1. Thời thơ ấu và bối cảnh
Abdul Haq, tên khai sinh Humayoun Arsala, có một tuổi thơ đầy biến động và lớn lên trong một gia đình có địa vị xã hội cao, điều này đã định hình con đường sau này của ông với tư cách là một nhà lãnh đạo.
1.1. Tuổi thơ và giáo dục
Haq sinh ngày 23 tháng 4 năm 1958 tại Seydan, một ngôi làng nhỏ thuộc tỉnh Nangarhar, Afghanistan. Ngay từ nhỏ, ông đã cùng gia đình chuyển đến tỉnh Helmand. Cha ông, Mohammed Aman, là đại diện của một công ty xây dựng ở Nangarhar tại Helmand và được coi là khá giả theo tiêu chuẩn Afghanistan. Bản thân Haq được mô tả là một đứa trẻ ngỗ nghịch; ông đã thuyết phục cha mình cho đi học sớm khi mới 5 tuổi và từng đánh một giáo viên đang ngủ gật trong giờ học. Một năm sau, cha ông qua đời ở tuổi 51 vì bệnh thận, khiến anh trai ông, Din Mohammad, phải gánh vác trách nhiệm lãnh đạo gia đình. Sau biến cố này, gia đình ông chuyển về Nangarhar, nơi có gia đình lớn của họ.
Tại Fatehabad, Haq bắt đầu theo học một trường Madrasah dưới sự hướng dẫn của các mullah địa phương. Đến năm 8 tuổi, ông bắt đầu học tại Lycée, nơi ông bắt đầu thách thức tư tưởng Cộng sản của một số giáo viên. Ông thông thạo tiếng Pashtun, tiếng Dari và tiếng Anh.
1.2. Gia đình và dòng tộc
Gia đình của Abdul Haq có mối quan hệ rộng rãi và là một phần của gia tộc Arsala Khel, thuộc tiểu bộ tộc Jabar Khel của bộ tộc Ahmadzai (thuộc liên minh bộ tộc Ghilji), một bộ tộc có nhiều đất đai. Tất cả họ đều là người Pashtun về mặt sắc tộc. Ông nội của cha ông, Wazir Arsala Khan, từng là Bộ trưởng Ngoại giao Afghanistan vào năm 1869, nổi tiếng với những nỗ lực trong chính sách đối ngoại với Anh và Nga. Một người anh em họ của ông, Hedayat Arsala, là giám đốc Ngân hàng Thế giới làm việc tại Washington, D.C. và sau này trở thành Phó Tổng thống Afghanistan trong chính quyền của Hamid Karzai (từ tháng 12 năm 2001 đến tháng 12 năm 2004).
Haq có hai người anh trai là Haji Din Mohammad và Abdul Qadir, cùng một người em trai là Nasrullah Baryalai Arsalai. Abdul Qadir, một người ủng hộ sớm của Hamid Karzai, đã được bổ nhiệm vào vị trí nội các nhưng sau đó bị ám sát vào năm 2002. Haji Din Muhammad là lãnh đạo của đảng Hezb-e Islami Khalis.
2. Hoạt động Mujahideen
Thời kỳ Mujahideen của Abdul Haq được đánh dấu bằng sự tham gia tích cực vào cuộc chiến chống lại Liên Xô và chính phủ Afghanistan, cùng với những liên minh và mối quan hệ phức tạp với các cường quốc bên ngoài.
2.1. Tham gia Chiến tranh Xô viết-Afghanistan
Abdul Haq lần đầu tiên tham gia vào cuộc chiến chống lại chính phủ Afghanistan vào năm 1978, ban đầu không có sự hỗ trợ từ bên ngoài. Sau đó, ông gia nhập phe Hezb-e Islami Khalis do Mohammad Yunus Khalis lãnh đạo, không nên nhầm lẫn với phe Hezb-i-Islami của Gulbuddin Hekmatyar. Trong suốt Chiến tranh Xô viết-Afghanistan, Haq đã điều phối các hoạt động của Mujahideen tại tỉnh Kabul. Ông nổi tiếng là một trong những chỉ huy chiến trường có ảnh hưởng và được biết đến nhiều nhất ở tỉnh Kabul trong những năm 1980.
Trong các trận chiến, Haq đã bị thương nhiều lần, bao gồm việc mất một phần gót chân phải. Do những vết thương này, ông thường phải chiến đấu chống lại quân Liên Xô trên lưng ngựa. Ông được cho là đã bị thương 12 lần trên chiến trường và từng đến Nhật Bản để điều trị vết thương.
2.2. Các phe phái và liên minh
Abdul Haq là thành viên của Đảng Hồi giáo Afghanistan (Hezb-e Islami) của Mohammad Yunus Khalis. Ông được phái đi làm đặc phái viên ngoại giao nhiều lần ở nước ngoài. Có thông tin cho rằng quyết định của Tổng thống Ronald Reagan về việc viện trợ quân sự quy mô lớn cho Mujahideen một phần là do ông đã thuyết phục.
2.3. Quan hệ với Hoa Kỳ và Pakistan
Haq là một trong số ít liên lạc viên người Afghanistan của CIA trong những năm đầu của cuộc chiến. Steve Coll đã viết rằng ông "trở thành người hướng dẫn quan trọng nhất của Howard Hart người Afghanistan trong cuộc chiến chống Liên Xô." Tuy nhiên, sau này vào những năm 1980, ông trở thành một người chỉ trích ISI của Pakistan và (sau khi mối quan hệ của ông với họ kết thúc) cả CIA. CIA đã đặt cho ông biệt danh "Hollywood Haq" - Chỉ huy Hollywood, ám chỉ xu hướng "chỉ nói mà không hành động" của ông trong những năm cuối đời, theo Gary Schroen, một cựu quan chức CIA từng tham gia vào các hoạt động ở Afghanistan sau vụ 11/9.
Haq cũng đã bảo vệ việc sử dụng tên lửa tầm xa chống lại Kabul, bất chấp thực tế là các cuộc tấn công tên lửa đó đã gây thương vong cho dân thường. Ông từng nói: "Tôi phải giải phóng đất nước mình. Lời khuyên của tôi dành cho mọi người là đừng ở gần chính phủ. Nếu bạn làm vậy, đó là lỗi của bạn. Chúng tôi sử dụng tên lửa kém; chúng tôi không thể kiểm soát chúng. Đôi khi chúng bắn trượt. Tôi không quan tâm đến những người sống gần Đại sứ quán Liên Xô, tôi cảm thấy tiếc cho họ, nhưng tôi có thể làm gì?"
3. Hoạt động sau chiến tranh
Sau khi Liên Xô rút quân, Abdul Haq tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong chính trường Afghanistan, dù chỉ trong thời gian ngắn, và sau đó chuyển sang các hoạt động hòa bình và cuộc sống lưu vong.
3.1. Tham gia chính phủ Afghanistan
Sau sự sụp đổ của chế độ Cộng sản Najibullah vào tháng 4 năm 1992, Abdul Haq giữ chức Bộ trưởng An ninh Nội vụ trong Nhà nước Hồi giáo Afghanistan, được thành lập bởi thỏa thuận hòa bình và chia sẻ quyền lực được gọi là Hiệp định Peshawar. Tuy nhiên, Gulbuddin Hekmatyar, người được đề nghị vị trí thủ tướng, đã từ chối chia sẻ quyền lực với các đảng khác và bắt đầu một chiến dịch bắn phá dữ dội vào thủ đô Kabul. Các cuộc tấn công của Hekmatyar đã dẫn đến một cuộc chiến kéo dài ở Afghanistan. Ngay sau đó, Haq đã từ chức Bộ trưởng Nội vụ, chỉ tại vị trong bốn ngày, và rời Afghanistan. Ông công khai chỉ trích một số chỉ huy chiến trường mà ông cho là không trung thực và cực lực phản đối việc hợp tác với Rashid Dostum, một cựu chỉ huy Cộng sản. Ông sau đó định cư ở Dubai, nơi ông được cho là đã trở thành một thương gia thành công.
3.2. Hoạt động trung gian hòa bình
Năm 1998, Abdul Haq được bổ nhiệm làm Nhà hòa giải hòa bình của Liên Hợp Quốc. Trong thời gian này, ông tiếp tục tìm kiếm các giải pháp cho cuộc xung đột ở Afghanistan. Tuy nhiên, vào tháng 1 năm 1999, những kẻ tấn công không rõ danh tính đã giết chết người gác cổng của Haq, đột nhập vào nhà ông và sát hại vợ cùng con trai ông ở Hayatabad, Peshawar, Pakistan. Một người con trai khác của Haq đã sống sót sau vụ tấn công.
4. Hoạt động chống Taliban và liên minh
Từ năm 1999 trở đi, Abdul Haq đã cùng với Ahmad Shah Massoud khởi xướng một quá trình nhằm đoàn kết các nhóm sắc tộc khác nhau ở Afghanistan chống lại chế độ Taliban.
4.1. Nỗ lực tái thiết lực lượng Pashtun
Abdul Haq đã nỗ lực tổ chức các phong trào kháng chiến dựa trên người Pashtun chống lại Taliban. Ông đã gặp gỡ các lãnh đạo bộ tộc Pashtun và trở thành một điểm tham chiếu cho họ. Đặc biệt, ông nhận được sự tiếp cận bí mật từ ngày càng nhiều thành viên Taliban gốc Pashtun. Một số chỉ huy từng làm việc cho bộ máy quân sự của Taliban đã đồng ý với kế hoạch lật đổ chế độ này, khi Taliban dần mất đi sự ủng hộ ngay cả trong cộng đồng Pashtun.
4.2. Hợp tác với Liên minh phương Bắc và các lực lượng khác
Massoud đã đoàn kết các nhóm người Tajik, Hazara và Uzbek, cũng như một số chỉ huy Pashtun. Nhà ngoại giao cấp cao và chuyên gia về Afghanistan Peter Tomsen đã bày tỏ hy vọng rằng "'Sư tử Kabul' [Abdul Haq] và 'Sư tử Panjshir' [Ahmad Shah Massoud] sẽ tạo thành một đội chống Taliban đáng gờm nếu họ hợp lực. Haq, Massoud và Karzai, ba nhà ôn hòa hàng đầu của Afghanistan, có thể vượt qua sự chia rẽ Pashtun - không Pashtun, bắc - nam." Các lãnh đạo cấp cao người Hazara và Uzbek cũng tham gia vào quá trình này, giống như sau này là Tổng thống Afghanistan Hamid Karzai. Họ đã đồng ý làm việc dưới ngọn cờ của cựu Quốc vương Afghanistan lưu vong, Mohammed Zahir Shah, người đang cư trú tại Rome, Ý.
Vào tháng 11 năm 2000, các lãnh đạo từ tất cả các nhóm sắc tộc đã được tập hợp tại trụ sở của Massoud ở miền bắc Afghanistan, đến từ các vùng khác của Afghanistan, châu Âu, Hoa Kỳ, Pakistan và Ấn Độ, để thảo luận về một Loya Jirga nhằm giải quyết các vấn đề của Afghanistan và thành lập một chính phủ hậu Taliban. Vào tháng 9 năm 2001, một quan chức quốc tế đã gặp gỡ đại diện của liên minh này và nhận xét: "Thật điên rồ khi bạn có điều này ngày nay... Pashtun, Tajik, Uzbek, Hazara... Tất cả họ đều sẵn sàng tham gia vào quá trình này."
5. Cái chết
Cái chết của Abdul Haq là một sự kiện bi thảm, xảy ra trong bối cảnh cuộc xâm lược Afghanistan do Hoa Kỳ lãnh đạo, và đã gây ra nhiều tranh cãi về vai trò của các bên liên quan.
5.1. Hoàn cảnh bị bắt và hành quyết
Sau cuộc xâm lược Afghanistan do Hoa Kỳ lãnh đạo vào tháng 10 năm 2001, Abdul Haq đã xâm nhập vào tỉnh Nangarhar của Afghanistan từ tỉnh Khyber Pakhtunkhwa của Pakistan để thực hiện kế hoạch kháng chiến chống lại Taliban. Mặc dù một số nguồn tin suy đoán rằng CIA đã hỗ trợ sáng kiến này, nhưng các thành viên gia đình và các nhân chứng khác đã phủ nhận tuyên bố này, cho rằng CIA thực sự đã thúc giục ông không nên vào Afghanistan. Cựu giám đốc CIA George Tenet báo cáo rằng, theo khuyến nghị của Bud McFarlane, các quan chức CIA đã gặp Haq ở Pakistan và sau khi đánh giá khả năng của ông, đã thúc giục ông không nên vào Afghanistan.
Sau một cuộc truy đuổi, ông đã bị Taliban bắt cùng với mười chín người khác giữa các thị trấn Hisarak và Azro ở tỉnh Nangarhar, và bị giết vào ngày 26 tháng 10 năm 2001.
5.2. Tranh cãi liên quan đến cái chết
Tờ The Guardian suy đoán rằng việc Abdul Haq bị bắt là do sự phản bội của các điệp viên hai mang. Ngay sau cái chết của ông, nhiều báo cáo đã đổ lỗi cho CIA vì đã quá gần gũi với ISI, cơ quan không muốn thấy người Afghanistan đoàn kết trên các ranh giới sắc tộc, và vì đã không can thiệp để giải cứu ông khỏi những kẻ bắt giữ Taliban. Tính xác thực của phiên bản sự kiện này đã được củng cố bởi các báo cáo về căng thẳng giữa Haq và các đặc vụ Mỹ sau một cuộc phỏng vấn trong đó ông tuyên bố "chúng tôi không thể là con rối của [Mỹ]." Ông là một trong nhiều lãnh đạo phiến quân Afghanistan phản đối sự can thiệp của Hoa Kỳ.
6. Đánh giá và ảnh hưởng
Cuộc đời và sự nghiệp của Abdul Haq đã để lại những dấu ấn sâu sắc trong lịch sử Afghanistan, với những đánh giá khác nhau về vai trò và ảnh hưởng của ông.
6.1. Đánh giá tích cực
Abdul Haq được nhiều người coi là một nhà lãnh đạo Mujahideen tài năng và có tầm nhìn xa. Một bài báo cáo cáo phó trên tờ The Guardian đã gọi ông là một "nhà lãnh đạo sắc sảo" và "một trong số ít các nhà lãnh đạo có khả năng dẫn dắt một Loya Jirga đa sắc tộc". Ông được ca ngợi vì những nỗ lực không ngừng nghỉ nhằm đoàn kết các nhóm sắc tộc khác nhau ở Afghanistan chống lại chế độ Taliban, vượt qua những chia rẽ truyền thống giữa người Pashtun và các nhóm không phải Pashtun.
Ông cũng được ghi nhận vì vai trò quan trọng trong việc thuyết phục Tổng thống Hoa Kỳ Ronald Reagan cung cấp viện trợ quân sự quy mô lớn cho Mujahideen trong cuộc chiến chống Liên Xô, điều này đã thay đổi cục diện cuộc chiến. Những đóng góp của ông trong việc điều phối các hoạt động của Mujahideen ở tỉnh Kabul và khả năng chiến đấu kiên cường bất chấp nhiều vết thương cũng là những điểm sáng trong sự nghiệp của ông.
6.2. Phê bình và tranh cãi
Mặc dù có nhiều đánh giá tích cực, Abdul Haq cũng phải đối mặt với những lời phê bình và tranh cãi. Một trong những điểm gây tranh cãi là việc ông bảo vệ việc sử dụng tên lửa tầm xa tấn công Kabul, bất chấp việc chúng gây ra thương vong cho dân thường. Ông đã bày tỏ sự tiếc nuối cho những người dân sống gần Đại sứ quán Liên Xô nhưng cho rằng không thể làm gì khác vì mục tiêu giải phóng đất nước.
6.2.1. Phê bình "Hollywood Haq"
Trong những năm cuối đời, Abdul Haq bị một số quan chức CIA chỉ trích và đặt biệt danh "Hollywood Haq" (Chỉ huy Hollywood). Theo Gary Schroen, một cựu quan chức CIA từng tham gia vào các hoạt động ở Afghanistan sau vụ 11/9, biệt danh này xuất phát từ việc Haq có xu hướng "chỉ nói mà không hành động" trong giai đoạn đó. Điều này ám chỉ rằng ông được cho là giỏi trong việc thể hiện và diễn thuyết hơn là thực hiện các hành động cụ thể trên chiến trường, đặc biệt là khi so sánh với những hoạt động trước đây của ông. Sự phê bình này cũng phản ánh căng thẳng trong mối quan hệ giữa Haq và một số đặc vụ Mỹ, đặc biệt sau khi ông tuyên bố "chúng tôi không thể là con rối của [Mỹ]".