondevik, cựu Thủ tướng Ý Romano Prodi, cựu Thủ tướng Pháp Lionel Jospin, cựu Tổng thống Thụy Sĩ Joseph Deiss, cựu Tổng thống Bồ Đào Nha Jorge Sampaio, cựu Tổng thống Ireland Mary Robinson, cựu Tổng thống Sri Lanka Chandrika Kumaratunga và cựu Tổng giám đốc UNESCO Federico Mayor cùng một số học giả khác là những diễn giả được mời của hội nghị. Sự kiện này tiếp theo là một lễ kỷ niệm thành phố lịch sử Yazd, một trong những thành phố nổi tiếng nhất trong lịch sử Ba Tư và là nơi sinh của Khatami. Khatami cũng thông báo rằng ông sắp ra mắt một chương trình truyền hình để thúc đẩy đối thoại liên văn hóa.

5.3. Lập trường chính trị sau khi rời nhiệm sở

Mohammad Khatami đã cân nhắc tranh cử trong bầu cử tổng thống Iran năm 2009. Vào tháng 12 năm 2008, 194 cựu sinh viên của Đại học Công nghệ Sharif đã viết thư cho ông và yêu cầu ông tranh cử chống lại Mahmoud Ahmadinejad "để cứu quốc gia". Vào ngày 8 tháng 2 năm 2009, ông tuyên bố ứng cử tại một cuộc họp của các chính trị gia ủng hộ cải cách.

Tuy nhiên, vào ngày 16 tháng 3 năm 2009, Khatami chính thức tuyên bố sẽ rút khỏi cuộc đua tổng thống để ủng hộ một ứng cử viên cải cách khác là Mir-Hossein Mousavi, người mà Khatami cho rằng sẽ có cơ hội tốt hơn để chống lại phe bảo thủ Iran và mang lại sự thay đổi và cải cách thực sự. Truyền thông Iran bị cấm theo lệnh của công tố viên Tehran không được đăng ảnh của Khatami hoặc trích dẫn lời nói của ông, vì ông đã ủng hộ các ứng cử viên cải cách bị đánh bại trong cuộc tái bầu cử gây tranh cãi năm 2009 của Mahmoud Ahmadinejad.

Vào tháng 12 năm 2010, sau khi các cuộc biểu tình sau bầu cử bị đàn áp, Khatami được mô tả là đang làm việc như một "người nội bộ" chính trị, lập ra một "danh sách các điều kiện tiên quyết" để trình lên chính phủ "cho sự tham gia của phe cải cách trong các cuộc bầu cử quốc hội sắp tới", mà công chúng Iran sẽ coi là hợp lý nhưng chính phủ sẽ không thể chấp nhận được. Điều này được một số người coi là "khôn ngoan" và chứng minh "hệ thống không thể thực hiện ngay cả những bước cơ bản cần thiết để đáp ứng các nguyên tắc dân chủ của chính nó". Để đáp lại các điều kiện, tờ báo Kayhan đã lên án Khatami là "một điệp viên và kẻ phản bội" và kêu gọi xử tử ông.

Vài tháng trước cuộc bầu cử tổng thống được tổ chức vào tháng 6 năm 2013, một số nhóm cải cách ở Iran đã mời Khatami tham gia tranh cử. Phe cải cách cũng đã gửi một lá thư tới Lãnh tụ tối cao Iran Ayatollah Ali Khamenei vào tháng 12 năm 2012, liên quan đến việc Khatami tham gia cuộc bầu cử tổng thống sắp tới. Thành viên của Đảng Liên minh Hồi giáo bảo thủ truyền thống, Asadullah Badamchyan, cho biết trong lá thư của họ, phe cải cách đã yêu cầu Lãnh tụ tối cao giám sát việc cho phép Khatami tham gia cuộc bầu cử sắp tới. Cựu Thị trưởng Tehran, Gholamhossein Karbaschi, đã tuyên bố: "Rafsanjani có thể ủng hộ Khatami trong cuộc bầu cử tổng thống".

Khatami tự nói rằng ông vẫn chờ đợi những thay đổi tích cực trong nước, và sẽ tiết lộ quyết định của mình khi thời điểm thích hợp. Vào ngày 11 tháng 6 năm 2013, Khatami cùng với một hội đồng cải cách đã ủng hộ ứng cử viên ôn hòa Hassan Rouhani trong cuộc bỏ phiếu tổng thống của Iran khi Mohammad Reza Aref rút khỏi cuộc đua sau khi Khatami khuyên ông rằng "sẽ không khôn ngoan" nếu ông ở lại cuộc đua cho cuộc bầu cử tháng 6 năm 2013.

6.1. Gia đình và hôn nhân

Mohammad Khatami đã kết hôn với Zohreh Sadeghi vào năm 1974. Bà Sadeghi là con gái của một giáo sư luật tôn giáo và là cháu gái của Musa al-Sadr, một giáo sĩ Shiite nổi tiếng người Lebanon. Hai vợ chồng có ba người con: hai con gái là Laila (sinh năm 1975) và Narges (sinh năm 1980), cùng một con trai là Emad (sinh năm 1988).

Mối quan hệ gia đình của Khatami còn mở rộng thông qua các cuộc hôn nhân của anh chị em ông. Đặc biệt, anh trai ông, Mohammad-Reza Khatami, kết hôn với Zahra Eshraghi, cháu gái của Ruhollah Khomeini, người sáng lập Cộng hòa Hồi giáo Iran. Điều này đã tạo nên một mối liên kết chặt chẽ giữa gia đình Khatami và gia đình Khomeini, một trong những dòng họ có ảnh hưởng lớn nhất trong chính trường và tôn giáo Iran.

6.2. Ngôn ngữ và các thông tin khác

Ngoài tiếng Ba Tư là ngôn ngữ mẹ đẻ, Mohammad Khatami còn thông thạo ba ngôn ngữ khác: Tiếng Ả Rập, Tiếng Anh và Tiếng Đức. Khả năng đa ngôn ngữ này đã hỗ trợ đáng kể cho các hoạt động ngoại giao và học thuật của ông trên trường quốc tế, đặc biệt là trong việc thúc đẩy khái niệm "Đối thoại giữa các nền văn minh".

Ông là một giáo sĩ Shiite có học vị Hojjatoleslam, một cấp bậc tôn giáo cao trong hệ thống giáo sĩ Shiite.

7.1. Đánh giá tích cực

Mohammad Khatami được coi là tổng thống cải cách đầu tiên của Iran, người đã mang lại hy vọng cho đông đảo người dân mong muốn thay đổi, trong khi vẫn bảo tồn hệ thống cộng hòa Hồi giáo của Iran. Ông đã thành công trong việc nâng cao hình ảnh của Iran trên trường quốc tế thông qua chính sách đối ngoại ôn hòa và sáng kiến "Đối thoại giữa các nền văn minh".

Trong nhiệm kỳ của ông, Iran đã cải thiện quan hệ với các nước Châu Âu và Châu Á, mở rộng tự do báo chí, và thúc đẩy sự phát triển của xã hội dân sự. Ông đã khuyến khích sự tham gia của người dân vào quá trình ra quyết định chính trị và tạo điều kiện cho các cuộc tranh luận cởi mở hơn về các vấn đề xã hội và chính trị. Sự lên nắm quyền của ông đã thổi luồng sinh khí mới vào xã hội Iran sau nhiều năm chiến tranh và tái thiết tốn kém.

7.2. Phê bình và tranh cãi

Hai nhiệm kỳ tổng thống của Mohammad Khatami bị một số người trong phe đối lập Iran coi là không thành công hoặc không hoàn toàn thành công trong việc đạt được mục tiêu biến Iran trở nên tự do và dân chủ hơn. Ông đã bị cả phe bảo thủ, phe cải cách và các nhóm đối lập chỉ trích về nhiều chính sách và quan điểm khác nhau.

Trong "Lá thư cho ngày mai" dài 47 trang, Khatami nói rằng chính phủ của ông đã đứng về những nguyên tắc cao cả nhưng đã mắc sai lầm và phải đối mặt với sự cản trở từ các phần tử cứng rắn trong giới giáo sĩ. Ông bị chỉ trích vì không thể giải quyết triệt để các vấn đề kinh tế, đặc biệt là tỷ lệ thất nghiệp gia tăng, và không thể phá vỡ sự kiểm soát của phe bảo thủ đối với hệ thống tư pháp. Nhiều người cho rằng ông đã phải thỏa hiệp quá nhiều với các lực lượng bảo thủ, dẫn đến việc không thể thực hiện đầy đủ các cam kết cải cách của mình.

Sự thất bại của Khatami trong việc thực hiện các cải cách triệt để đã dẫn đến sự thất vọng và thờ ơ chính trị trong một bộ phận dân chúng Iran, tạo tiền đề cho chiến thắng của ứng cử viên bảo thủ cứng rắn Mahmoud Ahmadinejad trong bầu cử tổng thống Iran năm 2005.