Andrey Dmitryevich Sakharov

1.1. Xuất thân và thời thơ ấu

Andrei Dmitrievich Sakharov sinh ra tại Moskva vào ngày 21 tháng 5 năm 1921, trong một gia đình người Nga có truyền thống trí thức. Cha ông, Dmitri Ivanovich Sakharov, là một giáo sư vật lý tại Đại học Quốc gia Moskva thứ hai và là một nghệ sĩ dương cầm nghiệp dư. Ông nội của Sakharov, Ivan, là một luật sư trong Đế quốc Nga cũ, người đã thể hiện sự tôn trọng đối với nhận thức xã hội và các nguyên tắc nhân đạo, bao gồm việc ủng hộ bãi bỏ án tử hình ở Nga. Mẹ của Sakharov, Yekaterina Alekseevna Sofiano, là con gái của Aleksey Semenovich Sofiano, một tướng trong Quân đội Đế quốc Nga với gốc gác người Hy Lạp.

Cha mẹ và bà nội của Sakharov, Maria Petrovna, đã định hình phần lớn tính cách của ông. Mẹ và bà nội ông là thành viên của Giáo hội Chính thống giáo Nga, mặc dù cha ông là người không tin đạo. Khi Andrei khoảng mười ba tuổi, ông nhận ra rằng mình không tin vào Chúa. Tuy nhiên, dù là một người vô thần, ông vẫn tin vào một "nguyên tắc dẫn đường" nào đó vượt lên trên các quy luật vật lý.

1.2. Giáo dục

Sau khi học phổ thông, Sakharov theo học vật lý tại Đại học Tổng hợp Moskva vào năm 1938. Sau khi sơ tán vào năm 1941 trong Mặt trận phía Đông với Đức Quốc xã, ông tốt nghiệp tại Ashgabat ở Turkmenistan vào năm 1942. Sau đó, ông chuyển đến Ulyanovsk và tiếp tục nghiên cứu.

Năm 1943, ông kết hôn với Klavdia Alekseyevna Vikhireva, người mà ông có hai con gái và một con trai. Klavdia sau đó qua đời vào năm 1969. Năm 1945, ông trở lại Moskva và gia nhập Khoa Lý thuyết của Viện Vật lý Lebedev thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Nga dưới sự hướng dẫn của Igor Tamm. Năm 1947, Sakharov đã bảo vệ thành công luận án của mình để lấy bằng Tiến sĩ khoa học (nguyên văn: Doktor Nauk), đề tài của luận án là về chuyển đổi hạt nhân.

2.1. Chương trình vũ khí hạt nhân của Liên Xô

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Sakharov nghiên cứu về tia vũ trụ. Giữa năm 1948, ông tham gia Dự án bom nguyên tử của Liên Xô dưới sự chỉ đạo của Igor Kurchatov và Igor Tamm. Nhóm nghiên cứu của Sakharov tại FIAN vào tháng 8-9 năm 1948 đã đưa ra một khái niệm thứ hai. Việc thêm một lớp vỏ urani tự nhiên, không làm giàu, xung quanh đơteri sẽ làm tăng nồng độ đơteri tại ranh giới urani-đơteri và tổng công suất của thiết bị, vì urani tự nhiên sẽ bắt giữ neutron và tự phân hạch như một phần của phản ứng nhiệt hạch. Ý tưởng về một quả bom phân hạch-nhiệt hạch-phân hạch nhiều lớp này đã khiến Sakharov gọi nó là sloika, hay bánh nhiều lớp.

Thiết bị nguyên tử đầu tiên của Liên Xô đã được thử nghiệm vào ngày 29 tháng 8 năm 1949 (RDS-1). Sau khi chuyển đến Sarov vào năm 1950, Sakharov đóng vai trò chủ chốt trong việc phát triển quả bom khinh khí đầu tiên của Liên Xô với tầm công suất megaton, sử dụng thiết kế được biết đến ở Nga là Ý tưởng thứ ba của Sakharov và ở Hoa Kỳ là Thiết kế Teller-Ulam. Trước Ý tưởng thứ ba của mình, Sakharov đã thử một "bánh nhiều lớp" gồm các lớp nhiên liệu phân hạch và nhiệt hạch xen kẽ. Kết quả không mấy ấn tượng, chỉ tạo ra công suất không hơn một quả bom phân hạch thông thường. Tuy nhiên, thiết kế này vẫn được coi là đáng theo đuổi vì đơteri dồi dào trong khi urani khan hiếm, và ông không biết thiết kế của Mỹ mạnh đến mức nào.

Sakharov nhận ra rằng để gây ra vụ nổ ở một phía của nhiên liệu để nén đối xứng nhiên liệu nhiệt hạch, một tấm gương có thể được sử dụng để phản xạ bức xạ. Các chi tiết chưa được giải mật chính thức ở Nga khi Sakharov viết hồi ký, nhưng trong thiết kế Teller-Ulam, tia X mềm phát ra từ bom phân hạch được tập trung vào một hình trụ đơteri lithi để nén nó đối xứng. Điều này được gọi là nổ sập bức xạ. Thiết kế Teller-Ulam cũng có một thiết bị phân hạch thứ cấp bên trong hình trụ nhiệt hạch để hỗ trợ nén nhiên liệu nhiệt hạch và tạo ra neutron để chuyển đổi một phần lithi thành triti, tạo ra hỗn hợp đơteri và triti. Ý tưởng của Sakharov lần đầu tiên được thử nghiệm dưới dạng RDS-37 vào năm 1955. Một biến thể lớn hơn của cùng thiết kế mà Sakharov đã làm việc là Tsar Bomba 50 megaton vào tháng 10 năm 1961, đây là thiết bị hạt nhân mạnh nhất từng được kích nổ.

Sakharov thấy "những điểm tương đồng nổi bật" giữa số phận của mình và của J. Robert Oppenheimer và Edward Teller ở Mỹ. Sakharov tin rằng trong "cuộc đối đầu bi thảm của hai con người xuất chúng" này, cả hai đều đáng được tôn trọng, bởi vì "mỗi người trong số họ đều chắc chắn mình đúng và có nghĩa vụ đạo đức phải đi đến cùng vì sự thật." Mặc dù Sakharov hoàn toàn không đồng ý với Teller về thử nghiệm vũ khí hạt nhân trong khí quyển và Sáng kiến Phòng thủ Chiến lược, ông tin rằng các học giả Mỹ đã không công bằng với quyết tâm của Teller trong việc phát triển bom H cho Hoa Kỳ vì "tất cả các bước của người Mỹ về việc từ chối tạm thời hoặc vĩnh viễn phát triển vũ khí nhiệt hạch sẽ bị coi là một mưu mẹo khôn ngoan, hoặc là biểu hiện của sự ngu ngốc. Trong cả hai trường hợp, phản ứng sẽ giống nhau - tránh bẫy và ngay lập tức tận dụng sự ngu ngốc của kẻ thù."

Sakharov chưa bao giờ cảm thấy rằng việc tạo ra vũ khí hạt nhân đã khiến ông "biết tội", theo cách diễn đạt của Oppenheimer. Ông sau đó đã viết:

Sau hơn bốn mươi năm, chúng ta chưa có Chiến tranh thế giới thứ ba, và cân bằng khủng bố hạt nhân... có thể đã giúp ngăn chặn một cuộc chiến. Nhưng tôi hoàn toàn không chắc chắn về điều này; hồi đó, trong những năm xa xưa ấy, câu hỏi thậm chí còn chưa nảy sinh. Điều khiến tôi lo lắng nhất bây giờ là sự bất ổn của cán cân, mối nguy hiểm cực độ của tình hình hiện tại, sự lãng phí khủng khiếp của cuộc chạy đua vũ trang... Mỗi chúng ta đều có trách nhiệm suy nghĩ về điều này trên phạm vi toàn cầu, với lòng khoan dung, tin cậy và thẳng thắn, không bị ràng buộc bởi giáo điều ý thức hệ, lợi ích cục bộ hay chủ nghĩa vị kỷ dân tộc.

2.2. Nghiên cứu về vật lý lý thuyết và vũ trụ học

Năm 1950, Sakharov đề xuất ý tưởng về một lò phản ứng phản ứng tổng hợp hạt nhân có kiểm soát, tokamak, vẫn là cơ sở cho phần lớn các công trình trong lĩnh vực này. Sakharov, cùng với Tamm, đã đề xuất giam giữ plasma ion hóa cực nóng bằng các từ trường hình hình xuyến để kiểm soát phản ứng tổng hợp nhiệt hạch dẫn đến sự phát triển của thiết bị tokamak.

Năm 1951, ông đã phát minh và thử nghiệm các máy nén từ thông nổ đầu tiên, nén từ trường bằng vật liệu nổ. Ông gọi các thiết bị này là máy phát MK (viết tắt của MagnetoKumulative). MK-1 xuyên tâm tạo ra từ trường xung 25 megagauss (2.50 K tesla). MK-2 xoắn ốc tạo ra 1000 triệu ampere vào năm 1953.

Sau đó, Sakharov đã thử nghiệm một "pháo plasma" chạy bằng MK, trong đó một vòng nhôm nhỏ được hóa hơi bằng các dòng điện xoáy khổng lồ thành một plasmoid hình xuyến ổn định, tự giới hạn và được tăng tốc lên 100 km/s. Sakharov sau đó đề xuất thay thế cuộn dây đồng trong máy phát MK bằng một solenoid siêu dẫn lớn để nén và tập trung các thử nghiệm hạt nhân dưới lòng đất thành hiệu ứng đầu đạn định hình. Ông đã đưa ra giả thuyết rằng điều này có thể tập trung 10²³ proton mỗi giây trên bề mặt 1 mm².

Sau năm 1965, Sakharov trở lại khoa học cơ bản và bắt đầu nghiên cứu về vật lý hạt và vũ trụ học vật lý. Ông đã cố gắng giải thích bất đối xứng baryon của vũ trụ; về mặt đó, ông là người đầu tiên đưa ra động cơ lý thuyết cho phân rã proton. Phân rã proton đã được Wigner đề xuất vào năm 1949 và 1952. Các thí nghiệm phân rã proton đã được thực hiện từ năm 1954. Sakharov là người đầu tiên xem xét các sự kiện đối xứng CPT xảy ra trước Vụ Nổ Lớn:

Chúng ta có thể hình dung rằng các maximon (hoặc photon) không spin, trung tính được tạo ra tại t < 0 từ vật chất co lại có dư thừa phản quark, rằng chúng đi qua "cái này qua cái kia" tại thời điểm t = 0 khi mật độ là vô hạn, và phân rã với dư thừa quark khi t > 0, hiện thực hóa đối xứng CPT tổng thể của vũ trụ. Tất cả các hiện tượng tại t < 0 được giả định trong giả thuyết này là phản xạ CPT của các hiện tượng tại t > 0.

Sakharov cũng quan tâm đến việc giải thích tại sao độ cong của vũ trụ lại nhỏ như vậy. Điều này đã khiến ông xem xét các mô hình chu kỳ, nơi vũ trụ dao động giữa các pha co lại và giãn nở. Trong các mô hình đó, sau một số chu kỳ nhất định, độ cong tự nhiên trở nên vô hạn ngay cả khi nó không bắt đầu như vậy: Sakharov đã xem xét ba điểm khởi đầu, một vũ trụ phẳng với hằng số vũ trụ hơi âm, một vũ trụ có độ cong dương và hằng số vũ trụ bằng không, và một vũ trụ có độ cong âm và hằng số vũ trụ hơi âm. Hai mô hình cuối cùng này có cái mà Sakharov gọi là sự đảo ngược mũi tên thời gian, có thể được tóm tắt như sau: Ông xem xét các thời điểm t > 0 sau điểm kỳ dị ban đầu của Vụ Nổ Lớn tại t = 0 (mà ông gọi là "điểm kỳ dị Friedman" và ký hiệu là Φ) cũng như các thời điểm t < 0 trước điểm kỳ dị đó. Sau đó, ông giả định rằng entropy tăng khi thời gian tăng đối với t > 0 cũng như khi thời gian giảm đối với t < 0, điều này tạo thành sự đảo ngược thời gian của ông. Sau đó, ông xem xét trường hợp khi vũ trụ tại t < 0 là hình ảnh của vũ trụ tại t > 0 dưới đối xứng CPT nhưng cũng là trường hợp khi không phải vậy: vũ trụ có điện tích CPT khác không tại t = 0 trong trường hợp này. Sakharov xem xét một biến thể của mô hình này, trong đó sự đảo ngược mũi tên thời gian xảy ra tại một điểm entropy tối đa thay vì xảy ra tại điểm kỳ dị. Trong các mô hình đó, không có tương tác động giữa vũ trụ tại t < 0 và t > 0.

Trong mô hình đầu tiên của ông, hai vũ trụ không tương tác, ngoại trừ thông qua sự tích tụ vật chất cục bộ mà mật độ và áp suất của nó trở nên đủ cao để kết nối hai tấm thông qua một cây cầu không có không thời gian giữa chúng, nhưng có sự liên tục của đường trắc địa vượt ra ngoài bán kính Schwarzschild mà không có điểm kỳ dị, cho phép trao đổi vật chất giữa hai tấm liên hợp, dựa trên ý tưởng của Igor Dmitriyevich Novikov. Novikov gọi các điểm kỳ dị như vậy là sự sụp đổ và sự phản sụp đổ, đây là một giải pháp thay thế cho cặp hố đen và lỗ trắng trong mô hình lỗ sâu. Sakharov cũng đề xuất ý tưởng về lực hấp dẫn cảm ứng như một lý thuyết thay thế của trọng lực lượng tử.

3.1. Chủ nghĩa hòa bình và phản đối vũ khí hạt nhân

Từ cuối những năm 1950, Sakharov bắt đầu lo ngại về những hàm ý đạo đức và chính trị của công việc mình. Ông hoạt động chính trị trong những năm 1960, chống lại phổ biến vũ khí hạt nhân. Thúc đẩy chấm dứt các vụ thử trong khí quyển, ông đã đóng vai trò trong Hiệp ước cấm thử hạt nhân một phần năm 1963, được ký kết tại Moskva.

Sakharov cũng tham gia vào một sự kiện có hậu quả chính trị vào năm 1964, khi Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô đề cử Nikolai Nuzhdin, một người theo Trofim Lysenko (người khởi xướng chiến dịch chống di truyền Lysenkoism được Stalin ủng hộ) làm thành viên chính thức. Trái với thông lệ bình thường, Sakharov, một thành viên của viện, đã công khai lên tiếng phản đối việc Nuzhdin trở thành thành viên chính thức và quy trách nhiệm cho Nuzhdin về "sự phỉ báng, sa thải, bắt giữ, thậm chí cái chết, của nhiều nhà khoa học chân chính." Cuối cùng, Nuzhdin không được bầu, nhưng sự việc này đã khiến Nikita Khrushchev ra lệnh cho KGB thu thập tài liệu kompromat (tài liệu gây tổn hại) về Sakharov.

Bước ngoặt lớn trong quá trình phát triển chính trị của Sakharov đến vào năm 1967, khi hệ thống phòng thủ tên lửa chống đạn đạo trở thành một vấn đề then chốt trong quan hệ Mỹ-Liên Xô. Trong một bức thư mật chi tiết gửi lãnh đạo Liên Xô vào ngày 21 tháng 7 năm 1967, Sakharov giải thích sự cần thiết phải "tin lời người Mỹ" và chấp nhận đề xuất của họ về "việc Mỹ và Liên Xô từ chối song phương phát triển hệ thống phòng thủ tên lửa chống đạn đạo" vì nếu không, cuộc chạy đua vũ trang trong công nghệ mới sẽ làm tăng khả năng xảy ra chiến tranh hạt nhân. Ông cũng yêu cầu được phép xuất bản bản thảo của mình, kèm theo bức thư, trên một tờ báo để giải thích những nguy hiểm do loại hình phòng thủ đó gây ra. Chính phủ đã phớt lờ bức thư của ông và từ chối cho phép ông khởi xướng một cuộc thảo luận công khai về ABM trên báo chí Liên Xô.

3.2. Bảo vệ nhân quyền và tự do dân sự

Từ năm 1967, sau Chiến tranh Sáu ngày và sự khởi đầu của Xung đột Ả Rập - Israel, ông tích cực ủng hộ Israel, như ông đã báo cáo nhiều lần trên báo chí, và cũng duy trì quan hệ hữu nghị với những người refusenik (người Do Thái Liên Xô bị từ chối cấp phép di cư) sau này đã thực hiện Aliyah (di cư về Israel).

Tháng 5 năm 1968, Sakharov hoàn thành một bài luận, "Suy nghĩ về Tiến bộ, Chung sống Hòa bình và Tự do Trí tuệ". Ông mô tả hệ thống phòng thủ tên lửa chống đạn đạo là một mối đe dọa lớn của chiến tranh hạt nhân thế giới. Sau khi bài luận được lưu hành trong samizdat (tài liệu tự xuất bản) và sau đó được xuất bản bên ngoài Liên Xô, Sakharov bị cấm thực hiện bất kỳ nghiên cứu nào liên quan đến quân sự và trở lại FIAN để nghiên cứu vật lý lý thuyết cơ bản.

Trong 12 năm, cho đến khi bị lưu đày đến Gorky (Nizhny Novgorod) vào tháng 1 năm 1980, Sakharov đảm nhận vai trò là một người bất đồng chính kiến được công nhận rộng rãi và công khai ở Moskva. Ông đứng canh bên ngoài các phòng xử án đóng cửa, viết đơn kháng cáo thay mặt hơn 200 tù nhân cá nhân, và tiếp tục viết các bài luận về sự cần thiết của dân chủ hóa.

Năm 1970, Sakharov là một trong ba thành viên sáng lập của Ủy ban Nhân quyền ở Liên Xô, cùng với Valery Chalidze và Andrei Tverdokhlebov. Ủy ban này đã viết đơn kháng cáo, thu thập chữ ký cho các kiến nghị và thành công trong việc liên kết với một số tổ chức nhân quyền quốc tế. Công việc của nó là chủ đề của nhiều báo cáo KGB và khiến Sakharov chịu áp lực ngày càng tăng từ chính phủ.

Sakharov kết hôn với một nhà hoạt động nhân quyền đồng chí, Yelena Bonner, vào năm 1972.

Đến năm 1973, Sakharov thường xuyên gặp gỡ các phóng viên phương Tây và tổ chức các cuộc họp báo tại căn hộ của mình. Ông đã kêu gọi Quốc hội Hoa Kỳ thông qua Tu chính án Jackson-Vanik năm 1974 đối với một dự luật thương mại, trong đó gắn thuế quan thương mại với sự sẵn lòng của Kremlin cho phép người Do Thái Liên Xô di cư tự do hơn.

Từ năm 1972, Sakharov trở thành mục tiêu của áp lực liên tục từ các nhà khoa học đồng nghiệp trong Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô và báo chí Liên Xô. Nhà văn Aleksandr Solzhenitsyn đã đứng ra bảo vệ ông.

Năm 1973 và 1974, chiến dịch truyền thông của Liên Xô tiếp tục, nhắm vào cả Sakharov và Solzhenitsyn vì lập trường ủng hộ phương Tây, chống xã hội chủ nghĩa của họ.

Sakharov sau đó mô tả rằng ông mất "nhiều năm" để "hiểu được có bao nhiêu sự thay thế, lừa dối và không phù hợp với thực tế" trong lý tưởng Xô Viết. "Ban đầu tôi nghĩ, bất chấp mọi thứ tôi thấy bằng mắt mình, rằng Nhà nước Xô Viết là một bước đột phá vào tương lai, một loại nguyên mẫu cho tất cả các quốc gia". Sau đó, theo lời ông, ông đã đi đến "lý thuyết đối xứng: tất cả các chính phủ và chế độ ở mức độ gần đúng đầu tiên đều tồi tệ, tất cả các dân tộc đều bị áp bức, và tất cả đều bị đe dọa bởi những mối nguy hiểm chung.":

...sự đối xứng giữa một tế bào ung thư và một tế bào bình thường. Tuy nhiên, nhà nước của chúng ta tương tự như một tế bào ung thư - với chủ nghĩa cứu thế và bành trướng, sự đàn áp toàn trị đối với những người bất đồng chính kiến, cấu trúc quyền lực độc đoán, với sự thiếu vắng hoàn toàn sự kiểm soát của công chúng trong những quyết định quan trọng nhất về chính sách đối nội và đối ngoại, một xã hội khép kín không thông báo cho công dân bất cứ điều gì đáng kể, khép kín với thế giới bên ngoài, không có tự do đi lại hoặc trao đổi thông tin.

Tôi không phải là một linh mục tình nguyện của ý tưởng, mà chỉ đơn giản là một người đàn ông với số phận bất thường. Tôi chống lại tất cả các hình thức tự thiêu (cho bản thân và cho người khác, bao gồm cả những người thân thiết nhất của tôi).

3.3. Lưu đày và sự phản kháng

Sakharov bị bắt vào ngày 22 tháng 1 năm 1980, sau khi ông công khai phản đối can thiệp của Liên Xô vào Afghanistan năm 1979, và bị đưa đến thành phố Gorky, nay là Nizhny Novgorod, một thành phố bị cấm đối với người nước ngoài.

Giữa năm 1980 và 1986, Sakharov bị cảnh sát Liên Xô giám sát. Trong hồi ký của mình, ông kể rằng căn hộ của họ ở Gorky liên tục bị khám xét và trộm cắp. Sakharov được Hiệp hội Nhân văn Hoa Kỳ vinh danh là Người nhân văn của năm 1980.

Tháng 5 năm 1984, vợ của Sakharov, Yelena Bonner, bị bắt giữ, và Sakharov bắt đầu tuyệt thực, yêu cầu vợ mình được phép đi Hoa Kỳ để phẫu thuật tim. Ông bị buộc phải nhập viện và ép ăn. Ông bị giam giữ biệt lập trong bốn tháng. Tháng 8 năm 1984, Bonner bị tòa án kết án năm năm lưu đày tại Gorky.

Tháng 4 năm 1985, Sakharov bắt đầu một cuộc tuyệt thực mới để vợ ông được đi nước ngoài chữa bệnh. Ông lại bị đưa đến bệnh viện và bị ép ăn. Tháng 8, Bộ Chính trị thảo luận về việc phải làm gì với Sakharov. Ông ở lại bệnh viện cho đến tháng 10 năm 1985, khi vợ ông được phép đi Hoa Kỳ. Bà đã phẫu thuật tim ở Hoa Kỳ và trở về Gorky vào tháng 6 năm 1986.

7.1. Các giải thưởng và vinh danh tưởng niệm

• Giải Sakharov vì Tự do Tư tưởng được thành lập năm 1988 bởi Nghị viện châu Âu để vinh danh ông, và là sự tôn vinh cao nhất cho những nỗ lực nhân quyền do Liên minh châu Âu trao tặng. Giải thưởng này được nghị viện trao hàng năm cho "những người mang tinh thần của người bất đồng chính kiến Liên Xô Andrei Sakharov"; cho "Những người đoạt giải, giống như Sakharov, cống hiến cuộc đời mình cho cuộc đấu tranh hòa bình vì nhân quyền."
• Một giải Andrei Sakharov cũng được Hiệp hội Vật lý Hoa Kỳ trao hai năm một lần kể từ năm 2006 "để công nhận sự lãnh đạo và/hoặc thành tựu xuất sắc của các nhà khoa học trong việc duy trì nhân quyền".
• Giải Andrei Sakharov vì Lòng dũng cảm công dân của Nhà văn được thành lập vào tháng 10 năm 1990.
• Năm 2004, với sự chấp thuận của Yelena Bonner, một Giải Sakharov hàng năm dành cho báo chí đã được thành lập cho các phóng viên và nhà bình luận ở Nga. Được tài trợ bởi cựu người bất đồng chính kiến Liên Xô Pyotr Vins, hiện là một doanh nhân ở Mỹ, giải thưởng này được quản lý bởi Quỹ Bảo vệ Glasnost ở Moskva. Giải thưởng "cho báo chí như một hành động lương tâm" đã được trao qua nhiều năm cho các nhà báo nổi tiếng như Anna Politkovskaya và các phóng viên, biên tập viên trẻ làm việc xa thủ đô truyền thông của Nga, Moskva. Người chiến thắng năm 2015 là Yelena Kostyuchenko.

7.2. Andrei Sakharov Archives and Human Rights Center

Trung tâm Lưu trữ và Nhân quyền Andrei Sakharov, được thành lập tại Đại học Brandeis vào năm 1993, hiện được đặt tại Đại học Harvard. Các tài liệu từ kho lưu trữ đó đã được Nhà xuất bản Đại học Yale xuất bản vào năm 2005. Các tài liệu này có sẵn trực tuyến. Hầu hết các tài liệu của kho lưu trữ là thư từ người đứng đầu KGB gửi Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô về các hoạt động của những người bất đồng chính kiến Liên Xô và các khuyến nghị về cách giải thích trên báo chí. Các bức thư bao gồm giai đoạn từ năm 1968 đến năm 1991 (Thời kỳ đình trệ Brezhnev). Các tài liệu không chỉ mô tả hoạt động của Sakharov, mà còn của những người bất đồng chính kiến khác, cũng như của các apparatchik cấp cao nhất và KGB. Không có tài liệu tương đương của kho lưu trữ KGB bằng tiếng Nga nào có sẵn.

7.3. Các giải thưởng và vinh dự

• Anh hùng Lao động Xã hội chủ nghĩa (ba lần: 12 tháng 8 năm 1953; 20 tháng 6 năm 1956; 7 tháng 3 năm 1962).
• Bốn Huân chương Lenin.
• Giải thưởng Lenin (1956).
• Giải thưởng Stalin (1953).
• Thành viên được bầu của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Hoa Kỳ (1969).
• Thành viên được bầu của Viện Hàn lâm Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ (1973).
• Giải thưởng Cino Del Duca (1974).
• Giải Nobel Hòa bình (1975).
• Thành viên được bầu của Hiệp hội Triết học Hoa Kỳ (1978).
• Laurea Honoris Causa của Đại học Sapienza Roma (1980).
• Đại Thập tự Huân chương Chữ thập Vytis (truy tặng vào ngày 8 tháng 1 năm 2003).

Năm 1980, Sakharov bị tước bỏ tất cả các giải thưởng của Liên Xô vì "các hoạt động chống Liên Xô". Sau đó, trong thời kỳ Glasnost, ông từ chối việc trả lại các giải thưởng của mình và do đó, Mikhail Gorbachev đã không ký sắc lệnh cần thiết.

7.4. Các địa điểm tưởng niệm

• Một Trung tâm Sakharov công cộng đã hoạt động ở Moskva cho đến năm 2023.
• Trong những năm 1980, đoạn đường 16th Street NW giữa L và M streets, phía trước đại sứ quán Liên Xô ở Washington, D.C. (sau này trở thành dinh thự đại sứ Nga) được đổi tên thành "Quảng trường Andrei Sakharov" như một hình thức phản đối việc ông bị bắt và giam giữ năm 1980.
• Tại Yerevan, thủ đô của Armenia, Quảng trường Sakharov, nằm ở trung tâm thành phố, được đặt theo tên ông.
• Vườn Sakharov (thành lập năm 1990) nằm ở lối vào Jerusalem, Israel, ngoài Đường cao tốc Jerusalem-Tel Aviv. Cũng có một con phố mang tên ông ở Haifa, gần Ga xe lửa Haifa Hof HaCarmel.
• Tại Nizhny Novgorod, có một Bảo tàng Sakharov trong căn hộ ở tầng một của ngôi nhà 12 tầng nơi gia đình Sakharov đã sống bảy năm; năm 2014, tượng đài của ông được dựng gần ngôi nhà.
• Tại Saint Petersburg, tượng đài của ông đứng ở Quảng trường Sakharov, và có một Công viên Sakharov.
• Năm 1979, một tiểu hành tinh, 1979 Sakharov, được đặt theo tên ông.
• Một quảng trường công cộng ở Vilnius phía trước Nhà báo chí được đặt theo tên Sakharov. Quảng trường được đặt tên vào ngày 16 tháng 3 năm 1991, khi Nhà báo chí vẫn bị quân đội Liên Xô chiếm đóng.
• Phố Andreja Saharova ở quận Pļavnieki ở Riga, Latvia, được đặt theo tên Sakharov.
• Andreij-Sacharow-Platz ở trung tâm Nuremberg được đặt tên để vinh danh Sakharov.
• Tại Belarus, Đại học Môi trường Quốc tế Sakharov được đặt theo tên ông.
• Giao lộ Ventura Blvd và Laurel Canyon Blvd ở Studio City, Los Angeles, được đặt tên là Quảng trường Andrei Sakharov.
• Tại Arnhem, cây cầu bắc qua Nederrijn được gọi là Andrej Sacharovbrug.
• Andrej Sacharovweg là một con phố ở Assen, Hà Lan. Cũng có những con phố mang tên ông ở những nơi khác ở Hà Lan như Amsterdam, Amstelveen, Den Haag, Hellevoetsluis, Leiden, Purmerend, Rotterdam, Utrecht.
• Một con phố ở Copenhagen, Đan Mạch.
• Quai Andreï Sakharov ở Tournai, Bỉ, được đặt tên để vinh danh Sakharov.
• Tại Ba Lan, các con phố mang tên ông ở Warsaw, Łódź và Kraków.
• Đại lộ Andreï Sakharov ở quận Mladost ở Sofia, Bulgaria, được đặt theo tên ông.
• Tại Thành phố New York, một biển báo đường phố ở góc tây nam của Đại lộ số Ba và Phố 67 ở Manhattan ghi Góc Sakharov-Bonner, để vinh danh Sakharov và vợ ông, Yelena Bonner. Góc này chỉ cách Phái đoàn Liên Xô tại Liên Hợp Quốc (sau này trở thành phái đoàn Nga) một dãy nhà và là nơi diễn ra các cuộc biểu tình chống Liên Xô lặp đi lặp lại.
• Tại Chisinau, thủ đô của Moldova, có phố Học sĩ Andrei Sakharov.

7.5. Trong truyền thông

• Trong bộ phim truyền hình năm 1984 Sakharov với sự tham gia của Jason Robards.
• Trong loạt phim truyền hình Star Trek: The Next Generation, một trong những tàu con thoi của Enterprise-D được đặt tên theo Sakharov, và được giới thiệu nổi bật trong một số tập. Điều này tuân theo truyền thống của Star Trek là đặt tên tàu con thoi theo các nhà khoa học nổi tiếng, và đặc biệt trong The Next Generation, là các nhà vật lý.
• Tàu vũ trụ liên hành tinh hư cấu Cosmonaut Alexei Leonov từ tiểu thuyết 2010: Odyssey Two của Arthur C. Clarke được cung cấp năng lượng bởi một "động cơ Sakharov". Tiểu thuyết được xuất bản năm 1982, khi Sakharov đang bị lưu đày ở Nizhny Novgorod, và được dành tặng cho cả Sakharov và Alexei Leonov.
• Ca sĩ người Nga Alexander Gradsky đã viết và biểu diễn bài hát "Памяти А. Д. Сахарова" ("Tưởng nhớ Andrei Sakharov"), nằm trong album CD Live In "Russia" 2 (Живем в "России" 2) của ông.
• Thủ lĩnh phe Sinh thái học trong trò chơi PC S.T.A.L.K.E.R.: Shadow of Chernobyl và phần tiền truyện của nó là một nhà khoa học tên là Giáo sư Sakharov.

8.1. Sách

• Sakharov speaks (1974)
• My country and the world (1975)
• Alarm and hope. The world-renowned Nobel laureate and political dissident speaks out on human rights, disarmament, and détente (1978)
• Collected scientific works (1982)
• Memoirs (1990)
• Moscow and beyond: 1986 to 1989 (1991)
• Воспоминания. В 2 томах (Hồi ký. In 2 volumes, 1996)

8.2. Bài báo và phỏng vấn

• Thoughts on progress, peaceful coexistence and intellectual freedom (1968)
• Here and there: the threat of nuclear war (1969)
• On Alexander Solzhenitsyn's "A Letter to the Soviet Leaders" (1974)
• USSR. The chronicle of current events (1974)
• The need for an open world: Andrei Sakharov calls on scientists to intensify the campaign for a nuclear weapons ban and full disarmament (1975)
• The need for democratization (1970)
• An open letter (1970)
• Memorandum (1972)
• Statement by the Human Rights Committee (1973)
• Interview with Swedish RTV (1973)
• The Deputy Prosecutor-General and I (1973)
• Press conference (1973)
• Reply to critics (1973)
• Reply to oppression (1974)
• How I came to dissent (1974)
• In answer to Solzhenitsyn (1974)
• Sakharov's statement on Jackson amendment (1975)
• Peace, progress and human rights (1976)
• The death penalty (1978)
• Letter from Sakharov and Meiman (1978)
• The human rights movement in the USSR and Eastern Europe: its goals, significance, and difficulties (1978)
• USSR: Sakharov's plea for poets (1980)
• The responsibility of scientists (1981)
• An autobiographical note (1981)
• Letter to my foreign colleagues (1982)
• The plight of Yuri Orlov (1982)
• An appeal (1982)
• A message from Gorky (1983)
• The danger of thermonuclear war. An open letter to Dr. Sidney Drell (1983)
• A reply to slander (1983)
• A letter to my scientific colleagues (1984)
• Of arms and reforms (1987)
• On accepting a prize (1987)
• A man of universal interests (1988)
• On Gorbachev: a talk with Andrei Sakharov (1988)
• Al simposio de Madrid sobre las relaciones comerciales y económicas Este-Oeste (1989)
• A speech to the People's Congress (1989)
• We cannot do without nuclear power plants, but... (1990)
• Sakharov: Sakharov and Solzhenitsyn: a difference in principle (1990)
• Sakharov: years in exile (1990)
• Lecture in Lyons: science and freedom (1999)