1. Thời niên thiếu và Giáo dục
Mwai Kibaki sinh ngày 15 tháng 11 năm 1931 tại làng Gatuyaini, thuộc phân khu Othaya của quận Nyeri (nay là Hạt Nyeri), Kenya. Ông là con trai út của hai nông dân thuộc người Kikuyu, Kibaki Gĩthĩnji và Teresia Wanjikũ. Mặc dù được các nhà truyền giáo Ý rửa tội với tên Emilio StanleyEmilio StanleyItalian khi còn trẻ, ông được biết đến rộng rãi với cái tên Mwai Kibaki trong suốt cuộc đời hoạt động công khai của mình.
Kibaki bắt đầu đi học tại trường làng Gatuyaini, nơi ông hoàn thành hai năm học. Sau đó, ông tiếp tục học tại trường truyền giáo Karima, gần thị trấn Othaya, trước khi chuyển đến Trường Mathari (nay là Trường trung học Nyeri) từ năm 1944 đến 1946. Ngoài việc học văn hóa, ông còn học nghề mộc và xây dựng tại trường này. Sau khi học tại các trường tiểu học Karima và Nyeri Boarding, ông vào Trường trung học Mang'u từ năm 1947 đến 1950, nơi ông đạt điểm cao nhất trong các kỳ thi GCE Ordinary Level.
Trong năm cuối tại Mang'u, Kibaki từng có ý định nhập ngũ, nhưng tham vọng này bị cản trở khi thư ký trưởng thuộc địa của Kenya, Walter Coutts, cấm các thành viên của cộng đồng Kikuyu, người Embu và người Meru gia nhập quân đội. Thay vào đó, Kibaki theo học tại Đại học Makerere ở Kampala, Uganda, nơi ông học kinh tế học, lịch sử và khoa học chính trị. Ông tốt nghiệp với bằng cử nhân kinh tế hạng ưu vào năm 1955. Sau khi tốt nghiệp, Kibaki ở lại Uganda, làm việc cho công ty Shell Company of East Africa với vai trò quản lý kinh doanh. Sau đó, ông nhận được học bổng để theo học sau đại học tại bất kỳ trường đại học nào ở Anh Quốc. Ông đã chọn Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị Luân Đôn (LSE), nơi ông nhận bằng Cử nhân Khoa học về tài chính công với danh dự. Năm 1958, ông trở lại Makerere, làm trợ giảng tại khoa kinh tế cho đến năm 1961. Năm 1961, Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni, con gái của một mục sư, lúc đó đang là hiệu trưởng một trường trung học. Ông cũng tham gia vào việc soạn thảo hiến pháp độc lập của Kenya.
2. Sự nghiệp chính trị trước khi làm Tổng thống
Mwai Kibaki đã có một sự nghiệp chính trị lâu dài và đa dạng trước khi nhậm chức Tổng thống, bắt đầu từ những năm đầu độc lập của Kenya và trải qua nhiều vị trí cấp cao trong chính phủ.
2.1. Hoạt động chính trị ban đầu và Tham gia KANU
Vào đầu năm 1960, Mwai Kibaki rời bỏ sự nghiệp học thuật để tham gia chính trường tích cực. Ông từ bỏ công việc tại Makerere và trở về Kenya để trở thành cán bộ điều hành của Liên minh Quốc gia Châu Phi Kenya (KANU), theo yêu cầu của Thomas Joseph Mboya, lúc đó là tổng thư ký của KANU. Kibaki sau đó đã giúp soạn thảo hiến pháp độc lập của Kenya, đánh dấu sự khởi đầu của một sự nghiệp chính trị lâu dài.
Năm 1963, Kibaki được bầu làm Nghị sĩ Quốc hội đại diện cho Khu vực bầu cử Doonholm (sau này được gọi là Bahati và hiện là Makadara) ở Nairobi. Cùng năm, ông được bổ nhiệm làm Thư ký thường trực Bộ Tài chính. Năm 1963, ông được bổ nhiệm làm Trợ lý Bộ trưởng Tài chính kiêm Chủ tịch Ủy ban Kế hoạch Kinh tế, và được thăng chức Bộ trưởng Thương mại và Công nghiệp vào năm 1966. Năm 1969, ông trở thành Bộ trưởng Tài chính và Kế hoạch Kinh tế, giữ chức vụ này cho đến năm 1982. Năm 1974, Kibaki đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt cho ghế tại Khu vực bầu cử Doonholm từ đối thủ Jael Mbogo, người mà ông chỉ giành chiến thắng sít sao và gây tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 1969. Do đó, ông chuyển cơ sở chính trị từ Nairobi về quê nhà Othaya, nơi ông sau đó được bầu làm Nghị sĩ. Cùng năm, tạp chí Time đã xếp ông vào danh sách 100 người có tiềm năng lãnh đạo thế giới. Ông được tái đắc cử Nghị sĩ cho Othaya trong các cuộc bầu cử tiếp theo vào các năm 1979, 1983, 1988, 1992, 1997, 2002 và 2007, thể hiện sự ủng hộ mạnh mẽ từ cử tri quê nhà.
2.2. Bộ trưởng Nội các và Phó Tổng thống
Khi Daniel arap Moi kế nhiệm Jomo Kenyatta làm Tổng thống Kenya vào năm 1978, Kibaki được thăng chức Phó Tổng thống Kenya và vẫn giữ danh mục đầu tư Tài chính cho đến khi Moi chuyển danh mục bộ trưởng của ông từ Tài chính sang Nội vụ vào năm 1982. Ông từng từ chối lời đề nghị trở thành Phó Chủ tịch Ngân hàng Thế giới cho khu vực châu Phi vào năm 1978 để tiếp tục sự nghiệp chính trị. Cho đến năm 2023, ông vẫn được coi là một trong những Bộ trưởng Tài chính hiệu quả và có ảnh hưởng nhất của Cộng hòa Kenya. Sau này khi làm Tổng thống, ông vẫn theo dõi sát sao kho bạc và trực tiếp ảnh hưởng đến các chính sách kinh tế quan trọng, dẫn đến tăng trưởng kinh tế ổn định. Kibaki mất tín nhiệm với Tổng thống Moi vào tháng 3 năm 1988, và bị loại khỏi chức Phó Tổng thống, chuyển sang Bộ Y tế.
Phong cách chính trị của Kibaki trong những năm này được mô tả là lịch thiệp và không đối đầu. Phong cách này khiến ông bị chỉ trích là một chính trị gia yếu đuối, thậm chí hèn nhát, người không bao giờ dám đứng lên bảo vệ quan điểm của mình: theo một câu nói đùa, "Ông ấy không bao giờ thấy một hàng rào mà không ngồi lên đó". Tương tự, Kenneth Matiba cũng gọi ông là General KiguoyaGeneral Kiguoyakik (tiếng Kikuyu nghĩa là 'người sợ hãi') vì từ chối từ chức khỏi chính phủ KANU và gia nhập phe đối lập sau khi bị loại khỏi chức phó tổng thống vào năm 1988. Ông cũng, theo hoàn cảnh chính trị lúc bấy giờ, tự thể hiện mình là một người trung thành kiên định của đảng cầm quyền duy nhất, KANU. Trong những tháng trước khi chính trị đa đảng được giới thiệu vào năm 1992, ông đã đưa ra tuyên bố tai tiếng rằng việc đấu tranh cho dân chủ đa đảng và cố gắng lật đổ KANU khỏi quyền lực giống như "cố gắng chặt đổ cây sung bằng lưỡi dao cạo".
2.3. Hoạt động đối lập và Các cuộc tranh cử Tổng thống
Do đó, cả nước đã rất bất ngờ khi nhận được tin Kibaki từ chức khỏi chính phủ và rời KANU vào ngày Giáng sinh tháng 12 năm 1991, chỉ vài ngày sau khi Mục 2A của Hiến pháp Kenya lúc bấy giờ được bãi bỏ, điều này đã khôi phục hệ thống chính phủ đa đảng. Ngay sau khi từ chức, Kibaki thành lập Đảng Dân chủ (Kenya) (DP) và tham gia cuộc đua tổng thống trong cuộc bầu cử đa đảng sắp tới vào năm 1992. Kibaki được coi là một trong những ứng cử viên hàng đầu trong số những đối thủ của Moi, mặc dù sự ủng hộ của ông chủ yếu đến từ cử tri Kikuyu vì cuộc bầu cử được đấu tranh theo đường lối sắc tộc, xác nhận một dự đoán được đưa ra bởi cả Moi và các nhà phân tích chính trị vào đầu kỷ nguyên đa đảng.
Kibaki về thứ ba trong cuộc bầu cử tổng thống năm 1992, khi phe đối lập chia rẽ đã thua Tổng thống Moi và KANU mặc dù đã nhận được hơn hai phần ba số phiếu bầu. Sau đó, ông về thứ hai sau Moi trong cuộc bầu cử năm 1997, khi Moi lại đánh bại một phe đối lập chia rẽ để giữ chức tổng thống. Kibaki cùng với Raila Odinga (người về thứ ba) đã buộc tội tổng thống gian lận bầu cử, và cả hai nhà lãnh đạo đối lập đều tẩy chay lễ nhậm chức nhiệm kỳ thứ năm của Moi.
2.4. Chiến thắng bầu cử năm 2002
Để chuẩn bị cho cuộc bầu cử năm 2002, Đảng Dân chủ của Kibaki đã liên kết với một số đảng đối lập khác để thành lập Liên minh Quốc gia Kenya (NAK). Một nhóm các ứng cử viên tổng thống thất vọng của KANU sau đó đã rời KANU để phản đối sau khi bị Tổng thống Moi đương nhiệm bỏ qua khi Moi đề cử Uhuru Kenyatta (con trai của Tổ phụ sáng lập Jomo Kenyatta và người kế nhiệm Kibaki làm Tổng thống thứ tư của Kenya sau Tổng tuyển cử năm 2013) làm ứng cử viên tổng thống của KANU, và vội vàng thành lập Đảng Dân chủ Tự do (Kenya) (LDP). NAK sau đó đã kết hợp với LDP để thành lập Liên minh Cầu vồng Quốc gia (NARC). Vào ngày 14 tháng 10 năm 2002, tại một cuộc mít tinh lớn của phe đối lập ở Công viên Uhuru, Nairobi, Kibaki đã được đề cử làm ứng cử viên tổng thống của liên minh đối lập NARC sau khi Raila Odinga đưa ra tuyên bố nổi tiếng: "Kibaki Tosha!Kibaki [là] đủSwahili" (trong tiếng Swahili).
Vào ngày 3 tháng 12 năm 2002, Kibaki bị thương trong một vụ tai nạn giao thông khi đang trên đường trở về Nairobi từ một cuộc họp vận động tranh cử tại ngã tư Machakos, cách Nairobi khoảng 40 km. Sau đó, ông phải nhập viện ở Nairobi, rồi Luân Đôn, sau khi bị gãy xương trong vụ tai nạn. Sau vụ tai nạn, ông phải di chuyển bằng xe lăn trong nhiều tháng sau khi trở thành tổng thống. Phần đời còn lại của mình, ông đi lại khá khó khăn do những chấn thương đó.
Phần còn lại của chiến dịch tranh cử tổng thống của ông do các đồng nghiệp NARC của ông tiến hành khi ông vắng mặt, do Raila Odinga và Kijana Wamalwa (người sau này trở thành Phó Tổng thống) lãnh đạo, những người đã vận động không ngừng nghỉ cho Kibaki sau khi tuyên bố, "Đội trưởng đã bị thương trên sân... nhưng phần còn lại của đội sẽ tiếp tục". Vào ngày 27 tháng 12 năm 2002, Kibaki và NARC đã giành chiến thắng vang dội trước KANU, với việc Kibaki nhận được 62% số phiếu trong cuộc bầu cử tổng thống, so với chỉ 31% cho ứng cử viên của KANU, Uhuru Kenyatta.
3. Nhiệm kỳ Tổng thống (2002-2013)
Nhiệm kỳ tổng thống của Mwai Kibaki từ năm 2002 đến 2013 là một giai đoạn đầy biến động, được đánh dấu bằng những thành tựu kinh tế đáng kể, những nỗ lực cải cách quan trọng, nhưng cũng vấp phải nhiều tranh cãi về chính trị và tham nhũng.
3.1. Nhậm chức và Phong cách Lãnh đạo
Vào ngày 30 tháng 12 năm 2002, vẫn đang hồi phục vết thương từ vụ tai nạn xe máy và ngồi trên xe lăn, Kibaki đã tuyên thệ nhậm chức Tổng thống thứ ba và Tổng tư lệnh Lực lượng Vũ trang Cộng hòa Kenya, trước hàng ngàn người ủng hộ reo hò tại Công viên Uhuru lịch sử trong thành phố Nairobi. Trong lễ nhậm chức của mình, ông đã nhấn mạnh sự phản đối của mình đối với tham nhũng trong chính phủ, nói rằng: "Chính phủ sẽ không còn được điều hành theo ý muốn của các cá nhân nữa." Lễ nhậm chức của Kibaki đánh dấu sự kết thúc bốn thập kỷ cầm quyền của KANU, đảng đã cai trị Kenya kể từ khi độc lập. Moi, người đã nắm quyền 24 năm, bắt đầu nghỉ hưu.
Phong cách của Tổng thống Kibaki là một nhà công nghệ, có năng lực và rất thông minh nhưng lại thích sự kín đáo, ít xuất hiện trước công chúng. Ông, không giống như những người tiền nhiệm, chưa bao giờ cố gắng thiết lập một sùng bái cá nhân; chưa bao giờ có chân dung của mình trên mọi đơn vị tiền tệ của Kenya; chưa bao giờ có mọi loại đường phố, địa điểm và tổ chức được đặt tên theo ông; chưa bao giờ có những bài hát ca ngợi do nhà nước phê chuẩn được sáng tác để vinh danh ông; chưa bao giờ thống trị các bản tin với các báo cáo về các hoạt động tổng thống của mình - dù là thường nhật hay tầm thường; và chưa bao giờ tham gia vào các khẩu hiệu dân túy của những người tiền nhiệm.
Phong cách lãnh đạo của ông đã mang lại cho ông hình ảnh một nhà chuyên gia kỹ thuật hoặc tri thức có vẻ xa cách, thu mình và khiến ông có vẻ không tiếp xúc được với đường phố, và phong cách lãnh đạo "bỏ mặc" dường như của ông, theo kiểu ủy quyền, đã khiến các chính phủ của ông, đặc biệt là ở cấp nội các, có vẻ hoạt động kém hiệu quả.
3.2. Chính sách và Sáng kiến Quan trọng
Vào tháng 1 năm 2003, Kibaki đã giới thiệu sáng kiến giáo dục tiểu học miễn phí, điều này đã giúp hơn 1 triệu trẻ em không đủ khả năng chi trả học phí có cơ hội đến trường. Sáng kiến này đã nhận được sự chú ý tích cực, bao gồm cả lời khen ngợi từ Bill Clinton, người đã gặp Kibaki ở Kenya vào tháng 7 năm 2005. Trong nhiệm kỳ của mình, ông đã tham gia vào nhiều sự kiện học thuật, bao gồm việc ủy quyền học giả Wings to Fly 2013 của Quỹ Equity Group nổi tiếng.
Tổng thống Kibaki cũng giám sát việc tạo ra Kenya Vision 2030, một kế hoạch phát triển dài hạn nhằm tăng trưởng GDP lên 10% hàng năm và biến Kenya thành một quốc gia có thu nhập trung bình vào năm 2030, mà ông đã công bố vào ngày 30 tháng 10 năm 2006. Quỹ Phát triển Khu vực bầu cử (CDF) cũng được giới thiệu vào năm 2003. Quỹ này được thiết kế để hỗ trợ các dự án phát triển cơ sở, cấp khu vực bầu cử. Nó nhằm mục đích đạt được sự phân phối công bằng các nguồn lực phát triển trên các khu vực và kiểm soát sự mất cân bằng trong phát triển khu vực do chính trị phe phái gây ra. Nó nhắm mục tiêu vào tất cả các dự án phát triển cấp khu vực bầu cử, đặc biệt là những dự án nhằm chống đói nghèo ở cấp cơ sở. Chương trình CDF đã tạo điều kiện xây dựng các cơ sở nước, y tế và giáo dục mới ở tất cả các vùng của đất nước, bao gồm cả những khu vực xa xôi thường bị bỏ qua trong việc phân bổ quỹ trong ngân sách quốc gia. CDF là bước đầu tiên hướng tới hệ thống chính phủ phân quyền được giới thiệu bởi Hiến pháp năm 2010, theo đó các cấu trúc Chính quyền địa phương được thiết kế lại, nâng cao và củng cố một cách hiến định.
Trong những năm cầm quyền của Kibaki, kinh tế Kenya đã trải qua một sự thay đổi lớn. Tăng trưởng GDP tăng từ mức thấp 0,6% (thực tế -1,6%) vào năm 2002 lên 3% vào năm 2003, 4,9% vào năm 2004, 5,8% vào năm 2005, 6% vào năm 2006 và 7% vào năm 2007, sau đó, sau hỗn loạn sau bầu cử và Khủng hoảng tài chính toàn cầu - 2008 (1,7%) và 2009 (2,6%), phục hồi lên 5% vào năm 2010 và 5% vào năm 2011. Sự phát triển được nối lại ở tất cả các khu vực của đất nước, bao gồm cả miền bắc bán khô hạn hoặc khô hạn bị bỏ quên và phần lớn chưa phát triển cho đến nay. Nhiều ngành kinh tế đã phục hồi từ sự sụp đổ hoàn toàn trước năm 2003. Nhiều tập đoàn nhà nước đã sụp đổ trong những năm Moi đã được hồi sinh và bắt đầu hoạt động có lãi. Ngành viễn thông bùng nổ. Việc tái thiết, hiện đại hóa và mở rộng cơ sở hạ tầng bắt đầu một cách nghiêm túc, với một số dự án cơ sở hạ tầng đầy tham vọng và các dự án khác, như Đại lộ Thika, mà lẽ ra sẽ được coi là không thể đạt được trong những năm Moi đã được hoàn thành. Các thành phố và thị trấn của đất nước cũng bắt đầu được đổi mới và biến đổi một cách tích cực.
Chế độ Kibaki cũng chứng kiến sự giảm phụ thuộc của Kenya vào viện trợ từ các nhà tài trợ phương Tây, với việc đất nước ngày càng được tài trợ bằng các nguồn lực tự tạo ra như thu thuế tăng lên. Quan hệ với Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, Nhật Bản và các cường quốc ngoài phương Tây khác đã cải thiện và mở rộng đáng kể trong những năm Kibaki. Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và Nhật Bản đặc biệt, các Hổ kinh tế châu Á như Malaysia và Singapore, Brasil, Trung Đông và ở một mức độ thấp hơn, Nam Phi, Libya, các quốc gia châu Phi khác, và thậm chí cả Iran, đã trở thành các đối tác kinh tế ngày càng quan trọng.
3.3. Cuộc trưng cầu dân ý Hiến pháp năm 2005 và Cải tổ Nội các
Cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2005 được tổ chức vào ngày 21 tháng 11 năm 2005. Vấn đề chính gây tranh cãi trong quá trình xem xét Hiến pháp là bao nhiêu quyền lực nên được trao cho Tổng thống Kenya. Trong các dự thảo trước đó, những người lo sợ sự tập trung quyền lực vào tổng thống đã bổ sung các điều khoản về chia sẻ quyền lực kiểu châu Âu giữa một Tổng thống nghi lễ được bầu bằng phổ thông đầu phiếu và một Thủ tướng điều hành được Quốc hội bầu. Dự thảo được Tổng Chưởng lý Amos Wako trình bày để trưng cầu dân ý vẫn giữ quyền lực sâu rộng cho Tổng thống.
Mặc dù Kibaki ủng hộ đề xuất này, một số thành viên trong nội các của ông, chủ yếu từ cánh Đảng Dân chủ Tự do (LDP) do Raila Odinga lãnh đạo, đã liên minh với đảng đối lập chính KANU để vận động một chiến dịch "KHÔNG" mạnh mẽ, dẫn đến đa số 58% cử tri từ chối dự thảo. Việc từ chối này được nhiều bên đánh giá là biểu hiện của sự thất vọng ngày càng tăng của người dân, cho rằng dự thảo Hiến pháp đã tạo ra một nền chế độ độc tài mới và rằng chính phủ đã thất bại trong cuộc chiến chống tham nhũng.
Do hậu quả của việc thua cuộc trưng cầu dân ý, vào ngày 23 tháng 11 năm 2005, Kibaki đã giải tán toàn bộ nội các của mình giữa nhiệm kỳ của chính quyền, với mục đích loại bỏ tất cả các bộ trưởng liên minh với Raila khỏi nội các. Về quyết định của mình, Kibaki nói: "Theo kết quả của cuộc trưng cầu dân ý, với tư cách là Tổng thống Cộng hòa, tôi thấy cần phải tái tổ chức chính phủ để làm cho nó gắn kết hơn và có khả năng phục vụ người dân Kenya tốt hơn". Các thành viên duy nhất trong văn phòng nội các được miễn nhiệm giữa nhiệm kỳ là Phó Tổng thống Kenya và Bộ trưởng Nội vụ, Moody Awori, và Bộ trưởng Tư pháp, người có vị trí được hiến pháp bảo vệ. Một nội các mới gồm những người trung thành với Kibaki, bao gồm các Nghị sĩ từ phe đối lập, được gọi là Chính phủ Đoàn kết Quốc gia (GNU), sau đó đã được bổ nhiệm, nhưng một số Nghị sĩ được đề nghị các vị trí bộ trưởng đã từ chối nhận chức.
Một báo cáo của Ủy ban Điều tra Kenya, Ủy ban Waki, đã đưa ra bối cảnh một số vấn đề. Họ báo cáo rằng Kibaki, sau khi đồng ý một Biên bản Ghi nhớ (MoU) không chính thức để tạo ra vị trí Thủ tướng, đã bội ước hiệp ước này sau khi được bầu. Họ trích dẫn lời chỉ trích Kibaki bỏ qua thỏa thuận trước bầu cử của mình, khiến công chúng coi đó là một nỗ lực của Chính phủ Kibaki nhằm "giữ quyền lực cho riêng mình thay vì chia sẻ nó".
3.4. Bầu cử năm 2007 và Bạo lực Sau bầu cử
Vào ngày 26 tháng 1 năm 2007, Tổng thống Kibaki tuyên bố ý định tái tranh cử trong Tổng tuyển cử Kenya 2007. Ngày 16 tháng 9 năm 2007, Kibaki thông báo ông sẽ ra tranh cử với tư cách ứng cử viên của một liên minh mới bao gồm tất cả các đảng ủng hộ việc tái đắc cử của ông, được gọi là Đảng Thống nhất Quốc gia (Kenya). Các đảng trong liên minh của ông bao gồm KANU, Đảng Dân chủ (Kenya), Narc-Kenya, Ford-Kenya, Ford People và Shirikisho.
Đối thủ chính của Kibaki, Raila Odinga, đã sử dụng chiến thắng trong cuộc trưng cầu dân ý để thành lập Phong trào Dân chủ Cam (ODM), tổ chức đã đề cử ông làm ứng cử viên tổng thống cho cuộc bầu cử năm 2007. Vào ngày 30 tháng 9 năm 2007, Tổng thống Kibaki đã khởi động chiến dịch tranh cử tổng thống của mình tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi. Kalonzo Musyoka sau đó đã tách khỏi ODM của Raila để tự mình tranh cử tổng thống, do đó thu hẹp cuộc cạnh tranh giữa các ứng cử viên chính là Kibaki, đương nhiệm, và Odinga. Các cuộc thăm dò ý kiến cho đến ngày bầu cử cho thấy Kibaki thua Raila Odinga trên toàn quốc, nhưng đang thu hẹp khoảng cách. Trong phân tích khu vực, các cuộc thăm dò cho thấy ông thua Raila ở tất cả các vùng của đất nước ngoại trừ Tỉnh Trung tâm (Kenya), Embu, Kenya, và Hạt Meru, nơi ông dự kiến sẽ giành được hầu hết các phiếu bầu, và thua Kalonzo Musyoka ở quê hương Ukambani của Kalonzo.
Ba ngày sau, sau một quá trình kiểm phiếu kéo dài, trong đó kết quả tổng thống ở khu vực Trung tâm Kenya của Kibaki được công bố cuối cùng, bị cáo buộc là đã được thổi phồng, trong không khí nghi ngờ và căng thẳng gia tăng, giữa những cuộc biểu tình kịch liệt của ODM của Raila, việc kiểm phiếu lại qua đêm và những cảnh hỗn loạn, tất cả đều được phát sóng trực tiếp trên TV, tại trung tâm kiểm phiếu quốc gia ở Trung tâm Hội nghị Quốc tế Kenyatta ở Nairobi, cảnh sát chống bạo động cuối cùng đã phong tỏa Trung tâm kiểm phiếu trước khi công bố kết quả, đuổi các đại diện đảng, quan sát viên và giới truyền thông, và đưa Chủ tịch Ủy ban Bầu cử, Samuel Kivuitu, đến một phòng khác, nơi Kivuitu tiếp tục tuyên bố Kibaki là người chiến thắng với 4.584.721 phiếu bầu so với 4.352.993 phiếu của Odinga, đặt Kibaki dẫn trước Odinga khoảng 232.000 phiếu trong cuộc bầu cử đầy tranh cãi, với Kalonzo Musyoka xếp thứ ba xa vời.
Một giờ sau, trong một buổi lễ chớp nhoáng được tổ chức vào lúc hoàng hôn, Kibaki đã tuyên thệ nhậm chức nhiệm kỳ thứ hai tại khuôn viên Nhà nước, Nairobi, ngang nhiên kêu gọi "phán quyết của người dân" phải được tôn trọng và "hàn gắn và hòa giải" phải bắt đầu. Căng thẳng nảy sinh và dẫn đến các cuộc biểu tình của một số lượng lớn người Kenya, những người cảm thấy rằng Kibaki đã từ chối tôn trọng phán quyết của người dân và đang cố gắng giữ chức một cách cưỡng bức.
Ngay lập tức sau khi kết quả được công bố, Odinga đã cay đắng buộc tội Kibaki gian lận bầu cử. Các cáo buộc của Odinga đã gây tiếng vang với những người ủng hộ ông, và dường như có cơ sở vì kết quả đã đi ngược lại các cuộc thăm dò và kỳ vọng trước bầu cử cũng như các cuộc thăm dò ngoài điểm bỏ phiếu trong ngày bầu cử. Hơn nữa, Odinga, người đã vận động chống lại sự tập trung quyền lực chính trị vào tay các chính trị gia Kikuyu, đã giành được phiếu bầu của hầu hết các bộ tộc và khu vực khác của Kenya, trong khi chiến thắng của Kibaki chỉ đạt được với sự ủng hộ gần như độc quyền của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu đông dân - những người đã đi bỏ phiếu cho Kibaki với số lượng lớn sau khi cảm thấy, phản ứng lại chiến dịch của Odinga, và với sự khuyến khích ngầm của chiến dịch của Kibaki, ngày càng bị bao vây và đe dọa bởi các bộ tộc ủng hộ Odinga. Hơn nữa, ODM đã giành được nhiều ghế quốc hội và chính quyền địa phương nhất với tỷ lệ lớn.
Một tuyên bố chung của Văn phòng Đối ngoại và Khối thịnh vượng chung và Phát triển của Anh đã viện dẫn "những lo ngại thực sự" về các bất thường, trong khi các quan sát viên quốc tế từ chối tuyên bố cuộc bầu cử là tự do và công bằng. Quan sát viên trưởng Liên minh châu Âu, Alexander Graf Lambsdorff, đã trích dẫn một khu vực bầu cử nơi các giám sát viên của ông thấy kết quả chính thức cho Kibaki thấp hơn 25.000 phiếu so với con số sau đó được Ủy ban Bầu cử công bố, khiến ông nghi ngờ tính chính xác của kết quả được công bố.
Người ta báo cáo rằng Kibaki, người trước đây được coi là một "quý ông kiểu cũ", đã "tiết lộ một khía cạnh cứng rắn" khi ông tự tuyên thệ nhậm chức trong vòng một giờ sau khi được tuyên bố là người chiến thắng trong cuộc bầu cử gây tranh cãi gay gắt - một cuộc bầu cử mà kết quả phần lớn đang bị đặt dấu hỏi. Những người ủng hộ Odinga nói rằng ông sẽ được tuyên bố làm tổng thống tại một buổi lễ đối lập vào thứ Hai, nhưng cảnh sát đã cấm sự kiện này. Koki Muli, người đứng đầu cơ quan giám sát địa phương, Viện Giáo dục vì Dân chủ, đã gọi ngày đó là "buồn nhất... trong lịch sử dân chủ ở đất nước này" và một "đảo chính".
Những người ủng hộ phe đối lập coi kết quả là một âm mưu của bộ tộc Kikuyu của Kibaki, bộ tộc lớn nhất Kenya, để giữ quyền lực bằng mọi giá. Các bộ tộc thua cuộc bầu cử đã tức giận trước viễn cảnh năm năm không có quyền lực chính trị, và tình cảm chống Kikuyu dâng cao, dẫn đến khủng hoảng Kenya 2007-2008, khi bạo lực bùng phát ở một số nơi trong nước, do những người ủng hộ ODM biểu tình phản đối việc "đánh cắp" "chiến thắng" của họ, và sau đó leo thang khi những người Kikuyu bị nhắm mục tiêu trả đũa. Khi tình trạng bất ổn lan rộng, các đài truyền hình và radio đã được chỉ đạo ngừng tất cả các chương trình phát sóng trực tiếp. Có báo cáo về trộm cắp, phá hoại, cướp bóc, phá hủy tài sản trên diện rộng, và một số lượng đáng kể các hành động tàn bạo, giết người và bạo lực tình dục.
Bạo lực tiếp tục trong hơn hai tháng, khi Kibaki cai trị với một nội các "một nửa" mà ông đã bổ nhiệm, với Odinga và ODM từ chối công nhận ông là tổng thống. Khi cuộc bầu cử cuối cùng được Ủy ban Đánh giá Độc lập (IREC) về Bầu cử năm 2007 do Thẩm phán Johann Kriegler chủ trì điều tra, người ta phát hiện ra rằng có quá nhiều hành vi sai trái trong bầu cử từ nhiều khu vực do tất cả các đảng tranh cử thực hiện để có thể kết luận ứng cử viên nào đã giành chiến thắng trong bầu cử tổng thống Kenya tháng 12 năm 2007. Các hành vi sai trái đó bao gồm hối lộ, mua phiếu, đe dọa và nhồi phiếu trên diện rộng của cả hai bên, cũng như sự thiếu năng lực từ Ủy ban Bầu cử Kenya (ECK), cơ quan này ngay sau đó đã bị Quốc hội mới giải tán.
3.5. Hiệp định Hòa giải Dân tộc và Chính phủ Đại Liên minh
Đất nước này chỉ được cứu bởi sự hòa giải của Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Kofi Annan với một nhóm "Nhân vật lỗi lạc châu Phi" được Liên minh châu Phi, Hoa Kỳ và Vương quốc Anh hậu thuẫn. Sau cuộc hòa giải, một thỏa thuận, được gọi là Hiệp định Hòa giải Dân tộc Kenya, đã được ký vào tháng 2 năm 2008 giữa Raila Odinga và Kibaki, từ nay được gọi là "hai Người đứng đầu". Thỏa thuận này, sau đó được Quốc hội Kenya thông qua thành Đạo luật Hòa giải và Thỏa thuận Quốc gia năm 2008, đã quy định inter alia việc chia sẻ quyền lực, với Kibaki vẫn là Tổng thống và Raila Odinga đảm nhận vị trí Thủ tướng mới được tái lập.
Vào ngày 17 tháng 4 năm 2008, Raila Odinga đã tuyên thệ nhậm chức Thủ tướng Kenya, cùng với một Nội các chia sẻ quyền lực, với 42 bộ trưởng và 50 thứ trưởng, Nội các lớn nhất trong lịch sử Kenya. Nội các này bao gồm 50% bộ trưởng do Kibaki bổ nhiệm và 50% bộ trưởng do Raila bổ nhiệm, và trên thực tế là một liên minh sắc tộc được cân bằng cẩn thận. Thỏa thuận này, cũng bao gồm Kalonzo Musyoka làm phó tổng thống, được gọi là "Chính phủ Đại Liên minh".
3.6. Di sản Kinh tế và Cải cách
Nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đặt ra nhiệm vụ chính là khôi phục và xoay chuyển đất nước sau nhiều năm trì trệ và quản lý kinh tế yếu kém dưới thời Daniel arap Moi. Đây là một kỳ tích phải đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm hậu quả của thời kỳ Nyayo (Tổng thống Moi), sự mệt mỏi của các nhà tài trợ phương Tây, vấn đề sức khỏe của Tổng thống trong nhiệm kỳ đầu tiên, căng thẳng chính trị đỉnh điểm là sự tan rã của liên minh NARC, bạo lực sau bầu cử 2007-2008, Khủng hoảng tài chính toàn cầu 2007-2008, và mối quan hệ căng thẳng với đối tác liên minh của ông, Raila Odinga, trong nhiệm kỳ thứ hai.
Tổng thống Kibaki, nhà kinh tế học có nhiệm kỳ làm Bộ trưởng Tài chính trong những năm 1970 được đánh giá rộng rãi là xuất sắc, đã làm rất nhiều trong vai trò tổng thống để sửa chữa thiệt hại gây ra cho nền kinh tế đất nước trong 24 năm cầm quyền của người tiền nhiệm, Tổng thống Moi. So với những năm Moi, Kenya được quản lý tốt hơn nhiều, bởi các nhân sự khu vực công có năng lực hơn nhiều, và đã được chuyển đổi đáng kể.
Tăng trưởng GDP đã tăng từ mức thấp 0,6% (thực tế -1,6%) vào năm 2002 lên 3% vào năm 2003, 4,9% vào năm 2004, 5,8% vào năm 2005, 6% vào năm 2006 và 7% vào năm 2007. Sau hỗn loạn sau bầu cử và Khủng hoảng tài chính toàn cầu-2008 (1,7%) và 2009 (2,6%), đã phục hồi lên 5% vào năm 2010 và 5% vào năm 2011. Sự phát triển đã được nối lại ở tất cả các khu vực của đất nước, bao gồm cả miền bắc bán khô hạn hoặc khô hạn bị bỏ quên và phần lớn chưa phát triển cho đến nay. Nhiều ngành kinh tế đã phục hồi từ sự sụp đổ hoàn toàn trước năm 2003. Nhiều tập đoàn nhà nước đã sụp đổ trong những năm Moi đã được hồi sinh và bắt đầu hoạt động có lãi. Ngành viễn thông bùng nổ. Việc tái thiết, hiện đại hóa và mở rộng cơ sở hạ tầng bắt đầu một cách nghiêm túc, với một số dự án cơ sở hạ tầng đầy tham vọng và các dự án khác, như Đại lộ Thika, mà lẽ ra sẽ được coi là không thể đạt được trong những năm Moi đã được hoàn thành. Các thành phố và thị trấn của đất nước cũng bắt đầu được đổi mới và biến đổi một cách tích cực.
Chế độ Kibaki cũng chứng kiến sự giảm phụ thuộc của Kenya vào viện trợ từ các nhà tài trợ phương Tây, với việc đất nước ngày càng được tài trợ bằng các nguồn lực tự tạo ra như thu thuế tăng lên. Quan hệ với Trung Quốc, Nhật Bản, và các cường quốc ngoài phương Tây khác đã cải thiện và mở rộng đáng kể trong những năm Kibaki. Trung Quốc và Nhật Bản đặc biệt, các Hổ kinh tế châu Á như Malaysia và Singapore, Brasil, Trung Đông, và ở một mức độ thấp hơn, Nam Phi, Libya, các quốc gia châu Phi khác, và thậm chí cả Iran, đã trở thành các đối tác kinh tế ngày càng quan trọng.
3.7. Di sản Chính trị và Các tranh cãi
Tổng thống Kibaki bị cáo buộc cai trị với một nhóm nhỏ gồm những người bạn đồng trang lứa lớn tuổi, chủ yếu là từ giới tinh hoa Kikuyu có học thức nổi lên trong thời kỳ Jomo Kenyatta, thường được gọi là "Nội các Nhà bếp" hoặc "Mafia Núi Kenya". Do đó, có một nhận định rằng chính phủ của ông là một chính phủ do người Kikuyu thống trị. Nhận định này được củng cố khi Tổng thống bị cho là đã phá vỡ Biên bản Ghi nhớ trước bầu cử năm 2002 với Đảng Dân chủ Tự do do Raila Odinga lãnh đạo, và càng được củng cố thêm bởi chiến thắng tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2007 của ông trước Đảng ODM do Raila Odinga lãnh đạo, gần như chỉ đạt được nhờ phiếu bầu của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu đông dân ở Núi Kenya.
Ủy ban Điều tra Bạo lực Sau bầu cử (CIPEV) đã kết luận rằng: "Bạo lực sau bầu cử [vào đầu năm 2008] do đó, một phần là hậu quả của việc Tổng thống Kibaki và Chính phủ đầu tiên của ông không thể kiểm soát chính trị đất nước hoặc duy trì đủ tính hợp pháp để có thể diễn ra một cuộc cạnh tranh văn minh với ông tại các cuộc thăm dò. Chế độ của Kibaki đã không thể đoàn kết đất nước, và đã để những cảm giác bị gạt ra ngoài lề phát triển thành bạo lực sau bầu cử. Ông và Chính phủ lúc đó đã tự mãn trong sự ủng hộ mà họ cho rằng sẽ nhận được trong bất kỳ cuộc bầu cử nào từ cộng đồng Kikuyu đa số và đã không lắng nghe quan điểm của các nhà lãnh đạo hợp pháp của các cộng đồng khác."
Các nhà phê bình lưu ý rằng Tổng thống Kibaki đã không tận dụng được sự ủy thác của người dân năm 2002 để hoàn toàn đoạn tuyệt với quá khứ và khắc phục nền chính trị phần lớn được huy động dựa trên lợi ích sắc tộc. "... khi chúng tôi đạt được và thế giới mới mở ra, những người đàn ông già lại xuất hiện và lấy chiến thắng của chúng tôi để tái tạo theo hình ảnh thế giới cũ mà họ biết." Được bầu vào năm 2002 trên nền tảng cải cách, Kibaki được cho là đã tái lập hiện trạng. Các đối thủ của ông cáo buộc rằng mục tiêu chính trong nhiệm kỳ tổng thống của ông là duy trì vị trí đặc quyền của giới tinh hoa nổi lên trong những năm Kenyatta, mà ông là một phần trong số đó. Tóm lại, nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đã không làm đủ để giải quyết vấn đề chủ nghĩa bộ lạc ở Kenya.
Luật sư George Kegoro, trong một bài báo được đăng trên báo Daily Nation vào ngày 12 tháng 4 năm 2013, đã tóm tắt Di sản Chính trị của Kibaki như sau: "Kibaki, cho đến nay, là một nhà quản lý kinh tế tốt hơn Moi trước đó. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, một sự thay đổi so với phong cách khá không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Đẩy mạnh giáo dục tiểu học miễn phí của Kibaki vẫn là một thành tựu quan trọng, cũng như việc hồi sinh các thể chế kinh tế chủ chốt như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Tuy nhiên, Kibaki không phải lúc nào cũng thành công. Lên nắm quyền vào năm 2003 trên nền tảng chống tham nhũng, ông đã thành lập hai ủy ban, Ủy ban Bosire về Vụ bê bối Goldenberg và Ủy ban Ndung'u, điều tra việc phân bổ đất đai bất hợp pháp. Tuy nhiên, các báo cáo đã không được thực hiện. Hơn nữa, chính quyền Kibaki đã bị chấn động bởi một vụ bê bối tham nhũng của riêng mình, vụ lừa đảo Anglo Leasing, liên quan đến những cộng sự thân cận của ông. John Githongo, một người được Kibaki bổ nhiệm đầy cảm hứng làm chuyên gia chống tham nhũng, đã từ chức khỏi chính phủ vào năm 2005, viện dẫn lý do thiếu sự hỗ trợ từ tổng thống. Do đó, khi ông rời nhiệm sở, cuộc chiến chống tham nhũng vẫn chưa hoàn thành. Nhưng, có lẽ, khía cạnh gây tranh cãi nhất trong nhiệm kỳ của Kibaki sẽ luôn là mối quan hệ của ông với các chính trị gia cấp cao thời đó, đặc biệt là Raila Odinga và Kalonzo Musyoka. Bối cảnh của mối quan hệ phức tạp này bao gồm bạo lực sau bầu cử năm 2007, bắt nguồn từ Biên bản Ghi nhớ bị bội ước giữa Kibaki và Raila vào năm 2002. Cuộc tranh cãi về Biên bản Ghi nhớ đã trực tiếp dẫn đến sự tan rã của chính phủ NARC, sau đó Kibaki đã tống cổ Odinga và mời phe đối lập cùng ông cai trị. Kết quả là phe đối lập, bị từ chối tại các cuộc thăm dò, đã gia nhập chính phủ trong khi phe của Raila, được bầu hợp lệ vào quyền lực, lại bị đẩy vào phe đối lập. Đối với những người ủng hộ Raila và Kalonzo, Kibaki sẽ được nhớ đến là một người không giữ lời hứa chính trị."
3.8. Thất bại trong việc kiềm chế Tham nhũng
Mặc dù Tổng thống Kibaki chưa bao giờ bị cá nhân buộc tội tham nhũng, và đã gần như chấm dứt việc chiếm đoạt đất công tràn lan trong các thời kỳ Moi và Kenyatta, ông đã không thể kiềm chế đủ văn hóa tham nhũng ăn sâu của Kenya.
Michela Wrong mô tả tình hình như sau: "Dù được thể hiện bằng những khoản hối lộ nhỏ nhặt mà người Kenya bình thường phải trả hàng tuần cho cảnh sát và các ủy viên hội đồng địa phương béo bụng, những công việc được phân phát cho các chàng trai theo đúng dòng tộc bởi công chức và chính trị gia, hay những vụ lừa đảo lớn do giới cầm quyền của đất nước thực hiện, tham nhũng đã trở thành bệnh dịch. 'Ăn', như người Kenya gọi việc chiếm đoạt tài nguyên nhà nước của những người có quan hệ, đã làm tê liệt quốc gia. Trong các chỉ số tham nhũng do tổ chức chống tham nhũng Transparency International đưa ra, Kenya thường xuyên xếp gần cuối, bị coi là chỉ kém bẩn thỉu hơn Nigeria hoặc Pakistan."
Báo Daily Nation, trong một bài báo xuất bản vào ngày 4 tháng 3 năm 2013 với tiêu đề "Kết thúc một thập kỷ thăng trầm của Mwai Kibaki" đã tóm tắt như sau: "Đối với một nhà lãnh đạo được dân chúng ủng hộ mạnh mẽ vào năm 2002 trên nền tảng chống tham nhũng, nhiệm kỳ của Kibaki đã chứng kiến các vụ bê bối tham nhũng, nơi hàng trăm triệu shilling bị rút ruột từ ngân sách công. Liên minh Cầu vồng Quốc gia của Kibaki - lên nắm quyền từ chế độ độc tài của Daniel arap Moi - được hoan nghênh vì những lời hứa về sự thay đổi và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhanh chóng cho thấy rằng nó phù hợp hơn với việc đi theo những con đường đã định."
John Githongo, cựu lãnh đạo chống tham nhũng của Kenya, trong cuốn sách It's Our Turn to Eat của Michela Wrong đã nói rằng: "Phản ứng ban đầu đối với tham nhũng rất mạnh mẽ... nhưng sau một thời gian, rõ ràng là những vụ lừa đảo này đã vươn tới tận tổng thống." Tai tiếng nhất trong một loạt các vụ bê bối tham nhũng là vụ Anglo Leasing trị giá hàng tỷ shilling, xuất hiện vào năm 2004 và liên quan đến việc thanh toán tiền công cho một mạng lưới phức tạp các công ty nước ngoài cho một loạt các dịch vụ - bao gồm tàu hải quân và hộ chiếu - nhưng những dịch vụ này chưa bao giờ thành hiện thực.
3.9. Hiến pháp năm 2010
Việc thông qua Hiến pháp Kenya (2010) mang tính chuyển đổi của Kenya, được Tổng thống Kibaki ủng hộ trong cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2010, là một chiến thắng và thành tựu lớn, đã góp phần đáng kể vào việc giải quyết các thách thức về quản trị và thể chế của Kenya. Với Hiến pháp mới, các cải cách thể chế và lập pháp sâu rộng đã được bắt đầu, mà Tổng thống Kibaki đã khéo léo và thành công dẫn dắt trong những năm cuối nhiệm kỳ tổng thống của mình. Con trai của Kibaki, Jimmy, được trích lời nói: "Khoảnh khắc tuyệt vời nhất của ông ấy là việc ban hành Hiến pháp mới... Đó là một khoảnh khắc rất sâu sắc và đầy cảm xúc đối với ông ấy."
3.10. Bàn giao Quyền lực
Kibaki đã chuyển giao chức tổng thống Kenya cho người kế nhiệm của mình, Uhuru Kenyatta, vào ngày 9 tháng 4 năm 2013 tại một buổi lễ nhậm chức công khai được tổ chức tại sân vận động lớn nhất của Kenya. Kibaki nói: "Tôi rất vui khi được trao ngọn đuốc lãnh đạo cho thế hệ lãnh đạo mới". Ông cũng cảm ơn gia đình và tất cả người dân Kenya vì sự ủng hộ mà họ đã dành cho ông trong suốt nhiệm kỳ của mình, và nêu ra những thành tựu khác nhau mà chính phủ của ông đã đạt được. Việc chuyển giao quyền lực đánh dấu sự kết thúc nhiệm kỳ tổng thống của ông và 50 năm phục vụ công chúng của ông.
4. Đời sống Cá nhân
Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni từ năm 1961 cho đến khi bà qua đời vào năm 2016. Họ có bốn người con: Judy Wanjiku, Jimmy Kibaki, David Kagai và Tony Githinji. Họ cũng có một số cháu: Joy Jamie Marie, Rachael Muthoni, Mwai Junior và Krystinaa Muthoni. Jimmy Kibaki đã tuyên bố và mong muốn trở thành người kế nhiệm chính trị của cha mình, mặc dù cho đến nay anh vẫn chưa thành công trong nỗ lực đó.
Năm 2004, giới truyền thông đưa tin rằng Kibaki có người vợ thứ hai, người mà ông bị cáo buộc đã kết hôn theo luật tục, Mary Wambui, và một cô con gái, Wangui Mwai. Đáp lại, Nhà nước đã đưa ra một tuyên bố không có chữ ký, nói rằng gia đình trực hệ duy nhất của Kibaki vào thời điểm đó là người vợ Lucy và bốn người con của họ. Năm 2009, Kibaki, cùng với Lucy ở bên cạnh, đã tổ chức một cuộc họp báo kỳ lạ để công khai tái khẳng định rằng ông chỉ có một người vợ. Vấn đề về người tình bị cáo buộc của Kibaki, và những phản ứng công khai kịch tính bất thường của vợ ông, đã tạo ra một màn trình diễn phụ đáng xấu hổ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông, với tờ The Washington Post gọi toàn bộ vụ bê bối là một "bộ phim truyền hình dài tập mới của Kenya".
Bà Wambui, "người phụ nữ khác" khá nổi tiếng, người được hưởng các đặc quyền của vợ tổng thống và trở thành một nữ doanh nhân quyền lực và giàu có trong nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki, thường xuyên khiến Lucy nổi cơn thịnh nộ được công khai một cách đáng xấu hổ. Bà Wambui, bất chấp sự phản đối từ gia đình Kibaki, do con trai Kibaki, Jimmy, công khai lãnh đạo, và bất chấp sự ủng hộ công khai của Kibaki và chiến dịch tranh cử cho đối thủ của bà, đã kế nhiệm Kibaki làm Nghị sĩ cho khu vực bầu cử Othaya trong Tổng tuyển cử năm 2013. Vào tháng 12 năm 2014, Thượng nghị sĩ Bonny Khalwale đã tuyên bố trên chương trình Jeff Koinange Live của Mạng lưới Truyền hình Kenya (KTN) rằng Tổng thống Kibaki đã giới thiệu Wambui là vợ của mình.
Kibaki thích chơi golf và là thành viên của Câu lạc bộ Golf Muthaiga. Ông là một thành viên thực hành và rất tận tâm của Giáo hội Công giáo Rôma và tham dự Nhà thờ Công giáo Consolata Shrines ở Nairobi vào mỗi Chủ nhật giữa trưa. Vào ngày 21 tháng 8 năm 2016, Kibaki được đưa đến Bệnh viện Karen, và sau đó bay đến Nam Phi để điều trị chuyên sâu. Không giống như các gia đình Kenyatta và Moi, gia đình Kibaki ít quan tâm đến chính trị ngoại trừ cháu trai ông, Nderitu Muriithi, Thống đốc Hạt Laikipia, từ năm 2017 đến năm 2022.
5. Cái chết
Kibaki qua đời vào ngày 21 tháng 4 năm 2022, hưởng thọ 90 tuổi. Tin tức về cái chết của ông được Tổng thống Uhuru Kenyatta công bố, người đã ban hành một tuyên bố rằng Kibaki sẽ được tổ chức một quốc tang với đầy đủ nghi thức dân sự và quân sự và tuyên bố một thời kỳ quốc tang với cờ bay rủ cho đến khi Tổng thống Mwai Kibaki được chôn cất.
Vào ngày 25 tháng 4 năm 2022, thi hài của ông được đưa đến tòa nhà Quốc hội trên một xe kéo pháo quân sự để tổ chức nghi thức quàn linh cữu trong quốc tang. Tổng thống Uhuru Kenyatta và phu nhân Đệ nhất phu nhân Margaret Kenyatta đã dẫn đầu người dân Kenya đến viếng thi hài. Thi hài của ông được đặt trên một bệ quàn trang trọng, mang màu cờ hiệu tổng thống của ông và mặc bộ vest sọc đặc trưng của ông. Thi hài của ông cũng được bốn đại tá Lực lượng Quốc phòng Kenya canh gác, thay ca sau hai giờ. Nghi thức quàn linh cữu tiếp tục cho đến ngày 27 tháng 4 năm 2022 trước buổi lễ tang được tổ chức tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi vào ngày 29 tháng 4 năm 2022, với sự tham dự của các quan chức cấp cao, bao gồm một số tổng thống đương nhiệm. Ông cuối cùng được an táng tại quê nhà Othaya ở Hạt Nyeri vào ngày 30 tháng 4 năm 2022 với đầy đủ nghi thức quân đội sau một buổi lễ nhà thờ do Giáo hội Công giáo Rôma tổ chức tại trường Othaya Approved. Các nghi thức bao gồm tiếng kèn Last Post và Long Reveille, 19 phát súng chào và đội hình bay Missing Man. Nam Sudan tuyên bố ba ngày quốc tang; Tanzania tuyên bố hai ngày quốc tang.
6. Danh dự và Giải thưởng
- Đại Thập tự Giá Kim Tinh của Kenya (C.G.H.)
Các bằng cấp danh dự:
| Trường Đại học | Quốc gia | Danh dự | Năm |
|---|---|---|---|
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Văn học | 2004 |
| Đại học Nông nghiệp và Công nghệ Jomo Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | Không rõ |
| Đại học Khoa học và Công nghệ Masinde Muliro | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | 2008 |
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Luật | 2008 |
| Đại học Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Giáo dục | 2010 |
| Đại học Makerere | Uganda | Tiến sĩ Luật | 2012 |
| Đại học Công nghệ Dedan Kimathi | Kenya | Tiến sĩ Nhân văn | 2013 |
7. Kết quả Bầu cử
Dưới đây là tổng hợp kết quả và tỷ lệ phiếu bầu trong các cuộc bầu cử chính mà Mwai Kibaki đã tham gia:
| Cuộc bầu cử | Chức vụ | Chính đảng | Tỷ lệ phiếu bầu | Số phiếu bầu | Kết quả | Đắc cử |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tổng tuyển cử Kenya 1992 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 19,45% | 1.050.617 phiếu | Hạng 3 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 1997 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 30,89% | 1.911.742 phiếu | Hạng 2 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 2002 | Tổng thống Kenya | Liên minh Cầu vồng Quốc gia | 62,20% | 3.646.277 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
| Tổng tuyển cử Kenya 2007 | Tổng thống Kenya | Đảng Thống nhất Quốc gia (Kenya) | 46,42% | 4.584.721 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
8. Đánh giá và Di sản
Nhiệm kỳ tổng thống của Mwai Kibaki được nhìn nhận với nhiều đánh giá trái chiều, bao gồm cả những thành tựu đáng kể về kinh tế và các tranh cãi gay gắt về chính trị và xã hội.
Về mặt kinh tế, Kibaki được ca ngợi là một nhà quản lý kinh tế xuất sắc hơn người tiền nhiệm Moi. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, khác biệt đáng kể so với phong cách không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Dưới sự lãnh đạo của ông, kinh tế Kenya đã trải qua một sự hồi sinh mạnh mẽ, với tốc độ tăng trưởng GDP tăng từ mức thấp vào năm 2002 lên đến 7% vào năm 2007. Chương trình giáo dục tiểu học miễn phí là một thành tựu quan trọng khác, giúp hàng triệu trẻ em có cơ hội đến trường. Ông cũng đóng góp vào việc hồi sinh các thể chế kinh tế quan trọng như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Việc xây dựng và mở rộng cơ sở hạ tầng, điển hình là Đại lộ Thika, cũng là một điểm sáng trong di sản của ông, cùng với sự phát triển bùng nổ của ngành viễn thông và việc giảm phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài.
Tuy nhiên, di sản chính trị của Kibaki cũng vướng phải nhiều chỉ trích. Mặc dù lên nắm quyền với lời hứa chống tham nhũng, chính quyền của ông lại bị chấn động bởi các vụ bê bối lớn như vụ Anglo Leasing, trong đó hàng trăm triệu shilling bị rút ruột. Các báo cáo điều tra về tham nhũng không được thực hiện đến nơi đến chốn, và việc ông thiếu sự hỗ trợ cho các nỗ lực chống tham nhũng đã dẫn đến việc Trưởng phòng chống tham nhũng John Githongo phải từ chức. Ông bị cáo buộc đã không tận dụng được sự ủy thác mạnh mẽ của người dân vào năm 2002 để thực hiện một sự thay đổi hoàn toàn với quá khứ, thay vào đó lại duy trì hiện trạng và các đặc quyền của giới tinh hoa.
Quan trọng hơn, Kibaki bị chỉ trích vì đã cai trị với một nhóm nhỏ các cộng sự thân cận, chủ yếu là người Kikuyu, dẫn đến nhận thức về một "chính phủ Kikuyu" và làm trầm trọng thêm chủ nghĩa bộ lạc trong xã hội Kenya. Việc ông bội ước Biên bản Ghi nhớ trước bầu cử năm 2002 với Raila Odinga và chiến thắng tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2007, phần lớn dựa vào sự ủng hộ của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu, đã châm ngòi cho bạo lực sau bầu cử. Ủy ban Điều tra Bạo lực Sau bầu cử (CIPEV) kết luận rằng bạo lực sau bầu cử [vào đầu năm 2008] do đó, một phần là hậu quả của việc Tổng thống Kibaki và Chính phủ đầu tiên của ông không thể kiểm soát chính trị đất nước hoặc duy trì đủ tính hợp pháp để có thể diễn ra một cuộc cạnh tranh văn minh với ông tại các cuộc thăm dò. Chế độ của Kibaki đã không thể đoàn kết đất nước, và đã để những cảm giác bị gạt ra ngoài lề phát triển thành bạo lực sau bầu cử. Ông và Chính phủ lúc đó đã tự mãn trong sự ủng hộ mà họ cho rằng sẽ nhận được trong bất kỳ cuộc bầu cử nào từ cộng đồng Kikuyu đa số và đã không lắng nghe quan điểm của các nhà lãnh đạo hợp pháp của các cộng đồng khác.
Các nhà phê bình lưu ý rằng Tổng thống Kibaki đã không tận dụng được sự ủy thác của người dân năm 2002 để hoàn toàn đoạn tuyệt với quá khứ và khắc phục nền chính trị phần lớn được huy động dựa trên lợi ích sắc tộc. "... khi chúng tôi đạt được và thế giới mới mở ra, những người đàn ông già lại xuất hiện và lấy chiến thắng của chúng tôi để tái tạo theo hình ảnh thế giới cũ mà họ biết." Được bầu vào năm 2002 trên nền tảng cải cách, Kibaki được cho là đã tái lập hiện trạng. Các đối thủ của ông cáo buộc rằng mục tiêu chính trong nhiệm kỳ tổng thống của ông là duy trì vị trí đặc quyền của giới tinh hoa nổi lên trong những năm Kenyatta, mà ông là một phần trong số đó. Tóm lại, nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đã không làm đủ để giải quyết vấn đề chủ nghĩa bộ lạc ở Kenya.
Luật sư George Kegoro, trong một bài báo được đăng trên báo Daily Nation vào ngày 12 tháng 4 năm 2013, đã tóm tắt Di sản Chính trị của Kibaki như sau: "Kibaki, cho đến nay, là một nhà quản lý kinh tế tốt hơn Moi trước đó. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, một sự thay đổi so với phong cách khá không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Đẩy mạnh giáo dục tiểu học miễn phí của Kibaki vẫn là một thành tựu quan trọng, cũng như việc hồi sinh các thể chế kinh tế chủ chốt như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Tuy nhiên, Kibaki không phải lúc nào cũng thành công. Lên nắm quyền vào năm 2003 trên nền tảng chống tham nhũng, ông đã thành lập hai ủy ban, Ủy ban Bosire về Vụ bê bối Goldenberg và Ủy ban Ndung'u, điều tra việc phân bổ đất đai bất hợp pháp. Tuy nhiên, các báo cáo đã không được thực hiện. Hơn nữa, chính quyền Kibaki đã bị chấn động bởi một vụ bê bối tham nhũng của riêng mình, vụ lừa đảo Anglo Leasing, liên quan đến những cộng sự thân cận của ông. John Githongo, một người được Kibaki bổ nhiệm đầy cảm hứng làm chuyên gia chống tham nhũng, đã từ chức khỏi chính phủ vào năm 2005, viện dẫn lý do thiếu sự hỗ trợ từ tổng thống. Do đó, khi ông rời nhiệm sở, cuộc chiến chống tham nhũng vẫn chưa hoàn thành. Nhưng, có lẽ, khía cạnh gây tranh cãi nhất trong nhiệm kỳ của Kibaki sẽ luôn là mối quan hệ của ông với các chính trị gia cấp cao thời đó, đặc biệt là Raila Odinga và Kalonzo Musyoka. Bối cảnh của mối quan hệ phức tạp này bao gồm bạo lực sau bầu cử năm 2007, bắt nguồn từ Biên bản Ghi nhớ bị bội ước giữa Kibaki và Raila vào năm 2002. Cuộc tranh cãi về Biên bản Ghi nhớ đã trực tiếp dẫn đến sự tan rã của chính phủ NARC, sau đó Kibaki đã tống cổ Odinga và mời phe đối lập cùng ông cai trị. Kết quả là phe đối lập, bị từ chối tại các cuộc thăm dò, đã gia nhập chính phủ trong khi phe của Raila, được bầu hợp lệ vào quyền lực, lại bị đẩy vào phe đối lập. Đối với những người ủng hộ Raila và Kalonzo, Kibaki sẽ được nhớ đến là một người đã không giữ lời hứa chính trị."
8.1. Thất bại trong việc kiềm chế Tham nhũng
Mặc dù Tổng thống Kibaki chưa bao giờ bị cá nhân buộc tội tham nhũng, và đã gần như chấm dứt việc chiếm đoạt đất công tràn lan trong các thời kỳ Moi và Kenyatta, ông đã không thể kiềm chế đủ văn hóa tham nhũng ăn sâu của Kenya.
Michela Wrong mô tả tình hình như sau: "Dù được thể hiện bằng những khoản hối lộ nhỏ nhặt mà người Kenya bình thường phải trả hàng tuần cho cảnh sát và các ủy viên hội đồng địa phương béo bụng, những công việc được phân phát cho các chàng trai theo đúng dòng tộc bởi công chức và chính trị gia, hay những vụ lừa đảo lớn do giới cầm quyền của đất nước thực hiện, tham nhũng đã trở thành bệnh dịch. 'Ăn', như người Kenya gọi việc chiếm đoạt tài nguyên nhà nước của những người có quan hệ, đã làm tê liệt quốc gia. Trong các chỉ số tham nhũng do tổ chức chống tham nhũng Transparency International đưa ra, Kenya thường xuyên xếp gần cuối, bị coi là chỉ kém bẩn thỉu hơn Nigeria hoặc Pakistan."
Báo Daily Nation, trong một bài báo xuất bản vào ngày 4 tháng 3 năm 2013 với tiêu đề "Kết thúc một thập kỷ thăng trầm của Mwai Kibaki" đã tóm tắt như sau: "Đối với một nhà lãnh đạo được dân chúng ủng hộ mạnh mẽ vào năm 2002 trên nền tảng chống tham nhũng, nhiệm kỳ của Kibaki đã chứng kiến các vụ bê bối tham nhũng, nơi hàng trăm triệu shilling bị rút ruột từ ngân sách công. Liên minh Cầu vồng Quốc gia của Kibaki - lên nắm quyền từ chế độ độc tài của Daniel arap Moi - được hoan nghênh vì những lời hứa về sự thay đổi và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhanh chóng cho thấy rằng nó phù hợp hơn với việc đi theo những con đường đã định."
John Githongo, cựu lãnh đạo chống tham nhũng của Kenya, trong cuốn sách It's Our Turn to Eat của Michela Wrong đã nói rằng: "Phản ứng ban đầu đối với tham nhũng rất mạnh mẽ... nhưng sau một thời gian, rõ ràng là những vụ lừa đảo này đã vươn tới tận tổng thống." Tai tiếng nhất trong một loạt các vụ bê bối tham nhũng là vụ Anglo Leasing trị giá hàng tỷ shilling, xuất hiện vào năm 2004 và liên quan đến việc thanh toán tiền công cho một mạng lưới phức tạp các công ty nước ngoài cho một loạt các dịch vụ - bao gồm tàu hải quân và hộ chiếu - nhưng những dịch vụ này chưa bao giờ thành hiện thực.
8.2. Hiến pháp năm 2010
Việc thông qua Hiến pháp Kenya (2010) mang tính chuyển đổi của Kenya, được Tổng thống Kibaki ủng hộ trong cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2010, là một chiến thắng và thành tựu lớn, đã góp phần đáng kể vào việc giải quyết các thách thức về quản trị và thể chế của Kenya. Với Hiến pháp mới, các cải cách thể chế và lập pháp sâu rộng đã được bắt đầu, mà Tổng thống Kibaki đã khéo léo và thành công dẫn dắt trong những năm cuối nhiệm kỳ tổng thống của mình. Con trai của Kibaki, Jimmy, được trích lời nói: "Khoảnh khắc tuyệt vời nhất của ông ấy là việc ban hành Hiến pháp mới... Đó là một khoảnh khắc rất sâu sắc và đầy cảm xúc đối với ông ấy."
8.3. Bàn giao Quyền lực
Kibaki đã chuyển giao chức tổng thống Kenya cho người kế nhiệm của mình, Uhuru Kenyatta, vào ngày 9 tháng 4 năm 2013 tại một buổi lễ nhậm chức công khai được tổ chức tại sân vận động lớn nhất của Kenya. Kibaki nói: "Tôi rất vui khi được trao ngọn đuốc lãnh đạo cho thế hệ lãnh đạo mới". Ông cũng cảm ơn gia đình và tất cả người dân Kenya vì sự ủng hộ mà họ đã dành cho ông trong suốt nhiệm kỳ của mình, và nêu ra những thành tựu khác nhau mà chính phủ của ông đã đạt được. Việc chuyển giao quyền lực đánh dấu sự kết thúc nhiệm kỳ tổng thống của ông và 50 năm phục vụ công chúng của ông.
9. Đời sống Cá nhân
Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni từ năm 1961 cho đến khi bà qua đời vào năm 2016. Họ có bốn người con: Judy Wanjiku, Jimmy Kibaki, David Kagai và Tony Githinji. Họ cũng có một số cháu: Joy Jamie Marie, Rachael Muthoni, Mwai Junior và Krystinaa Muthoni. Jimmy Kibaki đã tuyên bố và mong muốn trở thành người kế nhiệm chính trị của cha mình, mặc dù cho đến nay anh vẫn chưa thành công trong nỗ lực đó.
Năm 2004, giới truyền thông đưa tin rằng Kibaki có người vợ thứ hai, người mà ông bị cáo buộc đã kết hôn theo luật tục, Mary Wambui, và một cô con gái, Wangui Mwai. Đáp lại, Nhà nước đã đưa ra một tuyên bố không có chữ ký, nói rằng gia đình trực hệ duy nhất của Kibaki vào thời điểm đó là người vợ Lucy và bốn người con của họ. Năm 2009, Kibaki, cùng với Lucy ở bên cạnh, đã tổ chức một cuộc họp báo kỳ lạ để công khai tái khẳng định rằng ông chỉ có một người vợ. Vấn đề về người tình bị cáo buộc của Kibaki, và những phản ứng công khai kịch tính bất thường của vợ ông, đã tạo ra một màn trình diễn phụ đáng xấu hổ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông, với tờ The Washington Post gọi toàn bộ vụ bê bối là một "bộ phim truyền hình dài tập mới của Kenya".
Bà Wambui, "người phụ nữ khác" khá nổi tiếng, người được hưởng các đặc quyền của vợ tổng thống và trở thành một nữ doanh nhân quyền lực và giàu có trong nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki, thường xuyên khiến Lucy nổi cơn thịnh nộ được công khai một cách đáng xấu hổ. Bà Wambui, bất παρά sự phản đối từ gia đình Kibaki, do con trai Kibaki, Jimmy, công khai lãnh đạo, và bất chấp sự ủng hộ công khai của Kibaki và chiến dịch tranh cử cho đối thủ của bà, đã kế nhiệm Kibaki làm Nghị sĩ cho khu vực bầu cử Othaya trong Tổng tuyển cử năm 2013. Vào tháng 12 năm 2014, Thượng nghị sĩ Bonny Khalwale đã tuyên bố trên chương trình Jeff Koinange Live của Mạng lưới Truyền hình Kenya (KTN) rằng Tổng thống Kibaki đã giới thiệu Wambui là vợ của mình.
Kibaki thích chơi golf và là thành viên của Câu lạc bộ Golf Muthaiga. Ông là một thành viên thực hành và rất tận tâm của Giáo hội Công giáo Rôma và tham dự Nhà thờ Công giáo Consolata Shrines ở Nairobi vào mỗi Chủ nhật giữa trưa. Vào ngày 21 tháng 8 năm 2016, Kibaki được đưa đến Bệnh viện Karen, và sau đó bay đến Nam Phi để điều trị chuyên sâu. Không giống như các gia đình Kenyatta và Moi, gia đình Kibaki ít quan tâm đến chính trị ngoại trừ cháu trai ông, Nderitu Muriithi, Thống đốc Hạt Laikipia, từ năm 2017 đến năm 2022.
10. Cái chết
Kibaki qua đời vào ngày 21 tháng 4 năm 2022, hưởng thọ 90 tuổi. Tin tức về cái chết của ông được Tổng thống Uhuru Kenyatta công bố, người đã ban hành một tuyên bố rằng Kibaki sẽ được tổ chức một quốc tang với đầy đủ nghi thức dân sự và quân sự và tuyên bố một thời kỳ quốc tang với cờ bay rủ cho đến khi Tổng thống Mwai Kibaki được chôn cất.
Vào ngày 25 tháng 4 năm 2022, thi hài của ông được đưa đến tòa nhà Quốc hội trên một xe kéo pháo quân sự để tổ chức nghi thức quàn linh cữu trong quốc tang. Tổng thống Uhuru Kenyatta và phu nhân Đệ nhất phu nhân Margaret Kenyatta đã dẫn đầu người dân Kenya đến viếng thi hài. Thi hài của ông được đặt trên một bệ quàn trang trọng, mang màu cờ hiệu tổng thống của ông và mặc bộ vest sọc đặc trưng của ông. Thi hài của ông cũng được bốn đại tá Lực lượng Quốc phòng Kenya canh gác, thay ca sau hai giờ. Nghi thức quàn linh cữu tiếp tục cho đến ngày 27 tháng 4 năm 2022 trước buổi lễ tang được tổ chức tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi vào ngày 29 tháng 4 năm 2022, với sự tham dự của các quan chức cấp cao, bao gồm một số tổng thống đương nhiệm. Ông cuối cùng được an táng tại quê nhà Othaya ở Hạt Nyeri vào ngày 30 tháng 4 năm 2022 với đầy đủ nghi thức quân đội sau một buổi lễ nhà thờ do Giáo hội Công giáo Rôma tổ chức tại trường Othaya Approved. Các nghi thức bao gồm tiếng kèn Last Post và Long Reveille, 19 phát súng chào và đội hình bay Missing Man. Nam Sudan tuyên bố ba ngày quốc tang; Tanzania tuyên bố hai ngày quốc tang.
11. Danh dự và Giải thưởng
- Đại Thập tự Giá Kim Tinh của Kenya (C.G.H.)
Các bằng cấp danh dự:
| Trường Đại học | Quốc gia | Danh dự | Năm |
|---|---|---|---|
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Văn học | 2004 |
| Đại học Nông nghiệp và Công nghệ Jomo Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | Không rõ |
| Đại học Khoa học và Công nghệ Masinde Muliro | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | 2008 |
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Luật | 2008 |
| Đại học Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Giáo dục | 2010 |
| Đại học Makerere | Uganda | Tiến sĩ Luật | 2012 |
| Đại học Công nghệ Dedan Kimathi | Kenya | Tiến sĩ Nhân văn | 2013 |
12. Kết quả Bầu cử
Dưới đây là tổng hợp kết quả và tỷ lệ phiếu bầu trong các cuộc bầu cử chính mà Mwai Kibaki đã tham gia:
| Cuộc bầu cử | Chức vụ | Chính đảng | Tỷ lệ phiếu bầu | Số phiếu bầu | Kết quả | Đắc cử |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tổng tuyển cử Kenya 1992 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 19,45% | 1.050.617 phiếu | Hạng 3 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 1997 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 30,89% | 1.911.742 phiếu | Hạng 2 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 2002 | Tổng thống Kenya | Liên minh Cầu vồng Quốc gia | 62,20% | 3.646.277 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
| Tổng tuyển cử Kenya 2007 | Tổng thống Kenya | Đảng Thống nhất Quốc gia (Kenya) | 46,42% | 4.584.721 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
13. Đánh giá và Di sản
Nhiệm kỳ tổng thống của Mwai Kibaki được nhìn nhận với nhiều đánh giá trái chiều, bao gồm cả những thành tựu đáng kể về kinh tế và các tranh cãi gay gắt về chính trị và xã hội.
Về mặt kinh tế, Kibaki được ca ngợi là một nhà quản lý kinh tế xuất sắc hơn người tiền nhiệm Moi. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, khác biệt đáng kể so với phong cách không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Dưới sự lãnh đạo của ông, kinh tế Kenya đã trải qua một sự hồi sinh mạnh mẽ, với tốc độ tăng trưởng GDP tăng từ mức thấp vào năm 2002 lên đến 7% vào năm 2007. Chương trình giáo dục tiểu học miễn phí là một thành tựu quan trọng khác, giúp hàng triệu trẻ em có cơ hội đến trường. Ông cũng đóng góp vào việc hồi sinh các thể chế kinh tế quan trọng như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Việc xây dựng và mở rộng cơ sở hạ tầng, điển hình là Đại lộ Thika, cũng là một điểm sáng trong di sản của ông, cùng với sự phát triển bùng nổ của ngành viễn thông và việc giảm phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài.
Tuy nhiên, di sản chính trị của Kibaki cũng vướng phải nhiều chỉ trích. Mặc dù lên nắm quyền với lời hứa chống tham nhũng, chính quyền của ông lại bị chấn động bởi các vụ bê bối lớn như vụ Anglo Leasing, trong đó hàng trăm triệu shilling bị rút ruột. Các báo cáo điều tra về tham nhũng không được thực hiện đến nơi đến chốn, và việc ông thiếu sự hỗ trợ cho các nỗ lực chống tham nhũng đã dẫn đến việc Trưởng phòng chống tham nhũng John Githongo phải từ chức. Ông bị cáo buộc đã không tận dụng được sự ủy thác mạnh mẽ của người dân vào năm 2002 để thực hiện một sự thay đổi hoàn toàn với quá khứ, thay vào đó lại duy trì hiện trạng và các đặc quyền của giới tinh hoa.
Quan trọng hơn, Kibaki bị chỉ trích vì đã cai trị với một nhóm nhỏ các cộng sự thân cận, chủ yếu là người Kikuyu, dẫn đến nhận thức về một "chính phủ Kikuyu" và làm trầm trọng thêm chủ nghĩa bộ lạc trong xã hội Kenya. Việc ông bội ước Biên bản Ghi nhớ trước bầu cử năm 2002 với Raila Odinga và chiến thắng tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2007, phần lớn dựa vào sự ủng hộ của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu, đã châm ngòi cho bạo lực sau bầu cử. Ủy ban Điều tra Bạo lực Sau bầu cử (CIPEV) kết luận rằng bạo lực sau bầu cử (vào đầu năm 2008) do đó, một phần là hậu quả của việc Tổng thống Kibaki và Chính phủ đầu tiên của ông không thể kiểm soát chính trị đất nước hoặc duy trì đủ tính hợp pháp để có thể diễn ra một cuộc cạnh tranh văn minh với ông tại các cuộc thăm dò. Chế độ của Kibaki đã không thể đoàn kết đất nước, và đã để những cảm giác bị gạt ra ngoài lề phát triển thành bạo lực sau bầu cử. Ông và Chính phủ lúc đó đã tự mãn trong sự ủng hộ mà họ cho rằng sẽ nhận được trong bất kỳ cuộc bầu cử nào từ cộng đồng Kikuyu đa số và đã không lắng nghe quan điểm của các nhà lãnh đạo hợp pháp của các cộng đồng khác.
Các nhà phê bình lưu ý rằng Tổng thống Kibaki đã không tận dụng được sự ủy thác của người dân năm 2002 để hoàn toàn đoạn tuyệt với quá khứ và khắc phục nền chính trị phần lớn được huy động dựa trên lợi ích sắc tộc. "... khi chúng tôi đạt được và thế giới mới mở ra, những người đàn ông già lại xuất hiện và lấy chiến thắng của chúng tôi để tái tạo theo hình ảnh thế giới cũ mà họ biết." Được bầu vào năm 2002 trên nền tảng cải cách, Kibaki được cho là đã tái lập hiện trạng. Các đối thủ của ông cáo buộc rằng mục tiêu chính trong nhiệm kỳ tổng thống của ông là duy trì vị trí đặc quyền của giới tinh hoa nổi lên trong những năm Kenyatta, mà ông là một phần trong số đó. Tóm lại, nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đã không làm đủ để giải quyết vấn đề chủ nghĩa bộ lạc ở Kenya.
Luật sư George Kegoro, trong một bài báo được đăng trên báo Daily Nation vào ngày 12 tháng 4 năm 2013, đã tóm tắt Di sản Chính trị của Kibaki như sau: "Kibaki, cho đến nay, là một nhà quản lý kinh tế tốt hơn Moi trước đó. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, một sự thay đổi so với phong cách khá không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Đẩy mạnh giáo dục tiểu học miễn phí của Kibaki vẫn là một thành tựu quan trọng, cũng như việc hồi sinh các thể chế kinh tế chủ chốt như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Tuy nhiên, Kibaki không phải lúc nào cũng thành công. Lên nắm quyền vào năm 2003 trên nền tảng chống tham nhũng, ông đã thành lập hai ủy ban, Ủy ban Bosire về Vụ bê bối Goldenberg và Ủy ban Ndung'u, điều tra việc phân bổ đất đai bất hợp pháp. Tuy nhiên, các báo cáo đã không được thực hiện. Hơn nữa, chính quyền Kibaki đã bị chấn động bởi một vụ bê bối tham nhũng của riêng mình, vụ lừa đảo Anglo Leasing, liên quan đến những cộng sự thân cận của ông. John Githongo, một người được Kibaki bổ nhiệm đầy cảm hứng làm chuyên gia chống tham nhũng, đã từ chức khỏi chính phủ vào năm 2005, viện dẫn lý do thiếu sự hỗ trợ từ tổng thống. Do đó, khi ông rời nhiệm sở, cuộc chiến chống tham nhũng vẫn chưa hoàn thành. Nhưng, có lẽ, khía cạnh gây tranh cãi nhất trong nhiệm kỳ của Kibaki sẽ luôn là mối quan hệ của ông với các chính trị gia cấp cao thời đó, đặc biệt là Raila Odinga và Kalonzo Musyoka. Bối cảnh của mối quan hệ phức tạp này bao gồm bạo lực sau bầu cử năm 2007, bắt nguồn từ Biên bản Ghi nhớ bị bội ước giữa Kibaki và Raila vào năm 2002. Cuộc tranh cãi về Biên bản Ghi nhớ đã trực tiếp dẫn đến sự tan rã của chính phủ NARC, sau đó Kibaki đã tống cổ Odinga và mời phe đối lập cùng ông cai trị. Kết quả là phe đối lập, bị từ chối tại các cuộc thăm dò, đã gia nhập chính phủ trong khi phe của Raila, được bầu hợp lệ vào quyền lực, lại bị đẩy vào phe đối lập. Đối với những người ủng hộ Raila và Kalonzo, Kibaki sẽ được nhớ đến là một người đã không giữ lời hứa chính trị."
13.1. Thất bại trong việc kiềm chế Tham nhũng
Mặc dù Tổng thống Kibaki chưa bao giờ bị cá nhân buộc tội tham nhũng, và đã gần như chấm dứt việc chiếm đoạt đất công tràn lan trong các thời kỳ Moi và Kenyatta, ông đã không thể kiềm chế đủ văn hóa tham nhũng ăn sâu của Kenya.
Michela Wrong mô tả tình hình như sau: "Dù được thể hiện bằng những khoản hối lộ nhỏ nhặt mà người Kenya bình thường phải trả hàng tuần cho cảnh sát và các ủy viên hội đồng địa phương béo bụng, những công việc được phân phát cho các chàng trai theo đúng dòng tộc bởi công chức và chính trị gia, hay những vụ lừa đảo lớn do giới cầm quyền của đất nước thực hiện, tham nhũng đã trở thành bệnh dịch. 'Ăn', như người Kenya gọi việc chiếm đoạt tài nguyên nhà nước của những người có quan hệ, đã làm tê liệt quốc gia. Trong các chỉ số tham nhũng do tổ chức chống tham nhũng Transparency International đưa ra, Kenya thường xuyên xếp gần cuối, bị coi là chỉ kém bẩn thỉu hơn Nigeria hoặc Pakistan."
Báo Daily Nation, trong một bài báo xuất bản vào ngày 4 tháng 3 năm 2013 với tiêu đề "Kết thúc một thập kỷ thăng trầm của Mwai Kibaki" đã tóm tắt như sau: "Đối với một nhà lãnh đạo được dân chúng ủng hộ mạnh mẽ vào năm 2002 trên nền tảng chống tham nhũng, nhiệm kỳ của Kibaki đã chứng kiến các vụ bê bối tham nhũng, nơi hàng trăm triệu shilling bị rút ruột từ ngân sách công. Liên minh Cầu vồng Quốc gia của Kibaki - lên nắm quyền từ chế độ độc tài của Daniel arap Moi - được hoan nghênh vì những lời hứa về sự thay đổi và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhanh chóng cho thấy rằng nó phù hợp hơn với việc đi theo những con đường đã định."
John Githongo, cựu lãnh đạo chống tham nhũng của Kenya, trong cuốn sách It's Our Turn to Eat của Michela Wrong đã nói rằng: "Phản ứng ban đầu đối với tham nhũng rất mạnh mẽ... nhưng sau một thời gian, rõ ràng là những vụ lừa đảo này đã vươn tới tận tổng thống." Tai tiếng nhất trong một loạt các vụ bê bối tham nhũng là vụ Anglo Leasing trị giá hàng tỷ shilling, xuất hiện vào năm 2004 và liên quan đến việc thanh toán tiền công cho một mạng lưới phức tạp các công ty nước ngoài cho một loạt các dịch vụ - bao gồm tàu hải quân và hộ chiếu - nhưng những dịch vụ này chưa bao giờ thành hiện thực.
13.2. Hiến pháp năm 2010
Việc thông qua Hiến pháp Kenya (2010) mang tính chuyển đổi của Kenya, được Tổng thống Kibaki ủng hộ trong cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2010, là một chiến thắng và thành tựu lớn, đã góp phần đáng kể vào việc giải quyết các thách thức về quản trị và thể chế của Kenya. Với Hiến pháp mới, các cải cách thể chế và lập pháp sâu rộng đã được bắt đầu, mà Tổng thống Kibaki đã khéo léo và thành công dẫn dắt trong những năm cuối nhiệm kỳ tổng thống của mình. Con trai của Kibaki, Jimmy, được trích lời nói: "Khoảnh khắc tuyệt vời nhất của ông ấy là việc ban hành Hiến pháp mới... Đó là một khoảnh khắc rất sâu sắc và đầy cảm xúc đối với ông ấy."
13.3. Bàn giao Quyền lực
Kibaki đã chuyển giao chức tổng thống Kenya cho người kế nhiệm của mình, Uhuru Kenyatta, vào ngày 9 tháng 4 năm 2013 tại một buổi lễ nhậm chức công khai được tổ chức tại sân vận động lớn nhất của Kenya. Kibaki nói: "Tôi rất vui khi được trao ngọn đuốc lãnh đạo cho thế hệ lãnh đạo mới". Ông cũng cảm ơn gia đình và tất cả người dân Kenya vì sự ủng hộ mà họ đã dành cho ông trong suốt nhiệm kỳ của mình, và nêu ra những thành tựu khác nhau mà chính phủ của ông đã đạt được. Việc chuyển giao quyền lực đánh dấu sự kết thúc nhiệm kỳ tổng thống của ông và 50 năm phục vụ công chúng của ông.
14. Đời sống Cá nhân
Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni từ năm 1961 cho đến khi bà qua đời vào năm 2016. Họ có bốn người con: Judy Wanjiku, Jimmy Kibaki, David Kagai và Tony Githinji. Họ cũng có một số cháu: Joy Jamie Marie, Rachael Muthoni, Mwai Junior và Krystinaa Muthoni. Jimmy Kibaki đã tuyên bố và mong muốn trở thành người kế nhiệm chính trị của cha mình, mặc dù cho đến nay anh vẫn chưa thành công trong nỗ lực đó.
Năm 2004, giới truyền thông đưa tin rằng Kibaki có người vợ thứ hai, người mà ông bị cáo buộc đã kết hôn theo luật tục, Mary Wambui, và một cô con gái, Wangui Mwai. Đáp lại, Nhà nước đã đưa ra một tuyên bố không có chữ ký, nói rằng gia đình trực hệ duy nhất của Kibaki vào thời điểm đó là người vợ Lucy và bốn người con của họ. Năm 2009, Kibaki, cùng với Lucy ở bên cạnh, đã tổ chức một cuộc họp báo kỳ lạ để công khai tái khẳng định rằng ông chỉ có một người vợ. Vấn đề về người tình bị cáo buộc của Kibaki, và những phản ứng công khai kịch tính bất thường của vợ ông, đã tạo ra một màn trình diễn phụ đáng xấu hổ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông, với tờ The Washington Post gọi toàn bộ vụ bê bối là một "bộ phim truyền hình dài tập mới của Kenya".
Bà Wambui, "người phụ nữ khác" khá nổi tiếng, người được hưởng các đặc quyền của vợ tổng thống và trở thành một nữ doanh nhân quyền lực và giàu có trong nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki, thường xuyên khiến Lucy nổi cơn thịnh nộ được công khai một cách đáng xấu hổ. Bà Wambui, bất chấp sự phản đối từ gia đình Kibaki, do con trai Kibaki, Jimmy, công khai lãnh đạo, và bất chấp sự ủng hộ công khai của Kibaki và chiến dịch tranh cử cho đối thủ của bà, đã kế nhiệm Kibaki làm Nghị sĩ cho khu vực bầu cử Othaya trong Tổng tuyển cử năm 2013. Vào tháng 12 năm 2014, Thượng nghị sĩ Bonny Khalwale đã tuyên bố trên chương trình Jeff Koinange Live của Mạng lưới Truyền hình Kenya (KTN) rằng Tổng thống Kibaki đã giới thiệu Wambui là vợ của mình.
Kibaki thích chơi golf và là thành viên của Câu lạc bộ Golf Muthaiga. Ông là một thành viên thực hành và rất tận tâm của Giáo hội Công giáo Rôma và tham dự Nhà thờ Công giáo Consolata Shrines ở Nairobi vào mỗi Chủ nhật giữa trưa. Vào ngày 21 tháng 8 năm 2016, Kibaki được đưa đến Bệnh viện Karen, và sau đó bay đến Nam Phi để điều trị chuyên sâu. Không giống như các gia đình Kenyatta và Moi, gia đình Kibaki ít quan tâm đến chính trị ngoại trừ cháu trai ông, Nderitu Muriithi, Thống đốc Hạt Laikipia, từ năm 2017 đến năm 2022.
15. Cái chết
Kibaki qua đời vào ngày 21 tháng 4 năm 2022, hưởng thọ 90 tuổi. Tin tức về cái chết của ông được Tổng thống Uhuru Kenyatta công bố, người đã ban hành một tuyên bố rằng Kibaki sẽ được tổ chức một quốc tang với đầy đủ nghi thức dân sự và quân sự và tuyên bố một thời kỳ quốc tang với cờ bay rủ cho đến khi Tổng thống Mwai Kibaki được chôn cất.
Vào ngày 25 tháng 4 năm 2022, thi hài của ông được đưa đến tòa nhà Quốc hội trên một xe kéo pháo quân sự để tổ chức nghi thức quàn linh cữu trong quốc tang. Tổng thống Uhuru Kenyatta và phu nhân Đệ nhất phu nhân Margaret Kenyatta đã dẫn đầu người dân Kenya đến viếng thi hài. Thi hài của ông được đặt trên một bệ quàn trang trọng, mang màu cờ hiệu tổng thống của ông và mặc bộ vest sọc đặc trưng của ông. Thi hài của ông cũng được bốn đại tá Lực lượng Quốc phòng Kenya canh gác, thay ca sau hai giờ. Nghi thức quàn linh cữu tiếp tục cho đến ngày 27 tháng 4 năm 2022 trước buổi lễ tang được tổ chức tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi vào ngày 29 tháng 4 năm 2022, với sự tham dự của các quan chức cấp cao, bao gồm một số tổng thống đương nhiệm. Ông cuối cùng được an táng tại quê nhà Othaya ở Hạt Nyeri vào ngày 30 tháng 4 năm 2022 với đầy đủ nghi thức quân đội sau một buổi lễ nhà thờ do Giáo hội Công giáo Rôma tổ chức tại trường Othaya Approved. Các nghi thức bao gồm tiếng kèn Last Post và Long Reveille, 19 phát súng chào và đội hình bay Missing Man. Nam Sudan tuyên bố ba ngày quốc tang; Tanzania tuyên bố hai ngày quốc tang.
16. Danh dự và Giải thưởng
- Đại Thập tự Giá Kim Tinh của Kenya (C.G.H.)
Các bằng cấp danh dự:
| Trường Đại học | Quốc gia | Danh dự | Năm |
|---|---|---|---|
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Văn học | 2004 |
| Đại học Nông nghiệp và Công nghệ Jomo Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | Không rõ |
| Đại học Khoa học và Công nghệ Masinde Muliro | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | 2008 |
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Luật | 2008 |
| Đại học Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Giáo dục | 2010 |
| Đại học Makerere | Uganda | Tiến sĩ Luật | 2012 |
| Đại học Công nghệ Dedan Kimathi | Kenya | Tiến sĩ Nhân văn | 2013 |
17. Kết quả Bầu cử
Dưới đây là tổng hợp kết quả và tỷ lệ phiếu bầu trong các cuộc bầu cử chính mà Mwai Kibaki đã tham gia:
| Cuộc bầu cử | Chức vụ | Chính đảng | Tỷ lệ phiếu bầu | Số phiếu bầu | Kết quả | Đắc cử |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tổng tuyển cử Kenya 1992 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 19,45% | 1.050.617 phiếu | Hạng 3 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 1997 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 30,89% | 1.911.742 phiếu | Hạng 2 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 2002 | Tổng thống Kenya | Liên minh Cầu vồng Quốc gia | 62,20% | 3.646.277 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
| Tổng tuyển cử Kenya 2007 | Tổng thống Kenya | Đảng Thống nhất Quốc gia (Kenya) | 46,42% | 4.584.721 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
18. Đánh giá và Di sản
Nhiệm kỳ tổng thống của Mwai Kibaki được nhìn nhận với nhiều đánh giá trái chiều, bao gồm cả những thành tựu đáng kể về kinh tế và các tranh cãi gay gắt về chính trị và xã hội.
Về mặt kinh tế, Kibaki được ca ngợi là một nhà quản lý kinh tế xuất sắc hơn người tiền nhiệm Moi. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, khác biệt đáng kể so với phong cách không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Dưới sự lãnh đạo của ông, kinh tế Kenya đã trải qua một sự hồi sinh mạnh mẽ, với tốc độ tăng trưởng GDP tăng từ mức thấp vào năm 2002 lên đến 7% vào năm 2007. Chương trình giáo dục tiểu học miễn phí là một thành tựu quan trọng khác, giúp hàng triệu trẻ em có cơ hội đến trường. Ông cũng đóng góp vào việc hồi sinh các thể chế kinh tế quan trọng như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Việc xây dựng và mở rộng cơ sở hạ tầng, điển hình là Đại lộ Thika, cũng là một điểm sáng trong di sản của ông, cùng với sự phát triển bùng nổ của ngành viễn thông và việc giảm phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài.
Tuy nhiên, di sản chính trị của Kibaki cũng vướng phải nhiều chỉ trích. Mặc dù lên nắm quyền với lời hứa chống tham nhũng, chính quyền của ông lại bị chấn động bởi các vụ bê bối lớn như vụ Anglo Leasing, trong đó hàng trăm triệu shilling bị rút ruột. Các báo cáo điều tra về tham nhũng không được thực hiện đến nơi đến chốn, và việc ông thiếu sự hỗ trợ cho các nỗ lực chống tham nhũng đã dẫn đến việc Trưởng phòng chống tham nhũng John Githongo phải từ chức. Ông bị cáo buộc đã không tận dụng được sự ủy thác mạnh mẽ của người dân vào năm 2002 để thực hiện một sự thay đổi hoàn toàn với quá khứ, thay vào đó lại duy trì hiện trạng và các đặc quyền của giới tinh hoa.
Quan trọng hơn, Kibaki bị chỉ trích vì đã cai trị với một nhóm nhỏ các cộng sự thân cận, chủ yếu là người Kikuyu, dẫn đến nhận thức về một "chính phủ Kikuyu" và làm trầm trọng thêm chủ nghĩa bộ lạc trong xã hội Kenya. Việc ông bội ước Biên bản Ghi nhớ trước bầu cử năm 2002 với Raila Odinga và chiến thắng tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2007, phần lớn dựa vào sự ủng hộ của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu, đã châm ngòi cho bạo lực sau bầu cử. Ủy ban Điều tra Bạo lực Sau bầu cử (CIPEV) kết luận rằng bạo lực sau bầu cử (vào đầu năm 2008) do đó, một phần là hậu quả của việc Tổng thống Kibaki và Chính phủ đầu tiên của ông không thể kiểm soát chính trị đất nước hoặc duy trì đủ tính hợp pháp để có thể diễn ra một cuộc cạnh tranh văn minh với ông tại các cuộc thăm dò. Chế độ của Kibaki đã không thể đoàn kết đất nước, và đã để những cảm giác bị gạt ra ngoài lề phát triển thành bạo lực sau bầu cử. Ông và Chính phủ lúc đó đã tự mãn trong sự ủng hộ mà họ cho rằng sẽ nhận được trong bất kỳ cuộc bầu cử nào từ cộng đồng Kikuyu đa số và đã không lắng nghe quan điểm của các nhà lãnh đạo hợp pháp của các cộng đồng khác.
Các nhà phê bình lưu ý rằng Tổng thống Kibaki đã không tận dụng được sự ủy thác của người dân năm 2002 để hoàn toàn đoạn tuyệt với quá khứ và khắc phục nền chính trị phần lớn được huy động dựa trên lợi ích sắc tộc. "... khi chúng tôi đạt được và thế giới mới mở ra, những người đàn ông già lại xuất hiện và lấy chiến thắng của chúng tôi để tái tạo theo hình ảnh thế giới cũ mà họ biết." Được bầu vào năm 2002 trên nền tảng cải cách, Kibaki được cho là đã tái lập hiện trạng. Các đối thủ của ông cáo buộc rằng mục tiêu chính trong nhiệm kỳ tổng thống của ông là duy trì vị trí đặc quyền của giới tinh hoa nổi lên trong những năm Kenyatta, mà ông là một phần trong số đó. Tóm lại, nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đã không làm đủ để giải quyết vấn đề chủ nghĩa bộ lạc ở Kenya.
Luật sư George Kegoro, trong một bài báo được đăng trên báo Daily Nation vào ngày 12 tháng 4 năm 2013, đã tóm tắt Di sản Chính trị của Kibaki như sau: "Kibaki, cho đến nay, là một nhà quản lý kinh tế tốt hơn Moi trước đó. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, một sự thay đổi so với phong cách khá không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Đẩy mạnh giáo dục tiểu học miễn phí của Kibaki vẫn là một thành tựu quan trọng, cũng như việc hồi sinh các thể chế kinh tế chủ chốt như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Tuy nhiên, Kibaki không phải lúc nào cũng thành công. Lên nắm quyền vào năm 2003 trên nền tảng chống tham nhũng, ông đã thành lập hai ủy ban, Ủy ban Bosire về Vụ bê bối Goldenberg và Ủy ban Ndung'u, điều tra việc phân bổ đất đai bất hợp pháp. Tuy nhiên, các báo cáo đã không được thực hiện. Hơn nữa, chính quyền Kibaki đã bị chấn động bởi một vụ bê bối tham nhũng của riêng mình, vụ lừa đảo Anglo Leasing, liên quan đến những cộng sự thân cận của ông. John Githongo, một người được Kibaki bổ nhiệm đầy cảm hứng làm chuyên gia chống tham nhũng, đã từ chức khỏi chính phủ vào năm 2005, viện dẫn lý do thiếu sự hỗ trợ từ tổng thống. Do đó, khi ông rời nhiệm sở, cuộc chiến chống tham nhũng vẫn chưa hoàn thành. Nhưng, có lẽ, khía cạnh gây tranh cãi nhất trong nhiệm kỳ của Kibaki sẽ luôn là mối quan hệ của ông với các chính trị gia cấp cao thời đó, đặc biệt là Raila Odinga và Kalonzo Musyoka. Bối cảnh của mối quan hệ phức tạp này bao gồm bạo lực sau bầu cử năm 2007, bắt nguồn từ Biên bản Ghi nhớ bị bội ước giữa Kibaki và Raila vào năm 2002. Cuộc tranh cãi về Biên bản Ghi nhớ đã trực tiếp dẫn đến sự tan rã của chính phủ NARC, sau đó Kibaki đã tống cổ Odinga và mời phe đối lập cùng ông cai trị. Kết quả là phe đối lập, bị từ chối tại các cuộc thăm dò, đã gia nhập chính phủ trong khi phe của Raila, được bầu hợp lệ vào quyền lực, lại bị đẩy vào phe đối lập. Đối với những người ủng hộ Raila và Kalonzo, Kibaki sẽ được nhớ đến là một người đã không giữ lời hứa chính trị."
18.1. Thất bại trong việc kiềm chế Tham nhũng
Mặc dù Tổng thống Kibaki chưa bao giờ bị cá nhân buộc tội tham nhũng, và đã gần như chấm dứt việc chiếm đoạt đất công tràn lan trong các thời kỳ Moi và Kenyatta, ông đã không thể kiềm chế đủ văn hóa tham nhũng ăn sâu của Kenya.
Michela Wrong mô tả tình hình như sau: "Dù được thể hiện bằng những khoản hối lộ nhỏ nhặt mà người Kenya bình thường phải trả hàng tuần cho cảnh sát và các ủy viên hội đồng địa phương béo bụng, những công việc được phân phát cho các chàng trai theo đúng dòng tộc bởi công chức và chính trị gia, hay những vụ lừa đảo lớn do giới cầm quyền của đất nước thực hiện, tham nhũng đã trở thành bệnh dịch. 'Ăn', như người Kenya gọi việc chiếm đoạt tài nguyên nhà nước của những người có quan hệ, đã làm tê liệt quốc gia. Trong các chỉ số tham nhũng do tổ chức chống tham nhũng Transparency International đưa ra, Kenya thường xuyên xếp gần cuối, bị coi là chỉ kém bẩn thỉu hơn Nigeria hoặc Pakistan."
Báo Daily Nation, trong một bài báo xuất bản vào ngày 4 tháng 3 năm 2013 với tiêu đề "Kết thúc một thập kỷ thăng trầm của Mwai Kibaki" đã tóm tắt như sau: "Đối với một nhà lãnh đạo được dân chúng ủng hộ mạnh mẽ vào năm 2002 trên nền tảng chống tham nhũng, nhiệm kỳ của Kibaki đã chứng kiến các vụ bê bối tham nhũng, nơi hàng trăm triệu shilling bị rút ruột từ ngân sách công. Liên minh Cầu vồng Quốc gia của Kibaki - lên nắm quyền từ chế độ độc tài của Daniel arap Moi - được hoan nghênh vì những lời hứa về sự thay đổi và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhanh chóng cho thấy rằng nó phù hợp hơn với việc đi theo những con đường đã định."
John Githongo, cựu lãnh đạo chống tham nhũng của Kenya, trong cuốn sách It's Our Turn to Eat của Michela Wrong đã nói rằng: "Phản ứng ban đầu đối với tham nhũng rất mạnh mẽ... nhưng sau một thời gian, rõ ràng là những vụ lừa đảo này đã vươn tới tận tổng thống." Tai tiếng nhất trong một loạt các vụ bê bối tham nhũng là vụ Anglo Leasing trị giá hàng tỷ shilling, xuất hiện vào năm 2004 và liên quan đến việc thanh toán tiền công cho một mạng lưới phức tạp các công ty nước ngoài cho một loạt các dịch vụ - bao gồm tàu hải quân và hộ chiếu - nhưng những dịch vụ này chưa bao giờ thành hiện thực.
18.2. Hiến pháp năm 2010
Việc thông qua Hiến pháp Kenya (2010) mang tính chuyển đổi của Kenya, được Tổng thống Kibaki ủng hộ trong cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2010, là một chiến thắng và thành tựu lớn, đã góp phần đáng kể vào việc giải quyết các thách thức về quản trị và thể chế của Kenya. Với Hiến pháp mới, các cải cách thể chế và lập pháp sâu rộng đã được bắt đầu, mà Tổng thống Kibaki đã khéo léo và thành công dẫn dắt trong những năm cuối nhiệm kỳ tổng thống của mình. Con trai của Kibaki, Jimmy, được trích lời nói: "Khoảnh khắc tuyệt vời nhất của ông ấy là việc ban hành Hiến pháp mới... Đó là một khoảnh khắc rất sâu sắc và đầy cảm xúc đối với ông ấy."
18.3. Bàn giao Quyền lực
Kibaki đã chuyển giao chức tổng thống Kenya cho người kế nhiệm của mình, Uhuru Kenyatta, vào ngày 9 tháng 4 năm 2013 tại một buổi lễ nhậm chức công khai được tổ chức tại sân vận động lớn nhất của Kenya. Kibaki nói: "Tôi rất vui khi được trao ngọn đuốc lãnh đạo cho thế hệ lãnh đạo mới". Ông cũng cảm ơn gia đình và tất cả người dân Kenya vì sự ủng hộ mà họ đã dành cho ông trong suốt nhiệm kỳ của mình, và nêu ra những thành tựu khác nhau mà chính phủ của ông đã đạt được. Việc chuyển giao quyền lực đánh dấu sự kết thúc nhiệm kỳ tổng thống của ông và 50 năm phục vụ công chúng của ông.
19. Đời sống Cá nhân
Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni từ năm 1961 cho đến khi bà qua đời vào năm 2016. Họ có bốn người con: Judy Wanjiku, Jimmy Kibaki, David Kagai và Tony Githinji. Họ cũng có một số cháu: Joy Jamie Marie, Rachael Muthoni, Mwai Junior và Krystinaa Muthoni. Jimmy Kibaki đã tuyên bố và mong muốn trở thành người kế nhiệm chính trị của cha mình, mặc dù cho đến nay anh vẫn chưa thành công trong nỗ lực đó.
Năm 2004, giới truyền thông đưa tin rằng Kibaki có người vợ thứ hai, người mà ông bị cáo buộc đã kết hôn theo luật tục, Mary Wambui, và một cô con gái, Wangui Mwai. Đáp lại, Nhà nước đã đưa ra một tuyên bố không có chữ ký, nói rằng gia đình trực hệ duy nhất của Kibaki vào thời điểm đó là người vợ Lucy và bốn người con của họ. Năm 2009, Kibaki, cùng với Lucy ở bên cạnh, đã tổ chức một cuộc họp báo kỳ lạ để công khai tái khẳng định rằng ông chỉ có một người vợ. Vấn đề về người tình bị cáo buộc của Kibaki, và những phản ứng công khai kịch tính bất thường của vợ ông, đã tạo ra một màn trình diễn phụ đáng xấu hổ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông, với tờ The Washington Post gọi toàn bộ vụ bê bối là một "bộ phim truyền hình dài tập mới của Kenya".
Bà Wambui, "người phụ nữ khác" khá nổi tiếng, người được hưởng các đặc quyền của vợ tổng thống và trở thành một nữ doanh nhân quyền lực và giàu có trong nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki, thường xuyên khiến Lucy nổi cơn thịnh nộ được công khai một cách đáng xấu hổ. Bà Wambui, bất chấp sự phản đối từ gia đình Kibaki, do con trai Kibaki, Jimmy, công khai lãnh đạo, và bất chấp sự ủng hộ công khai của Kibaki và chiến dịch tranh cử cho đối thủ của bà, đã kế nhiệm Kibaki làm Nghị sĩ cho khu vực bầu cử Othaya trong Tổng tuyển cử năm 2013. Vào tháng 12 năm 2014, Thượng nghị sĩ Bonny Khalwale đã tuyên bố trên chương trình Jeff Koinange Live của Mạng lưới Truyền hình Kenya (KTN) rằng Tổng thống Kibaki đã giới thiệu Wambui là vợ của mình.
Kibaki thích chơi golf và là thành viên của Câu lạc bộ Golf Muthaiga. Ông là một thành viên thực hành và rất tận tâm của Giáo hội Công giáo Rôma và tham dự Nhà thờ Công giáo Consolata Shrines ở Nairobi vào mỗi Chủ nhật giữa trưa. Vào ngày 21 tháng 8 năm 2016, Kibaki được đưa đến Bệnh viện Karen, và sau đó bay đến Nam Phi để điều trị chuyên sâu. Không giống như các gia đình Kenyatta và Moi, gia đình Kibaki ít quan tâm đến chính trị ngoại trừ cháu trai ông, Nderitu Muriithi, Thống đốc Hạt Laikipia, từ năm 2017 đến năm 2022.
20. Cái chết
Kibaki qua đời vào ngày 21 tháng 4 năm 2022, hưởng thọ 90 tuổi. Tin tức về cái chết của ông được Tổng thống Uhuru Kenyatta công bố, người đã ban hành một tuyên bố rằng Kibaki sẽ được tổ chức một quốc tang với đầy đủ nghi thức dân sự và quân sự và tuyên bố một thời kỳ quốc tang với cờ bay rủ cho đến khi Tổng thống Mwai Kibaki được chôn cất.
Vào ngày 25 tháng 4 năm 2022, thi hài của ông được đưa đến tòa nhà Quốc hội trên một xe kéo pháo quân sự để tổ chức nghi thức quàn linh cữu trong quốc tang. Tổng thống Uhuru Kenyatta và phu nhân Đệ nhất phu nhân Margaret Kenyatta đã dẫn đầu người dân Kenya đến viếng thi hài. Thi hài của ông được đặt trên một bệ quàn trang trọng, mang màu cờ hiệu tổng thống của ông và mặc bộ vest sọc đặc trưng của ông. Thi hài của ông cũng được bốn đại tá Lực lượng Quốc phòng Kenya canh gác, thay ca sau hai giờ. Nghi thức quàn linh cữu tiếp tục cho đến ngày 27 tháng 4 năm 2022 trước buổi lễ tang được tổ chức tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi vào ngày 29 tháng 4 năm 2022, với sự tham dự của các quan chức cấp cao, bao gồm một số tổng thống đương nhiệm. Ông cuối cùng được an táng tại quê nhà Othaya ở Hạt Nyeri vào ngày 30 tháng 4 năm 2022 với đầy đủ nghi thức quân đội sau một buổi lễ nhà thờ do Giáo hội Công giáo Rôma tổ chức tại trường Othaya Approved. Các nghi thức bao gồm tiếng kèn Last Post và Long Reveille, 19 phát súng chào và đội hình bay Missing Man. Nam Sudan tuyên bố ba ngày quốc tang; Tanzania tuyên bố hai ngày quốc tang.
21. Danh dự và Giải thưởng
- Đại Thập tự Giá Kim Tinh của Kenya (C.G.H.)
Các bằng cấp danh dự:
| Trường Đại học | Quốc gia | Danh dự | Năm |
|---|---|---|---|
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Văn học | 2004 |
| Đại học Nông nghiệp và Công nghệ Jomo Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | Không rõ |
| Đại học Khoa học và Công nghệ Masinde Muliro | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | 2008 |
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Luật | 2008 |
| Đại học Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Giáo dục | 2010 |
| Đại học Makerere | Uganda | Tiến sĩ Luật | 2012 |
| Đại học Công nghệ Dedan Kimathi | Kenya | Tiến sĩ Nhân văn | 2013 |
22. Kết quả Bầu cử
Dưới đây là tổng hợp kết quả và tỷ lệ phiếu bầu trong các cuộc bầu cử chính mà Mwai Kibaki đã tham gia:
| Cuộc bầu cử | Chức vụ | Chính đảng | Tỷ lệ phiếu bầu | Số phiếu bầu | Kết quả | Đắc cử |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tổng tuyển cử Kenya 1992 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 19,45% | 1.050.617 phiếu | Hạng 3 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 1997 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 30,89% | 1.911.742 phiếu | Hạng 2 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 2002 | Tổng thống Kenya | Liên minh Cầu vồng Quốc gia | 62,20% | 3.646.277 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
| Tổng tuyển cử Kenya 2007 | Tổng thống Kenya | Đảng Thống nhất Quốc gia (Kenya) | 46,42% | 4.584.721 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
23. Đánh giá và Di sản
Nhiệm kỳ tổng thống của Mwai Kibaki được nhìn nhận với nhiều đánh giá trái chiều, bao gồm cả những thành tựu đáng kể về kinh tế và các tranh cãi gay gắt về chính trị và xã hội.
Về mặt kinh tế, Kibaki được ca ngợi là một nhà quản lý kinh tế xuất sắc hơn người tiền nhiệm Moi. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, khác biệt đáng kể so với phong cách không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Dưới sự lãnh đạo của ông, kinh tế Kenya đã trải qua một sự hồi sinh mạnh mẽ, với tốc độ tăng trưởng GDP tăng từ mức thấp vào năm 2002 lên đến 7% vào năm 2007. Chương trình giáo dục tiểu học miễn phí là một thành tựu quan trọng khác, giúp hàng triệu trẻ em có cơ hội đến trường. Ông cũng đóng góp vào việc hồi sinh các thể chế kinh tế quan trọng như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Việc xây dựng và mở rộng cơ sở hạ tầng, điển hình là Đại lộ Thika, cũng là một điểm sáng trong di sản của ông, cùng với sự phát triển bùng nổ của ngành viễn thông và việc giảm phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài.
Tuy nhiên, di sản chính trị của Kibaki cũng vướng phải nhiều chỉ trích. Mặc dù lên nắm quyền với lời hứa chống tham nhũng, chính quyền của ông lại bị chấn động bởi các vụ bê bối lớn như vụ Anglo Leasing, trong đó hàng trăm triệu shilling bị rút ruột. Các báo cáo điều tra về tham nhũng không được thực hiện đến nơi đến chốn, và việc ông thiếu sự hỗ trợ cho các nỗ lực chống tham nhũng đã dẫn đến việc Trưởng phòng chống tham nhũng John Githongo phải từ chức. Ông bị cáo buộc đã không tận dụng được sự ủy thác mạnh mẽ của người dân vào năm 2002 để thực hiện một sự thay đổi hoàn toàn với quá khứ, thay vào đó lại duy trì hiện trạng và các đặc quyền của giới tinh hoa.
Quan trọng hơn, Kibaki bị chỉ trích vì đã cai trị với một nhóm nhỏ các cộng sự thân cận, chủ yếu là người Kikuyu, dẫn đến nhận thức về một "chính phủ Kikuyu" và làm trầm trọng thêm chủ nghĩa bộ lạc trong xã hội Kenya. Việc ông bội ước Biên bản Ghi nhớ trước bầu cử năm 2002 với Raila Odinga và chiến thắng tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2007, phần lớn dựa vào sự ủng hộ của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu, đã châm ngòi cho bạo lực sau bầu cử. Ủy ban Điều tra Bạo lực Sau bầu cử (CIPEV) kết luận rằng bạo lực sau bầu cử (vào đầu năm 2008) do đó, một phần là hậu quả của việc Tổng thống Kibaki và Chính phủ đầu tiên của ông không thể kiểm soát chính trị đất nước hoặc duy trì đủ tính hợp pháp để có thể diễn ra một cuộc cạnh tranh văn minh với ông tại các cuộc thăm dò. Chế độ của Kibaki đã không thể đoàn kết đất nước, và đã để những cảm giác bị gạt ra ngoài lề phát triển thành bạo lực sau bầu cử. Ông và Chính phủ lúc đó đã tự mãn trong sự ủng hộ mà họ cho rằng sẽ nhận được trong bất kỳ cuộc bầu cử nào từ cộng đồng Kikuyu đa số và đã không lắng nghe quan điểm của các nhà lãnh đạo hợp pháp của các cộng đồng khác.
Các nhà phê bình lưu ý rằng Tổng thống Kibaki đã không tận dụng được sự ủy thác của người dân năm 2002 để hoàn toàn đoạn tuyệt với quá khứ và khắc phục nền chính trị phần lớn được huy động dựa trên lợi ích sắc tộc. "... khi chúng tôi đạt được và thế giới mới mở ra, những người đàn ông già lại xuất hiện và lấy chiến thắng của chúng tôi để tái tạo theo hình ảnh thế giới cũ mà họ biết." Được bầu vào năm 2002 trên nền tảng cải cách, Kibaki được cho là đã tái lập hiện trạng. Các đối thủ của ông cáo buộc rằng mục tiêu chính trong nhiệm kỳ tổng thống của ông là duy trì vị trí đặc quyền của giới tinh hoa nổi lên trong những năm Kenyatta, mà ông là một phần trong số đó. Tóm lại, nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đã không làm đủ để giải quyết vấn đề chủ nghĩa bộ lạc ở Kenya.
Luật sư George Kegoro, trong một bài báo được đăng trên báo Daily Nation vào ngày 12 tháng 4 năm 2013, đã tóm tắt Di sản Chính trị của Kibaki như sau: "Kibaki, cho đến nay, là một nhà quản lý kinh tế tốt hơn Moi trước đó. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, một sự thay đổi so với phong cách khá không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Đẩy mạnh giáo dục tiểu học miễn phí của Kibaki vẫn là một thành tựu quan trọng, cũng như việc hồi sinh các thể chế kinh tế chủ chốt như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Tuy nhiên, Kibaki không phải lúc nào cũng thành công. Lên nắm quyền vào năm 2003 trên nền tảng chống tham nhũng, ông đã thành lập hai ủy ban, Ủy ban Bosire về Vụ bê bối Goldenberg và Ủy ban Ndung'u, điều tra việc phân bổ đất đai bất hợp pháp. Tuy nhiên, các báo cáo đã không được thực hiện. Hơn nữa, chính quyền Kibaki đã bị chấn động bởi một vụ bê bối tham nhũng của riêng mình, vụ lừa đảo Anglo Leasing, liên quan đến những cộng sự thân cận của ông. John Githongo, một người được Kibaki bổ nhiệm đầy cảm hứng làm chuyên gia chống tham nhũng, đã từ chức khỏi chính phủ vào năm 2005, viện dẫn lý do thiếu sự hỗ trợ từ tổng thống. Do đó, khi ông rời nhiệm sở, cuộc chiến chống tham nhũng vẫn chưa hoàn thành. Nhưng, có lẽ, khía cạnh gây tranh cãi nhất trong nhiệm kỳ của Kibaki sẽ luôn là mối quan hệ của ông với các chính trị gia cấp cao thời đó, đặc biệt là Raila Odinga và Kalonzo Musyoka. Bối cảnh của mối quan hệ phức tạp này bao gồm bạo lực sau bầu cử năm 2007, bắt nguồn từ Biên bản Ghi nhớ bị bội ước giữa Kibaki và Raila vào năm 2002. Cuộc tranh cãi về Biên bản Ghi nhớ đã trực tiếp dẫn đến sự tan rã của chính phủ NARC, sau đó Kibaki đã tống cổ Odinga và mời phe đối lập cùng ông cai trị. Kết quả là phe đối lập, bị từ chối tại các cuộc thăm dò, đã gia nhập chính phủ trong khi phe của Raila, được bầu hợp lệ vào quyền lực, lại bị đẩy vào phe đối lập. Đối với những người ủng hộ Raila và Kalonzo, Kibaki sẽ được nhớ đến là một người đã không giữ lời hứa chính trị."
23.1. Thất bại trong việc kiềm chế Tham nhũng
Mặc dù Tổng thống Kibaki chưa bao giờ bị cá nhân buộc tội tham nhũng, và đã gần như chấm dứt việc chiếm đoạt đất công tràn lan trong các thời kỳ Moi và Kenyatta, ông đã không thể kiềm chế đủ văn hóa tham nhũng ăn sâu của Kenya.
Michela Wrong mô tả tình hình như sau: "Dù được thể hiện bằng những khoản hối lộ nhỏ nhặt mà người Kenya bình thường phải trả hàng tuần cho cảnh sát và các ủy viên hội đồng địa phương béo bụng, những công việc được phân phát cho các chàng trai theo đúng dòng tộc bởi công chức và chính trị gia, hay những vụ lừa đảo lớn do giới cầm quyền của đất nước thực hiện, tham nhũng đã trở thành bệnh dịch. 'Ăn', như người Kenya gọi việc chiếm đoạt tài nguyên nhà nước của những người có quan hệ, đã làm tê liệt quốc gia. Trong các chỉ số tham nhũng do tổ chức chống tham nhũng Transparency International đưa ra, Kenya thường xuyên xếp gần cuối, bị coi là chỉ kém bẩn thỉu hơn Nigeria hoặc Pakistan."
Báo Daily Nation, trong một bài báo xuất bản vào ngày 4 tháng 3 năm 2013 với tiêu đề "Kết thúc một thập kỷ thăng trầm của Mwai Kibaki" đã tóm tắt như sau: "Đối với một nhà lãnh đạo được dân chúng ủng hộ mạnh mẽ vào năm 2002 trên nền tảng chống tham nhũng, nhiệm kỳ của Kibaki đã chứng kiến các vụ bê bối tham nhũng, nơi hàng trăm triệu shilling bị rút ruột từ ngân sách công. Liên minh Cầu vồng Quốc gia của Kibaki - lên nắm quyền từ chế độ độc tài của Daniel arap Moi - được hoan nghênh vì những lời hứa về sự thay đổi và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhanh chóng cho thấy rằng nó phù hợp hơn với việc đi theo những con đường đã định."
John Githongo, cựu lãnh đạo chống tham nhũng của Kenya, trong cuốn sách It's Our Turn to Eat của Michela Wrong đã nói rằng: "Phản ứng ban đầu đối với tham nhũng rất mạnh mẽ... nhưng sau một thời gian, rõ ràng là những vụ lừa đảo này đã vươn tới tận tổng thống." Tai tiếng nhất trong một loạt các vụ bê bối tham nhũng là vụ Anglo Leasing trị giá hàng tỷ shilling, xuất hiện vào năm 2004 và liên quan đến việc thanh toán tiền công cho một mạng lưới phức tạp các công ty nước ngoài cho một loạt các dịch vụ - bao gồm tàu hải quân và hộ chiếu - nhưng những dịch vụ này chưa bao giờ thành hiện thực.
23.2. Hiến pháp năm 2010
Việc thông qua Hiến pháp Kenya (2010) mang tính chuyển đổi của Kenya, được Tổng thống Kibaki ủng hộ trong cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2010, là một chiến thắng và thành tựu lớn, đã góp phần đáng kể vào việc giải quyết các thách thức về quản trị và thể chế của Kenya. Với Hiến pháp mới, các cải cách thể chế và lập pháp sâu rộng đã được bắt đầu, mà Tổng thống Kibaki đã khéo léo và thành công dẫn dắt trong những năm cuối nhiệm kỳ tổng thống của mình. Con trai của Kibaki, Jimmy, được trích lời nói: "Khoảnh khắc tuyệt vời nhất của ông ấy là việc ban hành Hiến pháp mới... Đó là một khoảnh khắc rất sâu sắc và đầy cảm xúc đối với ông ấy."
23.3. Bàn giao Quyền lực
Kibaki đã chuyển giao chức tổng thống Kenya cho người kế nhiệm của mình, Uhuru Kenyatta, vào ngày 9 tháng 4 năm 2013 tại một buổi lễ nhậm chức công khai được tổ chức tại sân vận động lớn nhất của Kenya. Kibaki nói: "Tôi rất vui khi được trao ngọn đuốc lãnh đạo cho thế hệ lãnh đạo mới". Ông cũng cảm ơn gia đình và tất cả người dân Kenya vì sự ủng hộ mà họ đã dành cho ông trong suốt nhiệm kỳ của mình, và nêu ra những thành tựu khác nhau mà chính phủ của ông đã đạt được. Việc chuyển giao quyền lực đánh dấu sự kết thúc nhiệm kỳ tổng thống của ông và 50 năm phục vụ công chúng của ông.
24. Đời sống Cá nhân
Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni từ năm 1961 cho đến khi bà qua đời vào năm 2016. Họ có bốn người con: Judy Wanjiku, Jimmy Kibaki, David Kagai và Tony Githinji. Họ cũng có một số cháu: Joy Jamie Marie, Rachael Muthoni, Mwai Junior và Krystinaa Muthoni. Jimmy Kibaki đã tuyên bố và mong muốn trở thành người kế nhiệm chính trị của cha mình, mặc dù cho đến nay anh vẫn chưa thành công trong nỗ lực đó.
Năm 2004, giới truyền thông đưa tin rằng Kibaki có người vợ thứ hai, người mà ông bị cáo buộc đã kết hôn theo luật tục, Mary Wambui, và một cô con gái, Wangui Mwai. Đáp lại, Nhà nước đã đưa ra một tuyên bố không có chữ ký, nói rằng gia đình trực hệ duy nhất của Kibaki vào thời điểm đó là người vợ Lucy và bốn người con của họ. Năm 2009, Kibaki, cùng với Lucy ở bên cạnh, đã tổ chức một cuộc họp báo kỳ lạ để công khai tái khẳng định rằng ông chỉ có một người vợ. Vấn đề về người tình bị cáo buộc của Kibaki, và những phản ứng công khai kịch tính bất thường của vợ ông, đã tạo ra một màn trình diễn phụ đáng xấu hổ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông, với tờ The Washington Post gọi toàn bộ vụ bê bối là một "bộ phim truyền hình dài tập mới của Kenya".
Bà Wambui, "người phụ nữ khác" khá nổi tiếng, người được hưởng các đặc quyền của vợ tổng thống và trở thành một nữ doanh nhân quyền lực và giàu có trong nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki, thường xuyên khiến Lucy nổi cơn thịnh nộ được công khai một cách đáng xấu hổ. Bà Wambui, bất chấp sự phản đối từ gia đình Kibaki, do con trai Kibaki, Jimmy, công khai lãnh đạo, và bất chấp sự ủng hộ công khai của Kibaki và chiến dịch tranh cử cho đối thủ của bà, đã kế nhiệm Kibaki làm Nghị sĩ cho khu vực bầu cử Othaya trong Tổng tuyển cử năm 2013. Vào tháng 12 năm 2014, Thượng nghị sĩ Bonny Khalwale đã tuyên bố trên chương trình Jeff Koinange Live của Mạng lưới Truyền hình Kenya (KTN) rằng Tổng thống Kibaki đã giới thiệu Wambui là vợ của mình.
Kibaki thích chơi golf và là thành viên của Câu lạc bộ Golf Muthaiga. Ông là một thành viên thực hành và rất tận tâm của Giáo hội Công giáo Rôma và tham dự Nhà thờ Công giáo Consolata Shrines ở Nairobi vào mỗi Chủ nhật giữa trưa. Vào ngày 21 tháng 8 năm 2016, Kibaki được đưa đến Bệnh viện Karen, và sau đó bay đến Nam Phi để điều trị chuyên sâu. Không giống như các gia đình Kenyatta và Moi, gia đình Kibaki ít quan tâm đến chính trị ngoại trừ cháu trai ông, Nderitu Muriithi, Thống đốc Hạt Laikipia, từ năm 2017 đến năm 2022.
25. Cái chết
Kibaki qua đời vào ngày 21 tháng 4 năm 2022, hưởng thọ 90 tuổi. Tin tức về cái chết của ông được Tổng thống Uhuru Kenyatta công bố, người đã ban hành một tuyên bố rằng Kibaki sẽ được tổ chức một quốc tang với đầy đủ nghi thức dân sự và quân sự và tuyên bố một thời kỳ quốc tang với cờ bay rủ cho đến khi Tổng thống Mwai Kibaki được chôn cất.
Vào ngày 25 tháng 4 năm 2022, thi hài của ông được đưa đến tòa nhà Quốc hội trên một xe kéo pháo quân sự để tổ chức nghi thức quàn linh cữu trong quốc tang. Tổng thống Uhuru Kenyatta và phu nhân Đệ nhất phu nhân Margaret Kenyatta đã dẫn đầu người dân Kenya đến viếng thi hài. Thi hài của ông được đặt trên một bệ quàn trang trọng, mang màu cờ hiệu tổng thống của ông và mặc bộ vest sọc đặc trưng của ông. Thi hài của ông cũng được bốn đại tá Lực lượng Quốc phòng Kenya canh gác, thay ca sau hai giờ. Nghi thức quàn linh cữu tiếp tục cho đến ngày 27 tháng 4 năm 2022 trước buổi lễ tang được tổ chức tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi vào ngày 29 tháng 4 năm 2022, với sự tham dự của các quan chức cấp cao, bao gồm một số tổng thống đương nhiệm. Ông cuối cùng được an táng tại quê nhà Othaya ở Hạt Nyeri vào ngày 30 tháng 4 năm 2022 với đầy đủ nghi thức quân đội sau một buổi lễ nhà thờ do Giáo hội Công giáo Rôma tổ chức tại trường Othaya Approved. Các nghi thức bao gồm tiếng kèn Last Post và Long Reveille, 19 phát súng chào và đội hình bay Missing Man. Nam Sudan tuyên bố ba ngày quốc tang; Tanzania tuyên bố hai ngày quốc tang.
26. Danh dự và Giải thưởng
- Đại Thập tự Giá Kim Tinh của Kenya (C.G.H.)
Các bằng cấp danh dự:
| Trường Đại học | Quốc gia | Danh dự | Năm |
|---|---|---|---|
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Văn học | 2004 |
| Đại học Nông nghiệp và Công nghệ Jomo Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | Không rõ |
| Đại học Khoa học và Công nghệ Masinde Muliro | Kenya | Tiến sĩ Khoa học | 2008 |
| Đại học Nairobi | Kenya | Tiến sĩ Luật | 2008 |
| Đại học Kenyatta | Kenya | Tiến sĩ Giáo dục | 2010 |
| Đại học Makerere | Uganda | Tiến sĩ Luật | 2012 |
| Đại học Công nghệ Dedan Kimathi | Kenya | Tiến sĩ Nhân văn | 2013 |
27. Kết quả Bầu cử
Dưới đây là tổng hợp kết quả và tỷ lệ phiếu bầu trong các cuộc bầu cử chính mà Mwai Kibaki đã tham gia:
| Cuộc bầu cử | Chức vụ | Chính đảng | Tỷ lệ phiếu bầu | Số phiếu bầu | Kết quả | Đắc cử |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Tổng tuyển cử Kenya 1992 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 19,45% | 1.050.617 phiếu | Hạng 3 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 1997 | Tổng thống Kenya | Đảng Dân chủ (Kenya) | 30,89% | 1.911.742 phiếu | Hạng 2 | Thất bại |
| Tổng tuyển cử Kenya 2002 | Tổng thống Kenya | Liên minh Cầu vồng Quốc gia | 62,20% | 3.646.277 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
| Tổng tuyển cử Kenya 2007 | Tổng thống Kenya | Đảng Thống nhất Quốc gia (Kenya) | 46,42% | 4.584.721 phiếu | Hạng 1 | Đắc cử |
28. Đánh giá và Di sản
Nhiệm kỳ tổng thống của Mwai Kibaki được nhìn nhận với nhiều đánh giá trái chiều, bao gồm cả những thành tựu đáng kể về kinh tế và các tranh cãi gay gắt về chính trị và xã hội.
Về mặt kinh tế, Kibaki được ca ngợi là một nhà quản lý kinh tế xuất sắc hơn người tiền nhiệm Moi. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, khác biệt đáng kể so với phong cách không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Dưới sự lãnh đạo của ông, kinh tế Kenya đã trải qua một sự hồi sinh mạnh mẽ, với tốc độ tăng trưởng GDP tăng từ mức thấp vào năm 2002 lên đến 7% vào năm 2007. Chương trình giáo dục tiểu học miễn phí là một thành tựu quan trọng khác, giúp hàng triệu trẻ em có cơ hội đến trường. Ông cũng đóng góp vào việc hồi sinh các thể chế kinh tế quan trọng như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Việc xây dựng và mở rộng cơ sở hạ tầng, điển hình là Đại lộ Thika, cũng là một điểm sáng trong di sản của ông, cùng với sự phát triển bùng nổ của ngành viễn thông và việc giảm phụ thuộc vào viện trợ nước ngoài.
Tuy nhiên, di sản chính trị của Kibaki cũng vướng phải nhiều chỉ trích. Mặc dù lên nắm quyền với lời hứa chống tham nhũng, chính quyền của ông lại bị chấn động bởi các vụ bê bối lớn như vụ Anglo Leasing, trong đó hàng trăm triệu shilling bị rút ruột. Các báo cáo điều tra về tham nhũng không được thực hiện đến nơi đến chốn, và việc ông thiếu sự hỗ trợ cho các nỗ lực chống tham nhũng đã dẫn đến việc Trưởng phòng chống tham nhũng John Githongo phải từ chức. Ông bị cáo buộc đã không tận dụng được sự ủy thác mạnh mẽ của người dân vào năm 2002 để thực hiện một sự thay đổi hoàn toàn với quá khứ, thay vào đó lại duy trì hiện trạng và các đặc quyền của giới tinh hoa.
Quan trọng hơn, Kibaki bị chỉ trích vì đã cai trị với một nhóm nhỏ các cộng sự thân cận, chủ yếu là người Kikuyu, dẫn đến nhận thức về một "chính phủ Kikuyu" và làm trầm trọng thêm chủ nghĩa bộ lạc trong xã hội Kenya. Việc ông bội ước Biên bản Ghi nhớ trước bầu cử năm 2002 với Raila Odinga và chiến thắng tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2007, phần lớn dựa vào sự ủng hộ của các cộng đồng Kikuyu, Meru và Embu, đã châm ngòi cho bạo lực sau bầu cử. Ủy ban Điều tra Bạo lực Sau bầu cử (CIPEV) kết luận rằng bạo lực sau bầu cử (vào đầu năm 2008) do đó, một phần là hậu quả của việc Tổng thống Kibaki và Chính phủ đầu tiên của ông không thể kiểm soát chính trị đất nước hoặc duy trì đủ tính hợp pháp để có thể diễn ra một cuộc cạnh tranh văn minh với ông tại các cuộc thăm dò. Chế độ của Kibaki đã không thể đoàn kết đất nước, và đã để những cảm giác bị gạt ra ngoài lề phát triển thành bạo lực sau bầu cử. Ông và Chính phủ lúc đó đã tự mãn trong sự ủng hộ mà họ cho rằng sẽ nhận được trong bất kỳ cuộc bầu cử nào từ cộng đồng Kikuyu đa số và đã không lắng nghe quan điểm của các nhà lãnh đạo hợp pháp của các cộng đồng khác.
Các nhà phê bình lưu ý rằng Tổng thống Kibaki đã không tận dụng được sự ủy thác của người dân năm 2002 để hoàn toàn đoạn tuyệt với quá khứ và khắc phục nền chính trị phần lớn được huy động dựa trên lợi ích sắc tộc. "... khi chúng tôi đạt được và thế giới mới mở ra, những người đàn ông già lại xuất hiện và lấy chiến thắng của chúng tôi để tái tạo theo hình ảnh thế giới cũ mà họ biết." Được bầu vào năm 2002 trên nền tảng cải cách, Kibaki được cho là đã tái lập hiện trạng. Các đối thủ của ông cáo buộc rằng mục tiêu chính trong nhiệm kỳ tổng thống của ông là duy trì vị trí đặc quyền của giới tinh hoa nổi lên trong những năm Kenyatta, mà ông là một phần trong số đó. Tóm lại, nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki đã không làm đủ để giải quyết vấn đề chủ nghĩa bộ lạc ở Kenya.
Luật sư George Kegoro, trong một bài báo được đăng trên báo Daily Nation vào ngày 12 tháng 4 năm 2013, đã tóm tắt Di sản Chính trị của Kibaki như sau: "Kibaki, cho đến nay, là một nhà quản lý kinh tế tốt hơn Moi trước đó. Ông đã mang lại trật tự cho việc quản lý các công việc công cộng, một sự thay đổi so với phong cách khá không chính thức đặc trưng của chế độ Moi. Đẩy mạnh giáo dục tiểu học miễn phí của Kibaki vẫn là một thành tựu quan trọng, cũng như việc hồi sinh các thể chế kinh tế chủ chốt như Ủy ban Thịt Kenya và Công ty Sữa Hợp tác Kenya, những tổ chức đã bị hủy hoại dưới thời Moi. Tuy nhiên, Kibaki không phải lúc nào cũng thành công. Lên nắm quyền vào năm 2003 trên nền tảng chống tham nhũng, ông đã thành lập hai ủy ban, Ủy ban Bosire về Vụ bê bối Goldenberg và Ủy ban Ndung'u, điều tra việc phân bổ đất đai bất hợp pháp. Tuy nhiên, các báo cáo đã không được thực hiện. Hơn nữa, chính quyền Kibaki đã bị chấn động bởi một vụ bê bối tham nhũng của riêng mình, vụ lừa đảo Anglo Leasing, liên quan đến những cộng sự thân cận của ông. John Githongo, một người được Kibaki bổ nhiệm đầy cảm hứng làm chuyên gia chống tham nhũng, đã từ chức khỏi chính phủ vào năm 2005, viện dẫn lý do thiếu sự hỗ trợ từ tổng thống. Do đó, khi ông rời nhiệm sở, cuộc chiến chống tham nhũng vẫn chưa hoàn thành. Nhưng, có lẽ, khía cạnh gây tranh cãi nhất trong nhiệm kỳ của Kibaki sẽ luôn là mối quan hệ của ông với các chính trị gia cấp cao thời đó, đặc biệt là Raila Odinga và Kalonzo Musyoka. Bối cảnh của mối quan hệ phức tạp này bao gồm bạo lực sau bầu cử năm 2007, bắt nguồn từ Biên bản Ghi nhớ bị bội ước giữa Kibaki và Raila vào năm 2002. Cuộc tranh cãi về Biên bản Ghi nhớ đã trực tiếp dẫn đến sự tan rã của chính phủ NARC, sau đó Kibaki đã tống cổ Odinga và mời phe đối lập cùng ông cai trị. Kết quả là phe đối lập, bị từ chối tại các cuộc thăm dò, đã gia nhập chính phủ trong khi phe của Raila, được bầu hợp lệ vào quyền lực, lại bị đẩy vào phe đối lập. Đối với những người ủng hộ Raila và Kalonzo, Kibaki sẽ được nhớ đến là một người đã không giữ lời hứa chính trị."
28.1. Thất bại trong việc kiềm chế Tham nhũng
Mặc dù Tổng thống Kibaki chưa bao giờ bị cá nhân buộc tội tham nhũng, và đã gần như chấm dứt việc chiếm đoạt đất công tràn lan trong các thời kỳ Moi và Kenyatta, ông đã không thể kiềm chế đủ văn hóa tham nhũng ăn sâu của Kenya.
Michela Wrong mô tả tình hình như sau: "Dù được thể hiện bằng những khoản hối lộ nhỏ nhặt mà người Kenya bình thường phải trả hàng tuần cho cảnh sát và các ủy viên hội đồng địa phương béo bụng, những công việc được phân phát cho các chàng trai theo đúng dòng tộc bởi công chức và chính trị gia, hay những vụ lừa đảo lớn do giới cầm quyền của đất nước thực hiện, tham nhũng đã trở thành bệnh dịch. 'Ăn', như người Kenya gọi việc chiếm đoạt tài nguyên nhà nước của những người có quan hệ, đã làm tê liệt quốc gia. Trong các chỉ số tham nhũng do tổ chức chống tham nhũng Transparency International đưa ra, Kenya thường xuyên xếp gần cuối, bị coi là chỉ kém bẩn thỉu hơn Nigeria hoặc Pakistan."
Báo Daily Nation, trong một bài báo xuất bản vào ngày 4 tháng 3 năm 2013 với tiêu đề "Kết thúc một thập kỷ thăng trầm của Mwai Kibaki" đã tóm tắt như sau: "Đối với một nhà lãnh đạo được dân chúng ủng hộ mạnh mẽ vào năm 2002 trên nền tảng chống tham nhũng, nhiệm kỳ của Kibaki đã chứng kiến các vụ bê bối tham nhũng, nơi hàng trăm triệu shilling bị rút ruột từ ngân sách công. Liên minh Cầu vồng Quốc gia của Kibaki - lên nắm quyền từ chế độ độc tài của Daniel arap Moi - được hoan nghênh vì những lời hứa về sự thay đổi và tăng trưởng kinh tế, nhưng nhanh chóng cho thấy rằng nó phù hợp hơn với việc đi theo những con đường đã định."
John Githongo, cựu lãnh đạo chống tham nhũng của Kenya, trong cuốn sách It's Our Turn to Eat của Michela Wrong đã nói rằng: "Phản ứng ban đầu đối với tham nhũng rất mạnh mẽ... nhưng sau một thời gian, rõ ràng là những vụ lừa đảo này đã vươn tới tận tổng thống." Tai tiếng nhất trong một loạt các vụ bê bối tham nhũng là vụ Anglo Leasing trị giá hàng tỷ shilling, xuất hiện vào năm 2004 và liên quan đến việc thanh toán tiền công cho một mạng lưới phức tạp các công ty nước ngoài cho một loạt các dịch vụ - bao gồm tàu hải quân và hộ chiếu - nhưng những dịch vụ này chưa bao giờ thành hiện thực.
28.2. Hiến pháp năm 2010
Việc thông qua Hiến pháp Kenya (2010) mang tính chuyển đổi của Kenya, được Tổng thống Kibaki ủng hộ trong cuộc trưng cầu dân ý hiến pháp Kenya năm 2010, là một chiến thắng và thành tựu lớn, đã góp phần đáng kể vào việc giải quyết các thách thức về quản trị và thể chế của Kenya. Với Hiến pháp mới, các cải cách thể chế và lập pháp sâu rộng đã được bắt đầu, mà Tổng thống Kibaki đã khéo léo và thành công dẫn dắt trong những năm cuối nhiệm kỳ tổng thống của mình. Con trai của Kibaki, Jimmy, được trích lời nói: "Khoảnh khắc tuyệt vời nhất của ông ấy là việc ban hành Hiến pháp mới... Đó là một khoảnh khắc rất sâu sắc và đầy cảm xúc đối với ông ấy."
28.3. Bàn giao Quyền lực
Kibaki đã chuyển giao chức tổng thống Kenya cho người kế nhiệm của mình, Uhuru Kenyatta, vào ngày 9 tháng 4 năm 2013 tại một buổi lễ nhậm chức công khai được tổ chức tại sân vận động lớn nhất của Kenya. Kibaki nói: "Tôi rất vui khi được trao ngọn đuốc lãnh đạo cho thế hệ lãnh đạo mới". Ông cũng cảm ơn gia đình và tất cả người dân Kenya vì sự ủng hộ mà họ đã dành cho ông trong suốt nhiệm kỳ của mình, và nêu ra những thành tựu khác nhau mà chính phủ của ông đã đạt được. Việc chuyển giao quyền lực đánh dấu sự kết thúc nhiệm kỳ tổng thống của ông và 50 năm phục vụ công chúng của ông.
29. Đời sống Cá nhân
Kibaki kết hôn với Lucy Muthoni từ năm 1961 cho đến khi bà qua đời vào năm 2016. Họ có bốn người con: Judy Wanjiku, Jimmy Kibaki, David Kagai và Tony Githinji. Họ cũng có một số cháu: Joy Jamie Marie, Rachael Muthoni, Mwai Junior và Krystinaa Muthoni. Jimmy Kibaki đã tuyên bố và mong muốn trở thành người kế nhiệm chính trị của cha mình, mặc dù cho đến nay anh vẫn chưa thành công trong nỗ lực đó.
Năm 2004, giới truyền thông đưa tin rằng Kibaki có người vợ thứ hai, người mà ông bị cáo buộc đã kết hôn theo luật tục, Mary Wambui, và một cô con gái, Wangui Mwai. Đáp lại, Nhà nước đã đưa ra một tuyên bố không có chữ ký, nói rằng gia đình trực hệ duy nhất của Kibaki vào thời điểm đó là người vợ Lucy và bốn người con của họ. Năm 2009, Kibaki, cùng với Lucy ở bên cạnh, đã tổ chức một cuộc họp báo kỳ lạ để công khai tái khẳng định rằng ông chỉ có một người vợ. Vấn đề về người tình bị cáo buộc của Kibaki, và những phản ứng công khai kịch tính bất thường của vợ ông, đã tạo ra một màn trình diễn phụ đáng xấu hổ trong nhiệm kỳ tổng thống của ông, với tờ The Washington Post gọi toàn bộ vụ bê bối là một "bộ phim truyền hình dài tập mới của Kenya".
Bà Wambui, "người phụ nữ khác" khá nổi tiếng, người được hưởng các đặc quyền của vợ tổng thống và trở thành một nữ doanh nhân quyền lực và giàu có trong nhiệm kỳ tổng thống của Kibaki, thường xuyên khiến Lucy nổi cơn thịnh nộ được công khai một cách đáng xấu hổ. Bà Wambui, bất chấp sự phản đối từ gia đình Kibaki, do con trai Kibaki, Jimmy, công khai lãnh đạo, và bất chấp sự ủng hộ công khai của Kibaki và chiến dịch tranh cử cho đối thủ của bà, đã kế nhiệm Kibaki làm Nghị sĩ cho khu vực bầu cử Othaya trong Tổng tuyển cử năm 2013. Vào tháng 12 năm 2014, Thượng nghị sĩ Bonny Khalwale đã tuyên bố trên chương trình Jeff Koinange Live của Mạng lưới Truyền hình Kenya (KTN) rằng Tổng thống Kibaki đã giới thiệu Wambui là vợ của mình.
Kibaki thích chơi golf và là thành viên của Câu lạc bộ Golf Muthaiga. Ông là một thành viên thực hành và rất tận tâm của Giáo hội Công giáo Rôma và tham dự Nhà thờ Công giáo Consolata Shrines ở Nairobi vào mỗi Chủ nhật giữa trưa. Vào ngày 21 tháng 8 năm 2016, Kibaki được đưa đến Bệnh viện Karen, và sau đó bay đến Nam Phi để điều trị chuyên sâu. Không giống như các gia đình Kenyatta và Moi, gia đình Kibaki ít quan tâm đến chính trị ngoại trừ cháu trai ông, Nderitu Muriithi, Thống đốc Hạt Laikipia, từ năm 2017 đến năm 2022.
30. Cái chết
Kibaki qua đời vào ngày 21 tháng 4 năm 2022, hưởng thọ 90 tuổi. Tin tức về cái chết của ông được Tổng thống Uhuru Kenyatta công bố, người đã ban hành một tuyên bố rằng Kibaki sẽ được tổ chức một quốc tang với đầy đủ nghi thức dân sự và quân sự và tuyên bố một thời kỳ quốc tang với cờ bay rủ cho đến khi Tổng thống Mwai Kibaki được chôn cất.
Vào ngày 25 tháng 4 năm 2022, thi hài của ông được đưa đến tòa nhà Quốc hội trên một xe kéo pháo quân sự để tổ chức nghi thức quàn linh cữu trong quốc tang. Tổng thống Uhuru Kenyatta và phu nhân Đệ nhất phu nhân Margaret Kenyatta đã dẫn đầu người dân Kenya đến viếng thi hài. Thi hài của ông được đặt trên một bệ quàn trang trọng, mang màu cờ hiệu tổng thống của ông và mặc bộ vest sọc đặc trưng của ông. Thi hài của ông cũng được bốn đại tá Lực lượng Quốc phòng Kenya canh gác, thay ca sau hai giờ. Nghi thức quàn linh cữu tiếp tục cho đến ngày 27 tháng 4 năm 2022 trước buổi lễ tang được tổ chức tại Sân vận động Quốc gia Nyayo, Nairobi vào ngày 29 tháng 4 năm 2022, với sự tham dự của các quan chức cấp cao, bao gồm một số tổng thống đương nhiệm. Ông cuối cùng được an táng tại quê nhà Othaya ở Hạt Nyeri vào ngày 30 tháng 4 năm 2022 với đầy đủ nghi thức quân đội sau một buổi lễ nhà thờ do Giáo hội Công giáo Rôma tổ chức tại trường Othaya Approved. Các nghi thức bao gồm tiếng kèn Last Post và Long Reveille, 19 phát súng chào và đội hình bay Missing Man. Nam Sudan tuyên bố ba ngày quốc tang; Tanzania tuyên bố hai ngày quốc tang.