Rafael Moneo

1.1. Sinh và Bối cảnh

José Rafael Moneo Vallés sinh ngày 9 tháng 5 năm 1937 tại Tudela, Navarre, Tây Ban Nha. Thuở nhỏ, ông có niềm yêu thích đặc biệt đối với triết học và thơ ca, và ban đầu không có khái niệm rõ ràng về nghề kiến trúc sư. Tuy nhiên, cha của ông, một kỹ sư công nghiệp, đã định hướng sự chú ý của ông vào lĩnh vực này, mở ra con đường cho sự nghiệp kiến trúc sau này.

1.2. Học vấn

Năm 1954, Moneo theo học kiến trúc tại Trường Kiến trúc Thượng đẳng Madrid (ETSAM), thuộc Đại học Kỹ thuật Madrid (UPM), và nhận bằng kiến trúc sư vào năm 1961. Trong thời gian học tập, ông chịu ảnh hưởng sâu sắc từ giáo sư Leopoldo Torres Balbás, người đã giảng dạy môn lịch sử kiến trúc. Từ năm 1958 đến 1961, ông cũng làm việc tại văn phòng của kiến trúc sư Francisco Javier Sáenz de Oiza ở Madrid, tích lũy kinh nghiệm thực tế.

Sau khi tốt nghiệp, Moneo đến Đan Mạch làm việc cho kiến trúc sư Jørn Utzon, nơi ông có cơ hội tham gia vào giai đoạn thiết kế của công trình nổi tiếng Nhà hát Opera Sydney ở Úc. Giai đoạn này đã giúp ông tiếp thu những ảnh hưởng từ kiến trúc Bắc Âu. Sau đó, Moneo đã đi khắp Bán đảo Scandinavia, và trong chuyến đi này, ông đã gặp gỡ kiến trúc sư Alvar Aalto tại Helsinki, Phần Lan.

Năm 1962, Moneo trở về Tây Ban Nha và nhận được học bổng hai năm tại Viện Hàn lâm Tây Ban Nha tại Rome, Ý. Tại đây, ông có cơ hội gặp gỡ và làm quen với nhiều nhân vật nổi tiếng đương thời trong giới kiến trúc và lý thuyết, bao gồm Bruno Zevi, Manfredo Tafuri, và Paolo Portoghesi. Năm 1965, Moneo quay lại Tây Ban Nha, tiếp tục giảng dạy và hoàn thành học vị tiến sĩ tại Trường Kiến trúc, Đại học Madrid. Năm 1970, ông chuyển sang làm nghiên cứu về lý thuyết kiến trúc tại Trường Kiến trúc Barcelona.

2.1. Sự nghiệp ban đầu và Ảnh hưởng

Những bước đi đầu tiên trong sự nghiệp của Moneo được định hình bởi những mối quan hệ nghề nghiệp quan trọng. Từ năm 1958 đến 1961, ông làm việc tại văn phòng của kiến trúc sư Francisco Javier Sáenz de Oiza ở Madrid. Sau khi tốt nghiệp năm 1961, ông chuyển đến Đan Mạch để làm việc cho kiến trúc sư nổi tiếng Jørn Utzon, người đã thiết kế Nhà hát Opera Sydney. Kinh nghiệm này đã giúp Moneo tiếp thu những ảnh hưởng từ kiến trúc Bắc Âu. Sau đó, ông đã có cơ hội gặp gỡ Alvar Aalto ở Helsinki, Phần Lan, một kiến trúc sư khác có ảnh hưởng lớn đến tư duy của ông.

2.2. Thực hành Kiến trúc

Rafael Moneo đã thành lập và điều hành văn phòng kiến trúc của riêng mình, phát triển một phương pháp luận thiết kế đặc trưng. Ông đặc biệt chú trọng đến lịch sử của địa điểm và bối cảnh xung quanh của công trình. Phong cách của ông thường được mô tả là chủ nghĩa chiết trung, lấy cảm hứng từ nhiều nguồn khác nhau và chắt lọc qua sự sáng tạo cá nhân để tạo ra những công trình đa dạng, phù hợp với từng bối cảnh cụ thể.

Các nguyên tắc thiết kế cốt lõi của Moneo bao gồm sự phân tiết và lặp lại trong không gian nội thất, tạo ra nhịp điệu và sự liên tục. Điều này thể hiện rõ trong các công trình như phần mở rộng của Ga Atocha ở Madrid với trần nhà hình vuông liên tục, hay Sân bay Sevilla với những mái vòm lặp lại, tạo nên một ấn tượng độc đáo và nhịp nhàng. Ông cũng nổi tiếng với việc kết hợp thẩm mỹ với chức năng, tạo ra những không gian nội thất thoáng đãng, được coi là bối cảnh hoàn hảo cho các tác phẩm văn hóa và tinh thần.

2.3. Sự nghiệp Học thuật

Bên cạnh thực hành kiến trúc, Rafael Moneo còn có một sự nghiệp học thuật lẫy lừng. Năm 1976, ông sang Hoa Kỳ theo học bổng của Học viện Nghiên cứu Kiến trúc và Đô thị New York và Trường Kiến trúc Cooper Union Irwin S. Chanin. Trong thời gian này, ông trở thành giáo sư thỉnh giảng tại các trường đại học danh tiếng như Đại học Harvard, Đại học Princeton và Đại học Lausanne ở Thụy Sĩ.

Đặc biệt, từ năm 1985 đến đầu những năm 1990, Moneo được bổ nhiệm làm Chủ nhiệm Khoa Kiến trúc tại Trường Thiết kế Sau đại học Harvard. Ông cũng đã giảng dạy kiến trúc tại nhiều nơi khác trên thế giới, bao gồm Madrid và Barcelona. Ông còn là thành viên ban giám khảo của nhiều cuộc thi thiết kế kiến trúc quốc tế, như Cuộc thi Thiết kế Nhà ở Shinkenchiku.

3.1. Ảnh hưởng

Rafael Moneo chịu ảnh hưởng sâu sắc từ nhiều kiến trúc sư tiền bối và các phong trào kiến trúc khác nhau. Ông đã học hỏi từ Alvar Aalto và Jørn Utzon, những người mà ông có cơ hội gặp gỡ và làm việc cùng trong những năm đầu sự nghiệp. Ngoài ra, ông cũng được truyền cảm hứng từ Frank Lloyd Wright.

Moneo còn được nhà phê bình kiến trúc Kenneth Frampton xếp vào nhóm các kiến trúc sư theo chủ nghĩa khu vực phê phán. Triết lý này nhấn mạnh sự tôn trọng lịch sử địa điểm và bối cảnh xung quanh của công trình, đồng thời tìm cách tạo ra một kiến trúc hiện đại nhưng vẫn mang đậm bản sắc địa phương.

3.2. Nguyên tắc Thiết kế và Phong cách

Nguyên tắc thiết kế của Moneo xoay quanh sự điềm tĩnh và tỉ mỉ, nhằm làm phong phú không gian đô thị. Ông nổi tiếng với khả năng kết hợp thẩm mỹ với chức năng, đặc biệt là trong việc tạo ra các không gian nội thất thoáng đãng, đóng vai trò là bối cảnh hoàn hảo cho các tác phẩm văn hóa và tinh thần.

Phong cách của ông mang tính chiết trung, lấy cảm hứng từ nhiều nguồn khác nhau và được chắt lọc qua sự sáng tạo để tạo ra những công trình đa dạng, phù hợp với bối cảnh thiết kế. Ông đặc biệt chú trọng đến việc sử dụng vật liệu và không gian một cách có chủ đích. Ví dụ, trong Bảo tàng Quốc gia Nghệ thuật La Mã ở Mérida, ông đã sử dụng gạch để ốp tường theo phong cách La Mã, hòa quyện công trình mới vào bối cảnh di tích cổ đại.

Sự phân tiết và lặp lại là một yếu tố lớn trong kiến trúc của Moneo. Điều này thể hiện rõ trong sự liên tục của các trần nhà hình vuông tại Ga Atocha hay những mái vòm liên tiếp tại Sân bay Sevilla, tạo ra một nhịp điệu đặc trưng. Các phần mái này thường được thiết kế với cửa sổ trời, mang lại ánh sáng tự nhiên và tạo nên một ấn tượng độc đáo cho cả nội và ngoại thất.

4.1. Bảo tàng Quốc gia Nghệ thuật La Mã, Mérida

Hoàn thành năm 1986, Bảo tàng Quốc gia Nghệ thuật La Mã tại Mérida, Tây Ban Nha, là một trong những tác phẩm nổi bật nhất của Moneo. Công trình này được xây dựng trên nền các di tích La Mã cổ đại, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa lịch sử và kiến trúc hiện đại. Moneo đã sử dụng gạch để ốp tường theo phong cách La Mã, tạo ra một sự hòa quyện kỳ diệu giữa công trình mới và bối cảnh di tích cổ đại. Bên trong, bảo tàng được chia thành nhiều không gian bởi các bức tường gạch, với những lối vào hình vòm cao liên tục, tạo nên một sự kết hợp độc đáo giữa các di tích được bảo tồn dưới lòng đất và các bức tường nội thất kiểu La Mã.

4.2. Bảo tàng Nghệ thuật Davis, Wellesley College

Được hoàn thành vào năm 1993, Bảo tàng Nghệ thuật Davis tại Wellesley College, Massachusetts, là một trong những tác phẩm nổi bật của Moneo tại Hoa Kỳ. Công trình này được thiết kế để tương tác một cách nhạy bén với môi trường xung quanh, thể hiện sự tinh tế của Moneo trong việc tích hợp kiến trúc vào bối cảnh.

4.3. Bảo tàng Moderna Museet và Trung tâm Kiến trúc và Thiết kế Thụy Điển, Stockholm

Hoàn thành năm 1997, Moderna Museet và Trung tâm Kiến trúc và Thiết kế Thụy Điển tại Stockholm, Thụy Điển, là minh chứng cho sự nhạy bén của Moneo với bối cảnh Bắc Âu và các yêu cầu chức năng phức tạp của một công trình văn hóa.

4.4. Trung tâm Hội nghị và Hội trường Kursaal, San Sebastián

Được hoàn thành vào năm 1999, Trung tâm Hội nghị và Hội trường Kursaal ở San Sebastián, Xứ Basque, Tây Ban Nha, là một biểu tượng kiến trúc bên bờ biển. Công trình nổi bật với thiết kế hai khối nhà kính ấn tượng, tạo nên một hình ảnh độc đáo và mạnh mẽ, trở thành một điểm nhấn của thành phố.

4.5. Nhà thờ Đức Mẹ các Thiên thần, Los Angeles

Hoàn thành năm 2002, Nhà thờ Đức Mẹ các Thiên thần tại Los Angeles, California, là một dự án tôn giáo lớn của Moneo. Công trình này nổi bật với thiết kế hiện đại độc đáo và không gian nội thất rộng lớn, mang lại cảm giác trang nghiêm và thanh bình.

4.6. Mở rộng Bảo tàng Prado, Madrid

Dự án mở rộng Bảo tàng Prado danh tiếng ở Madrid, Tây Ban Nha, hoàn thành năm 2007, là một ví dụ điển hình về cách Moneo tôn trọng di sản đồng thời tích hợp tầm nhìn hiện đại. Ông đã khéo léo đưa công trình mới vào khu phức hợp lịch sử, thể hiện sự nhạy cảm với bối cảnh và lịch sử.

4.7. Ga Atocha, Madrid

Ga Atocha ở Madrid đã được Moneo cải tạo và mở rộng vào năm 1992. Công trình này đặc biệt nổi bật với việc biến nhà ga cũ thành một khu vườn nhiệt đới bên trong, kết hợp chức năng giao thông với thẩm mỹ và tái sử dụng không gian đô thị một cách sáng tạo. Mái nhà hình vuông liên tục của Ga Atocha tạo ra một nhịp điệu đặc trưng trong kiến trúc của ông.

• Nhà máy Diestre, Zaragoza (1967)
• Trụ sở Bankinter, Madrid (1977)
• Tòa thị chính Logroño (1981)
• Chi nhánh cũ của Ngân hàng Tây Ban Nha tại Jaén (1988)
• Tòa nhà Previsión Española (1988)
• Sân bay Sevilla (1992)
• Quỹ Pilar và Joan Miró, Mallorca (1992)
• Cải tạo Bảo tàng Thyssen-Bornemisza (Cung điện Villahermosa), Madrid (1992)
• Tòa nhà Diagonal (1993)
• Thư viện Khoa học, Heverlee, Đại học Công giáo Leuven, Bỉ (2000)
• Thư viện mới của Đại học Deusto, Bilbao, Xứ Basque, Tây Ban Nha (2009)
• Tòa nhà Northwest Corner (trước đây là Tòa nhà Khoa học Liên ngành), Đại học Columbia, Thành phố New York, New York (2010)
• Hội trường Peretsman-Scully và Viện Khoa học Thần kinh Princeton, Đại học Princeton, Princeton, New Jersey (2013), nơi đặt các khoa tâm lý học và khoa học thần kinh.
• Bảo tàng Đại học Navarra, Pamplona, Tây Ban Nha (2015)
• Trung tâm Chace, Trường Thiết kế Rhode Island
• Khách sạn Grand Hyatt Berlin
• Phòng hòa nhạc Barcelona (1990)
• Trung tâm văn hóa Don Benito ở Badajoz (1995)

5.1. Giải thưởng Pritzker

Năm 1996, Rafael Moneo được trao Giải thưởng Pritzker, giải thưởng danh giá nhất trong lĩnh vực kiến trúc. Giải thưởng này công nhận những đóng góp xuất sắc và tầm ảnh hưởng sâu rộng của ông đối với kiến trúc thế giới.

5.2. Huy chương Vàng RIBA

Năm 2003, ông được trao Huy chương Vàng Hoàng gia RIBA của Viện Kiến trúc sư Hoàng gia Anh (RIBA), một trong những giải thưởng kiến trúc uy tín nhất thế giới, vinh danh sự nghiệp và những cống hiến không ngừng nghỉ của ông.

5.3. Giải thưởng Hoàng tử Asturias

Năm 2012, Moneo vinh dự nhận Giải thưởng Hoàng tử Asturias cho Nghệ thuật. Ban giám khảo đã đánh giá Moneo là "một kiến trúc sư người Tây Ban Nha có tầm vóc toàn cầu, người đã làm phong phú không gian đô thị bằng một kiến trúc điềm tĩnh và tỉ mỉ. Là một bậc thầy được công nhận trong cả lĩnh vực học thuật và chuyên môn, Moneo để lại dấu ấn riêng biệt trong mỗi tác phẩm của mình bằng cách tạo ra những công trình hiện đại độc đáo, đồng thời kết hợp thẩm mỹ với chức năng, đặc biệt là trong các không gian nội thất thoáng đãng, đóng vai trò là bối cảnh hoàn hảo cho các tác phẩm văn hóa và tinh thần vĩ đại."

5.4. Sư tử Vàng tại Liên hoan Kiến trúc Venice

Năm 2021, Rafael Moneo đã nhận giải Sư tử Vàng cho Thành tựu trọn đời tại Liên hoan Kiến trúc Venice, ghi nhận toàn bộ sự nghiệp và ảnh hưởng lâu dài của ông đối với kiến trúc.

5.5. Các giải thưởng khác

Ngoài các giải thưởng trên, Moneo còn nhận được nhiều sự công nhận quan trọng khác:

• Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia Tây Ban Nha (1961, 2015).
• Huy chương Vàng UIA (1996).
• Huy chương Vàng Nghệ thuật của Chính phủ Hoàng gia Tây Ban Nha (1992).
• Giải thưởng Danh dự của Viện Kiến trúc sư Hoa Kỳ (AIA) và Giải thưởng Hoàng tử Viana của Chính phủ vùng Navarre, Tây Ban Nha (1993).
• Thành viên Danh dự của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Hoa Kỳ (1993).
• Tiến sĩ danh dự của Đại học Công giáo Leuven, Bỉ.
• Giải thưởng Arnold W. Brunner của Viện Hàn lâm Nghệ thuật và Văn học Hoa Kỳ.
• Huy chương Vàng Kiến trúc của Học viện Kiến trúc Pháp (1996).
• Huy chương Thomas Jefferson về Kiến trúc (2012).
• Giải thưởng Praemium Imperiale (2017).
• Huy chương Soane (2017).

7.1. Đánh giá phê bình

Các nhà phê bình, học giả và các tổ chức uy tín đã liên tục đưa ra những nhận định tích cực về giá trị, sự đổi mới và ý nghĩa của các công trình của Moneo trong bối cảnh kiến trúc đương đại. Ông được đánh giá cao về cách tiếp cận nghiêm ngặt và tỉ mỉ trong thiết kế, cũng như khả năng kết hợp hài hòa giữa yếu tố thẩm mỹ và chức năng. Đặc biệt, các không gian nội thất "thoáng đãng" trong các tác phẩm của ông thường được ca ngợi là bối cảnh hoàn hảo cho các tác phẩm văn hóa và tinh thần.

7.2. Tầm ảnh hưởng

Moneo được công nhận là một bậc thầy trong cả lĩnh vực học thuật và chuyên môn. Ông đã để lại dấu ấn riêng biệt trong mỗi công trình, tạo ra những loại hình công trình hiện đại độc đáo. Tác phẩm của ông không chỉ làm phong phú không gian đô thị mà còn có tác động lâu dài đến thế hệ kiến trúc sư sau này, các trường phái kiến trúc và sự phát triển của diễn ngôn kiến trúc. Vai trò của ông trong việc định hình tư duy và thực hành kiến trúc đương đại là không thể phủ nhận.