1. Cuộc đời
Cuộc đời của Ignaz Friedman trải dài qua nhiều biến cố lịch sử, từ thời thơ ấu thần đồng đến những năm cuối đời lưu vong do Thế chiến II.
1.1. Xuất thân và bối cảnh gia đình
Ignaz Friedman sinh ra với tên Salomon Izaak Freudmann vào ngày 13 tháng 2 năm 1882 tại Podgórze, gần Kraków, Ba Lan (nay là một quận của Kraków). Nơi sinh của ông hiện vẫn còn tồn tại tại số 22 phố Kalwaryjska. Ông là con trai của Nachman (đôi khi được gọi là Wolf hoặc Wilhelm) Freudmann (sinh ngày 10 tháng 7 năm 1857 tại Monasterzyska, nay thuộc Ukraina) và Salomea Eisenbach (sinh ngày 26 tháng 3 năm 1854 tại Kraków). Sinh ra trong một gia đình nhạc sĩ Do Thái du mục, Friedman bộc lộ tài năng thần đồng từ khi còn nhỏ.
1.2. Thời thơ ấu và giáo dục
Friedman bắt đầu học piano với Flora Grzywinska ở Kraków. Sau đó, ông theo học Hugo Riemann tại Leipzig và Theodor Leschetizky tại Vienna, người mà ông cũng từng làm trợ lý. Ông còn tham gia các lớp học chuyên sâu của Ferruccio Busoni. Ngoài ra, Friedman cũng theo học triết học, sáng tác và âm nhạc học tại Đại học Kraków, hoàn thiện nền tảng giáo dục toàn diện của mình.
1.3. Sự nghiệp ban đầu và ra mắt
Sự nghiệp biểu diễn chuyên nghiệp của Friedman bắt đầu với buổi ra mắt chính thức tại Vienna vào năm 1904. Chương trình biểu diễn của ông đặc biệt ấn tượng khi bao gồm ba bản concerto piano, một chương trình đầy tham vọng sánh ngang với các nghệ sĩ vĩ đại đã thành danh như Busoni và Godowsky. Sau đó, ông sống ở Berlin cho đến năm 1914 và định cư tại Copenhagen vào năm 1920, từ đó bắt đầu sự nghiệp biểu diễn quốc tế rộng khắp.
2. Hoạt động biểu diễn và phong cách
Ignaz Friedman nổi tiếng với tư cách là một nghệ sĩ piano hòa nhạc xuất chúng, sở hữu phong cách biểu diễn độc đáo và nhận được nhiều lời khen ngợi từ giới phê bình.
2.1. Hoạt động biểu diễn quốc tế
Friedman đã có một sự nghiệp biểu diễn quốc tế vô cùng rộng lớn, với tổng cộng hơn 2.800 buổi hòa nhạc trong suốt cuộc đời mình. Ông thường xuyên thực hiện các chuyến lưu diễn hòa nhạc khắp thế giới, mang âm nhạc của mình đến nhiều quốc gia. Trong số các buổi biểu diễn đáng chú ý của ông có các buổi hòa nhạc song tấu với nghệ sĩ violin nổi tiếng Bronisław Huberman.
2.2. Phong cách biểu diễn và diễn giải
Phong cách biểu diễn của Friedman được mô tả là điềm tĩnh, tự nhiên và dễ dàng, thấm đẫm cảm giác về nhịp điệu và âm sắc, dựa trên một kỹ thuật điêu luyện. Ông được đánh giá cao về khả năng diễn giải các tác phẩm của Chopin, đặc biệt là các bản mazurka, mà nhiều người cho là vô song, sánh ngang với người đồng hương và cùng thời là Moriz Rosenthal.
Kỹ thuật của Friedman cũng ấn tượng như của Leopold Godowsky, Moriz Rosenthal và Josef Lhévinne. Ông có khả năng sử dụng đa dạng âm động (dynamics) và agogic (sự thay đổi nhịp độ tinh tế), nhưng không bao giờ làm mất đi sự cân bằng âm nhạc. Cách ông xử lý kết cấu âm nhạc, chẳng hạn như các đoạn bass phức tạp, đôi khi mang nét cổ điển. Với cảm giác nhịp điệu tinh tế và khả năng xây dựng cấu trúc uyển chuyển, Friedman có thể biến những tiểu phẩm như các bản "Bài ca không lời" của Felix Mendelssohn hay các bản mazurka của Chopin thành những tác phẩm thực sự vĩ đại. Dấu ấn đặc trưng trong phong cách của ông là sự tận tâm với bản nhạc gốc và khả năng thể hiện chi tiết phức tạp thông qua việc sử dụng rubato linh hoạt.
2.3. Đánh giá tại Mỹ và giới âm nhạc thời đại
Mặc dù được giới phê bình và đồng nghiệp đánh giá cao, Friedman đôi khi nhận được những nhận xét không mấy nồng nhiệt ở Hoa Kỳ trong những năm cuối sự nghiệp. Điều này là do các nhà phê bình trẻ tuổi đã quen với phong cách biểu diễn hiện đại hơn, vốn loại bỏ các yếu tố diễn giải lãng mạn như agogic và bản chất cảm xúc.
Sergei Rachmaninoff rất ngưỡng mộ lối chơi của Friedman và coi ông là một bậc thầy vĩ đại với phong cách lãng mạn hơn của chính mình. Tuy nhiên, có một số ý kiến cho rằng Friedman đôi khi "chơi để làm hài lòng khán giả" (playing to the galleries), nhưng điều này bị tranh cãi mạnh mẽ và được cho là không đúng sự thật, có thể xuất phát từ sự đố kỵ của một số nghệ sĩ khác như Vladimir Horowitz. Friedman chưa bao giờ thực sự thành công ở Mỹ, nơi công nghệ thu âm đã thúc đẩy một cách trình bày âm nhạc hiện đại và trực diện hơn. Do đó, Friedman được coi là một trong những đại diện cuối cùng của một kỷ nguyên đã qua, ngay cả trong thời của Rachmaninoff.
3. Thế chiến II và những năm cuối đời
Những năm cuối đời của Friedman bị ảnh hưởng nặng nề bởi Thế chiến II, buộc ông phải rời bỏ châu Âu và kết thúc sự nghiệp biểu diễn.
3.1. Trốn thoát trong chiến tranh và lưu vong tại Úc
Khi Thế chiến II bùng nổ, Friedman đang ở châu Âu. May mắn thay, ông đã nhận được lời mời tham gia một chuyến lưu diễn hòa nhạc tại Úc vào phút chót, giúp ông thoát khỏi lục địa đang chìm trong chiến tranh. Ông đến Úc vào năm 1940 và định cư tại Sydney, sống ở đó cho đến cuối đời.
3.2. Ngừng hoạt động và qua đời
Buổi hòa nhạc cuối cùng của Ignaz Friedman diễn ra tại Sydney vào ngày 24 tháng 7 năm 1943. Sau buổi biểu diễn đó, chứng viêm dây thần kinh ngoại biên ở tay trái đã buộc ông phải ngừng hoạt động biểu diễn. Ông qua đời tại Sydney vào ngày 26 tháng 1 năm 1948, đúng vào Ngày Úc Đại Lợi. Mộ của ông nằm tại nghĩa trang Petit-Saconnex ở Geneva, Thụy Sĩ.
4. Di sản và thành tựu
Di sản của Ignaz Friedman không chỉ nằm ở những buổi biểu diễn huyền thoại mà còn ở các tác phẩm sáng tác, chuyển soạn và công tác giảng dạy của ông.
4.1. Hoạt động sáng tác và chuyển soạn
Theo truyền thống của các "nghệ sĩ piano kiêm nhà soạn nhạc", Friedman đã sáng tác hơn 90 tác phẩm. Phần lớn trong số đó là các tiểu phẩm piano, nhưng ông cũng viết các tác phẩm cho cello và một bản ngũ tấu piano. Mặc dù các tác phẩm của Friedman được đánh giá là vượt trội so với nhiều tác phẩm của các nghệ sĩ piano bậc thầy cùng thời, chúng vẫn chưa tìm được chỗ đứng vững chắc trong tiết mục biểu diễn tiêu chuẩn. Một số tác phẩm nổi bật của ông bao gồm tiểu phẩm piano duyên dáng "Tabatière à musique" (Hộp nhạc) Op. 33-3, bản "Passacaglia" Op. 44, các bản Étude và concerto piano. Toàn bộ 37 bản nhạc thanh nhạc của ông đã được phát hành dưới dạng thu âm vào năm 2022.
Ngoài ra, Friedman còn chuyển soạn nhiều tác phẩm của các nhà soạn nhạc khác, đặc biệt là của Johann Sebastian Bach và Domenico Scarlatti. Ông cũng biên tập gần như toàn bộ ấn bản các tác phẩm piano của Frédéric Chopin cho nhà xuất bản Breitkopf & Härtel, và biên tập các tác phẩm của Robert Schumann và Franz Liszt.
4.2. Bản thu âm và di sản nghệ thuật
Các bản thu âm của Friedman tương đối ít, nhưng chúng được đánh giá cao và đã được hãng Naxos Records tập hợp thành năm đĩa CD. Đặc biệt, các bản thu âm tác phẩm của Frédéric Chopin và chín bản "Bài ca không lời" của Felix Mendelssohn của ông được ngưỡng mộ rộng rãi. Giống như nhiều nghệ sĩ vĩ đại cùng thời đã từng phát sóng trên radio, phần lớn tài liệu thu âm của ông đã bị thất lạc, bao gồm hàng giờ ghi âm radio được thực hiện ở Úc và New Zealand. Dù vậy, vị trí của ông là một trong những bậc thầy vĩ đại của thế kỷ 20 vẫn không hề lay chuyển.
4.3. Ảnh hưởng đến thế hệ sau và hoạt động giảng dạy
Friedman cũng là một nhà giáo dục có ảnh hưởng, đã đào tạo một số nghệ sĩ piano quan trọng, bao gồm Joseph Gurt, Karol Klein, Anna Schytte, Ignace Tiegerman và Bruce Hungerford. Để vinh danh những đóng góp của ông, Nhạc viện Sydney hàng năm trao Giải thưởng Ignaz Friedman cho sáng tác.
5. Đĩa nhạc
Dưới đây là danh sách các bản thu âm và tác phẩm sáng tác chính của Ignaz Friedman:
- Phát hành bởi Naxos Historical
- Tập 1: BEETHOVEN: Sonata 'Ánh trăng' / CHOPIN: Mazurkas (8.110684)
- Tập 2: GRIEG: Concerto Piano / CHOPIN: Sonata cung Si giáng thứ (8.110686)
- Tập 3: CHOPIN: Mazurkas (8.110690)
- Tập 4: MENDELSSOHN: Bài ca không lời (8.110736)
- Tập 5: Các bản thu âm của English Columbia (8.111114)
- Phát hành bởi Arbiter
- Masters of Chopin (Arbiter 158): Tuyển chọn bao gồm các bản thu âm chưa từng được công bố trước đây.
- Với tư cách là Nhà soạn nhạc
- Ignaz Friedman: Các tác phẩm Piano - Michael Schafer (Genuin Classics, 89149) (2009)
- Friedman: Các tác phẩm Piano gốc - Joseph Banowetz (Grand Piano GP711) (2016)
- Toàn bộ các bài hát - Şen Acar (soprano), Szymon Chojnacki (bass-baritone), Jakub Tchorzewski (piano) Acte Préalable AP0523 (2022)
6. Đọc thêm
- Allan Evans. Ignaz Friedman: Romantic Master Pianist. Bloomington, Indiana University Press, 2009.