1. Cuộc sống ban đầu và Bối cảnh
Allan Wipper Wells sinh ngày 3 tháng 5 năm 1952 tại Edinburgh, Midlothian, Scotland. Ông đã thể hiện niềm đam mê với các môn điền kinh từ khi còn nhỏ và sớm tham gia vào các hoạt động thể thao.
1.1. Tuổi thơ và Giáo dục
Wells theo học tại Trường Tiểu học Fernieside và sau đó là Trường Trung học Liberton. Ông rời trường ở tuổi 15 để bắt đầu học nghề kỹ thuật, một bước ngoặt sớm trong cuộc đời chuyên nghiệp của ông.
1.2. Các hoạt động điền kinh ban đầu
Ban đầu, Wells không chuyên về chạy nước rút mà là một vận động viên nhảy ba bước và nhảy xa. Ông đã chứng tỏ tài năng ở các môn này khi giành chức vô địch nhảy xa trong nhà của Scotland vào năm 1974. Đây là nền tảng cho sự phát triển thể chất và kỹ năng vận động sau này của ông, trước khi ông chuyển trọng tâm sang các nội dung chạy nước rút.
2. Sự nghiệp điền kinh
Sự nghiệp điền kinh của Allan Wells trải dài qua nhiều giai đoạn, từ một vận động viên nhảy xa thành công đến nhà vô địch Olympic môn chạy nước rút, với những thành tích nổi bật tại các giải đấu quốc tế lớn.
2.1. Chuyển sang chạy nước rút và những thành công ban đầu
Wells bắt đầu tập trung vào các nội dung chạy nước rút vào năm 1976. Năm 1977, ông giành danh hiệu 60 mét trong nhà của AAA (Hiệp hội Điền kinh Nghiệp dư) và cũng là lần đầu tiên giành chức vô địch chạy nước rút ngoài trời của Scotland trong tổng số bảy danh hiệu mà ông sẽ giành được sau này.
Mùa giải 1978 đánh dấu sự cải thiện đáng kể về thành tích của ông. Tại Gateshead, ông thiết lập kỷ lục mới của Vương quốc Anh với thời gian 10.29 giây, vượt qua các đối thủ mạnh như Don Quarrie và James Sanford. Cùng năm đó, ông giành chức vô địch 100 mét và 200 mét của Vương quốc Anh. Tại Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung 1978 ở Edmonton, Alberta, Canada, Wells đã giành huy chương vàng nội dung 200 mét và huy chương bạc nội dung 100 mét. Ông cũng góp công lớn vào tấm huy chương vàng của đội tiếp sức 4x100 mét, chạy chân thứ hai cùng với Drew McMaster, David Jenkins và Cameron Sharp.
Thành công tiếp tục đến với Wells vào năm 1979, khi ông giành chức vô địch 200 mét tại Cúp châu Âu (điền kinh) ở Torino, Ý, đánh bại kỷ lục thế giới mới Pietro Mennea ngay trên sân nhà của anh ấy. Ông cũng giành vị trí thứ ba ở nội dung 100 mét tại giải đấu này.
2.2. Thế vận hội Mùa hè Moskva 1980
Vào đầu mùa giải 1980, Allan Wells đã giành chức vô địch 100 mét của Hiệp hội Điền kinh Nghiệp dư (AAA) trước khi đến Côte d'Azur để chuẩn bị cho Thế vận hội Mùa hè 1980 ở Moskva. Wells thường không sử dụng bàn đạp khởi động khi thi đấu, nhưng một thay đổi quy tắc đã buộc ông phải sử dụng chúng tại Thế vận hội Moskva.
Trước thềm Thế vận hội, Wells phải đối mặt với áp lực chính trị đáng kể từ Margaret Thatcher trong bối cảnh Vương quốc Anh đứng trước quyết định tẩy chay Thế vận hội do Hoa Kỳ dẫn đầu. Ông đã phản ứng bằng cách từ chối tất cả các yêu cầu từ giới truyền thông. Sự tham gia của ông vào Thế vận hội còn bị đe dọa bởi cơn đau lưng mãn tính bùng phát ngay trước khi các cuộc thi đấu bắt đầu. Mỗi ngày, ông phải trải qua bốn buổi điều trị cật lực khiến ông quá mệt mỏi để tập luyện. Thay vào đó, ông dành thời gian nghỉ ngơi khi không điều trị.
Tại Moskva, Wells đã vượt qua vòng loại 100 mét với kỷ lục mới của Vương quốc Anh là 10.11 giây. Trong trận chung kết 100 mét, ông đối đầu với ứng cử viên sáng giá trước đó là Silvio Leonard của Cuba. Wells về đích với một cú đổ người cực độ, khiến đầu và vai của ông vượt qua vạch đích trước ngực của Leonard khoảng 0.1 m (3 in). Cả hai vận động viên đều được ghi nhận cùng thời gian là 10.25 giây. Wells đã trở thành nhà vô địch 100 mét Olympic lớn tuổi nhất vào thời điểm đó, ở tuổi 28 và 83 ngày.
Trận chung kết 200 mét cũng diễn ra đầy kịch tính. Wells giành huy chương bạc, chỉ kém Pietro Mennea 0.02 giây, đồng thời thiết lập kỷ lục mới của Vương quốc Anh là 20.21 giây. Ông tiếp tục phá vỡ kỷ lục thứ ba của Vương quốc Anh ở nội dung tiếp sức 4x100 mét với 38.62 giây, khi đội của ông về đích ở vị trí thứ tư.
Trong một cuộc phỏng vấn sau này, Wells chia sẻ rằng hai vấn đề ông đối mặt trước Thế vận hội (chấn thương và áp lực sử dụng bàn đạp khởi động) lại vô tình trở thành yếu tố then chốt cho thành công của ông. Ông nói với tờ The Scotsman: "Khi chúng tôi đến Moskva, [vợ và huấn luyện viên của tôi] Margot và tôi quyết định tôi sẽ thực hiện sáu lần xuất phát để xem mọi việc thế nào. Lần thứ tư và thứ năm là toàn lực như khi tôi thi đấu, và tôi hỏi Margot nghĩ gì: cô ấy nói đó là những lần xuất phát tốt nhất mà cô ấy từng thấy tôi thực hiện. Việc nghỉ ngơi đã giúp tôi rất nhiều, tôi thực sự tươi mới và quyết tâm, và những lần xuất phát đó đã mang lại cho tôi lợi thế tâm lý so với những người khác, điều này là chìa khóa vì Thế vận hội là tất cả về năng lực tinh thần của bạn. Bạn chạy nhanh nhất khi bạn thư giãn và tự do (10.11 giây của Wells để vượt qua vòng loại 100 mét vẫn là kỷ lục Scotland) chứ không phải khi bạn phải hung hăng."
Sau Thế vận hội Moskva, có một số ý kiến cho rằng tấm huy chương vàng của Wells đã bị giảm giá trị do cuộc tẩy chay. Wells đã chấp nhận lời mời tham gia cuộc đối đầu với những vận động viên chạy nước rút xuất sắc nhất của Hoa Kỳ, trong số những người khác, tại giải điền kinh ASV Weltklasse ở Köln, Tây Đức. Chưa đầy hai tuần sau khi giành huy chương vàng Olympic, ông đã thắng trận chung kết ở Köln với thời gian 10.19 giây, đánh bại các vận động viên người Mỹ như Stanley Floyd (10.21), Mel Lattany (10.25), Carl Lewis (10.30) và Harvey Glance (10.31). Sau khi về đích, Lattany đã tiến đến Wells và nói: "Dù sao đi nữa, Allan, cậu là nhà vô địch Olympic và cậu sẽ là nhà vô địch Olympic dù cậu có chạy với bất kỳ ai ở Moskva."
Cuối năm 1980, Wells được trao danh hiệu Vận động viên Thể thao của năm Scotland.
2.3. Các thành tựu sau Thế vận hội
Năm 1981, sau chuyến lưu diễn ở Úc và New Zealand, Wells giành chức vô địch 100 mét Cúp châu Âu (điền kinh) năm 1981 tại Zagreb, đánh bại Frank Emmelmann của Đông Đức. Wells cũng về nhì ở nội dung 200 mét.
Sau đó, ông giành chiến thắng tại giải "IAAF Golden Sprints" ở Berlin, đây là giải chạy nước rút nổi bật nhất thế giới năm đó. Mặc dù về nhì ở 100 mét sau vận động viên người Pháp Hermann Panzo chỉ 0.01 giây, Wells đã vô địch 200 mét, đánh bại bốn vận động viên chạy nước rút hàng đầu của Mỹ là Mel Lattany, Jeff Phillips, Stanley Floyd, Steve Williams, cũng như Ben Johnson. Ông đạt tổng điểm 30.30 cho tổng thành tích 100 mét và 200 mét (10.15 và 20.15, 200 mét có trợ giúp gió).
Wells tiếp tục giành chức vô địch 100 mét tại IAAF World Cup 1981 ở Roma, đánh bại Carl Lewis. Sau đó, ông về nhì ở 200 mét tại World Cup với 20.53 giây. Sau đó, ông lại đánh bại Mel Lattany và Stanley Floyd khi giành chiến thắng 200 mét với thời gian 20.26 giây tại giải Memorial Van Damme ở Brussels, Bỉ.
2.4. Giai đoạn cuối sự nghiệp và giải nghệ
Năm 1982, tại Brisbane, Queensland, Úc, Wells giành thêm hai danh hiệu Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung, bao gồm 100 mét với thời gian 10.02 giây (có trợ giúp gió) và 200 mét. Ông cũng giành huy chương đồng ở nội dung tiếp sức. Đặc biệt, ông chia sẻ danh hiệu 200 mét với Mike McFarlane của Anh với cùng thời gian 20.43 giây, một trường hợp hòa hiếm gặp.
Năm 1983, ông giành danh hiệu Cúp châu Âu thứ ba của mình bằng cách giành chiến thắng 200 mét với 20.72 giây, đánh bại đối thủ cũ Pietro Mennea tại Luân Đôn, và một lần nữa giành vị trí thứ hai ở nội dung 100 mét. Sau đó, ông về thứ tư ở cả hai trận chung kết 100 mét và 200 mét tại Giải vô địch điền kinh thế giới IAAF ở Helsinki.
Ở tuổi 32, ông lọt vào bán kết 100 mét tại Thế vận hội Mùa hè 1984 ở Los Angeles, và là thành viên của đội tiếp sức về đích ở vị trí thứ bảy trong trận chung kết. Wells bỏ lỡ phần lớn năm 1985 vì chấn thương. Ông không được chọn tham dự Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung 1986 ở Edinburgh, do không tham gia các vòng loại của Scotland. Tuy nhiên, vào ngày 5 tháng 8 tại Gateshead, ông đã đánh bại cả Ben Johnson và Atlee Mahorn, lần lượt là các nhà vô địch 100 mét và 200 mét của Khối Thịnh vượng chung.
Tại Gateshead, Wells còn gây chú ý khi là người đầu tiên được thấy mặc quần chạy Lycra hiện nay phổ biến. Hình ảnh này đã khiến ông được mệnh danh là "Wilson của Phù thủy" (một nhân vật truyện tranh). Wells sau đó được chọn tham dự Giải vô địch châu Âu tại Stuttgart, về thứ năm ở cả chung kết 100 mét và 200 mét. Ông cũng có một chiến thắng trước Linford Christie tại Trung tâm Thể thao Quốc gia Crystal Palace vào cuối năm 1986 ở nội dung 100 mét với 10.31 giây. Một trong những chiến thắng cuối cùng của ông là giành cú đúp 100 mét và 200 mét tại Giải đấu Thể thao Cao nguyên Inverness năm 1987. Trong năm 1987, thời gian tốt nhất của ông là 10.28 giây và ông đủ điều kiện tham dự Giải vô địch thế giới ở Roma nhưng đã bị chấn thương.
Mặc dù sự nghiệp sau này bị ảnh hưởng bởi những chấn thương lưng tái phát, ông vẫn giành tổng cộng 18 huy chương tại các giải vô địch lớn trước khi giải nghệ ở tuổi ba mươi. Ông cùng với Don Quarrie và Pietro Mennea đã tạo ra một xu hướng cho các vận động viên chạy nước rút ở độ tuổi trên 30 tiếp tục thi đấu lâu hơn vào cuối những năm 1980.
3. Thành tích chính
| Năm | Giải đấu | Địa điểm | Nội dung | Kết quả | Kỷ lục |
|---|---|---|---|---|---|
| 1978 | Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung | Edmonton (Canada) | 100m | Thứ 2 | 10.07 giây |
| 1978 | Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung | Edmonton (Canada) | 200m | Thứ 1 | 20.12 giây |
| 1978 | Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung | Edmonton (Canada) | 4x100m Tiếp sức | Thứ 1 | 39.24 giây |
| 1978 | Giải vô địch điền kinh châu Âu | Praha (Tiệp Khắc) | 100m | Thứ 6 | 10.45 giây |
| 1980 | Thế vận hội | Moskva (Liên Xô) | 100m | Thứ 1 | 10.25 giây |
| 1980 | Thế vận hội | Moskva (Liên Xô) | 200m | Thứ 2 | 20.21 giây |
| 1980 | Thế vận hội | Moskva (Liên Xô) | 4x100m Tiếp sức | Thứ 4 | 38.62 giây |
| 1981 | IAAF World Cup | Roma (Ý) | 100m | Thứ 1 | 10.20 giây |
| 1981 | IAAF World Cup | Roma (Ý) | 200m | Thứ 2 | 20.53 giây |
| 1982 | Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung | Brisbane (Úc) | 100m | Thứ 1 | 10.02 giây |
| 1982 | Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung | Brisbane (Úc) | 200m | Thứ 1 | 20.43 giây |
| 1982 | Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung | Brisbane (Úc) | 4x100m Tiếp sức | Thứ 3 | 39.33 giây |
| 1983 | Giải vô địch điền kinh thế giới IAAF | Helsinki (Phần Lan) | 100m | Thứ 4 | 10.27 giây |
| 1983 | Giải vô địch điền kinh thế giới IAAF | Helsinki (Phần Lan) | 200m | Thứ 4 | 20.52 giây |
| 1984 | Thế vận hội | Los Angeles (Hoa Kỳ) | 4x100m Tiếp sức | Thứ 7 | 39.13 giây |
| 1986 | Giải vô địch điền kinh châu Âu | Stuttgart (Tây Đức) | 100m | Thứ 5 | 10.24 giây |
| 1986 | Giải vô địch điền kinh châu Âu | Stuttgart (Tây Đức) | 200m | Thứ 5 | 20.89 giây |
4. Cuộc sống sau giải nghệ thi đấu
Từ năm 1982, Allan Wells đã sống ở Surrey, Vương quốc Anh, cùng với vợ là Margot Wells. Sau khi giải nghệ khỏi sự nghiệp thi đấu, ông trở thành huấn luyện viên cho đội xe trượt băng của Vương quốc Anh. Margot Wells cũng là một cựu vận động viên điền kinh nổi tiếng của Scotland, từng là nhà vô địch 100 mét và 100 mét vượt rào.
Hiện tại, họ sống ở Guildford, Surrey, nơi Margot hoạt động với vai trò chuyên gia tư vấn thể hình, còn Allan là kỹ sư hệ thống đã nghỉ hưu. Ngoài ra, Allan cũng từng huấn luyện đội chạy nước rút chuyên nghiệp của Bank of Scotland cùng với một cựu vận động viên chạy nước rút Scotland khác là Ian Mackie.
5. Danh hiệu và Giải thưởng
Allan Wells đã nhận được nhiều danh hiệu và giải thưởng cao quý trong suốt sự nghiệp và sau khi giải nghệ, ghi nhận những đóng góp to lớn của ông cho nền điền kinh.
Ông được bổ nhiệm làm Thành viên Huân chương Đế quốc Anh (MBE) trong Lễ vinh danh Sinh nhật năm 1982, vì những đóng góp xuất sắc cho điền kinh. Wells cũng được vinh danh và đưa vào Đại sảnh Danh vọng Thể thao Scotland, cùng với hai nhà vô địch Olympic điền kinh khác của Scotland là Eric Liddell và Wyndham Halswelle.
Vào tháng 10 năm 2013, Wells là người đầu tiên cầm gậy trong Lễ rước gậy của Nữ hoàng cho Đại hội Thể thao Khối Thịnh vượng chung 2014, mang gậy từ Cung điện Buckingham ở Luân Đôn. Tháng 7 năm 2014, ông cùng với vợ Margot, đã nhận bằng Tiến sĩ Khoa học Danh dự từ Đại học Edinburgh Napier, một sự công nhận cho những đóng góp của họ trong lĩnh vực thể thao và khoa học.
6. Di sản và Đánh giá
Allan Wells để lại một di sản đáng kể trong làng điền kinh Vương quốc Anh và thế giới, với những kỷ lục ấn tượng và ảnh hưởng đến thế hệ vận động viên sau này.
6.1. Kỷ lục và Ảnh hưởng
Kỷ lục cá nhân tốt nhất của Allan Wells ở nội dung 100 mét là 10.11 giây, và ở nội dung 200 mét là 20.21 giây, cả hai đều được thiết lập tại Thế vận hội Moskva 1980. Hai thành tích này vẫn là kỷ lục của Scotland cho đến ngày nay.
Ngoài ra, ông còn đạt được những thời gian đáng chú ý với sự hỗ trợ của gió: 10.02 giây ở 100 mét tại Brisbane năm 1982 (với gió +5.9 m/s), kỷ lục này vẫn là kỷ lục đường chạy tính đến tháng 8 năm 2024, và ông chia sẻ với Rohan Browning. Ở nội dung 200 mét, ông đạt 20.11 giây tại Edinburgh năm 1980 (với gió +3.7 m/s). Tính đến tháng 8 năm 2024, Wells cũng giữ hai kỷ lục đường chạy 200 mét khác có trợ giúp gió: 20.29 giây tại Torino năm 1979 (với gió +2.2 m/s) và 20.26 giây tại Venezia năm 1981 (với gió +8.5 m/s).
Ảnh hưởng của Wells còn thể hiện qua việc ông cùng với Don Quarrie và Pietro Mennea đã tạo ra một xu hướng mới trong giới chạy nước rút vào cuối những năm 1980, khi các vận động viên ở độ tuổi trên 30 tiếp tục thi đấu ở đẳng cấp cao, kéo dài đáng kể sự nghiệp thi đấu của họ.
6.2. Các tranh cãi
Vào tháng 6 năm 2015, một bộ phim tài liệu của BBC mang tên Panorama: Catch Me If You Can đã đưa ra các cáo buộc từ một đồng đội cũ của Wells về việc ông sử dụng doping từ năm 1977. Tuy nhiên, Allan Wells đã kiên quyết phủ nhận tất cả các cáo buộc này.