Henri Mouhot

1.1. Thời thơ ấu và Giáo dục

Mouhot sinh ngày 15 tháng 5 năm 1826 tại Montbéliard, Doubs, Pháp, gần biên giới Thụy Sĩ. Ông đã trải qua thời thơ ấu ở Nga và có thể cả một số nơi ở châu Á. Trong khoảng 10 năm đầu sự nghiệp, ông là một giáo sư triết học trẻ tuổi, dành thời gian nghiên cứu ngôn ngữ ở Nga. Cùng với người anh trai Charles, ông đã đi khắp châu Âu để học hỏi các kỹ thuật nhiếp ảnh do Louis Daguerre phát triển. Năm 1856, ông bắt đầu chuyên tâm vào nghiên cứu khoa học tự nhiên. Cùng năm đó, ông kết hôn với con gái của nhà thám hiểm người Scotland, Mungo Park.

1.2. Quyết tâm Khám phá

Năm 1857, sau khi đọc cuốn sách The Kingdom and People of Siam^English (Vương quốc và Con người Xiêm La) của Sir John Bowring, Mouhot đã nung nấu ý định đến Đông Dương để thực hiện một loạt các cuộc thám hiểm thực vật học nhằm thu thập các mẫu vật động vật học mới. Tuy nhiên, những yêu cầu ban đầu của ông về tài trợ và kinh phí đã bị các công ty Pháp và chính phủ của Napoléon III từ chối. Mặc dù vậy, ông đã nhận được sự hỗ trợ từ Hội Địa lý Hoàng gia và Hội Động vật học Luân Đôn. Với sự giúp đỡ này, ông đã lên đường đến Bangkok, đi qua Singapore.

2.1. Tổng quan về các Chuyến thám hiểm

Các chuyến thám hiểm của Mouhot kéo dài tổng cộng ba năm, sáu tháng và 13 ngày, bao phủ quãng đường khoảng 4.96 K km khắp Đông Nam Á. Trong suốt hành trình, ông đã đối mặt với những thử thách khắc nghiệt như bệnh tật, đặc biệt là sốt rét, và nguy hiểm từ các loài động vật hoang dã trong rừng sâu. Mặc dù vậy, ông vẫn kiên trì khám phá những vùng đất chưa được biết đến, thu thập nhiều thông tin và mẫu vật quý giá.

2.2. Lịch trình và Tuyến đường Thám hiểm

Mouhot đã thực hiện bốn chuyến thám hiểm chính, mỗi chuyến đều mang lại những khám phá quan trọng:

• Chuyến thám hiểm thứ nhất (khoảng 256 km): Từ Bangkok, ông đến Ayutthaya, cố đô của Xiêm La. Tại đây, ông đã thu thập một bộ sưu tập phong phú các loài côn trùng, cũng như các loài ốc cạn và ốc sông, sau đó gửi chúng về Anh Quốc.
• Chuyến thám hiểm thứ hai (khoảng 2.40 K km): Đây là chuyến đi dài nhất của ông. Vào tháng 1 năm 1860, ông đến Angkor ở Campuchia. Khu vực này rộng hơn 400 km², bao gồm nhiều địa điểm với các sân thượng cổ, hồ nước, thành phố có hào nước, cung điện và đền thờ, trong đó nổi tiếng nhất là Angkor Wat. Ông đã ghi lại chuyến thăm này trong nhật ký du lịch của mình, bao gồm ba tuần quan sát chi tiết. Những nhật ký và hình minh họa này sau đó được đưa vào tác phẩm Voyage dans les royaumes de Siam, de Cambodge, de Laos et autres parties centrales de l'Indo-Chine^French (Hành trình đến các vương quốc Xiêm La, Campuchia, Lào và các vùng trung tâm khác của Đông Dương), được xuất bản sau khi ông qua đời.
• Chuyến thám hiểm thứ ba (khoảng 1.25 K km): Ông tiếp tục khám phá các vùng đất khác của Xiêm La.
• Chuyến thám hiểm thứ tư (khoảng 1.05 K km): Chuyến đi này đưa ông đến Lào, nơi ông đã qua đời.

Dưới đây là lịch trình chi tiết của Henri Mouhot tại Đông Nam Á, được ghi lại trong tạp chí Le Tour du Monde:

[https://www.google.com/maps/d/u/0/edit?mid=1OP8tD8idDLwYioBkATH9Xa8njZBSH-Y&usp=sharing Liên kết đến lịch trình trên Google Maps]

3.1. Chuyến thăm Angkor

Vào tháng 1 năm 1860, Mouhot đến Angkor, một khu vực rộng lớn hơn 400 km² bao gồm nhiều địa điểm khảo cổ như các sân thượng cổ, hồ nước, thành phố có hào nước, cung điện và đền thờ, trong đó nổi tiếng nhất là Angkor Wat. Ông đã dành ba tuần để quan sát chi tiết và ghi lại những ấn tượng của mình trong nhật ký du lịch. Những ghi chép này, cùng với các hình minh họa sống động, sau này đã được xuất bản thành sách, mang đến cho độc giả phương Tây cái nhìn đầu tiên về sự vĩ đại của Angkor.

3.2. "Phát hiện" Angkor: Hiểu lầm và Thực tế

Mouhot thường bị lầm tưởng là người đã "phát hiện" ra Angkor, nhưng thực tế Angkor chưa bao giờ bị "mất tích". Vị trí và sự tồn tại của toàn bộ quần thể di tích Angkor luôn được người Khmer biết đến và đã có một số người phương Tây đến thăm từ thế kỷ 16. Mouhot đã đề cập trong nhật ký của mình rằng linh mục người Pháp đương thời Charles Émile Bouillevaux, một nhà truyền giáo ở Battambang, đã báo cáo rằng ông và các nhà thám hiểm, nhà truyền giáo phương Tây khác đã đến thăm Angkor Wat và các ngôi đền Khmer khác ít nhất năm năm trước Mouhot. Cha Bouillevaux đã xuất bản các ghi chép của mình vào năm 1857 với tựa đề Travel in Indochina 1848-1846, The Annam and Cambodia^English.

Trước đó, một thương nhân người Bồ Đào Nha tên là Diogo do Couto đã đến thăm Angkor và viết về nó vào năm 1550, và tu sĩ người Bồ Đào Nha Antonio da Magdalena cũng đã viết về chuyến thăm Angkor Wat của mình vào năm 1586. Tuy nhiên, Mouhot đã có công lớn trong việc phổ biến Angkor ở phương Tây.

3.3. Diễn giải của Mouhot về Angkor và Văn hóa Khmer

Có lẽ không có nhà thám hiểm châu Âu nào trước Mouhot đã viết về Angkor một cách sống động và chi tiết đến vậy, bao gồm cả những bản phác thảo minh họa. Trong cuốn sách Travels in Siam, Cambodia and Laos^English (Du hành ở Xiêm La, Campuchia và Lào) được xuất bản sau khi ông qua đời, Mouhot đã so sánh Angkor với các kim tự tháp. Điều này phản ánh xu hướng phổ biến ở phương Tây thời bấy giờ là gán nguồn gốc của mọi nền văn minh cho Trung Đông. Ví dụ, ông mô tả các đầu Phật tại cổng vào Angkor Thom là "bốn cái đầu khổng lồ theo phong cách Ai Cập" và viết về Angkor:
"Một trong những ngôi đền này-một đối thủ của đền thờ Vua Solomon, và được xây dựng bởi một Michelangelo cổ đại-có thể chiếm một vị trí danh dự bên cạnh những công trình kiến trúc đẹp nhất của chúng ta. Nó vĩ đại hơn bất cứ thứ gì Hy Lạp cổ đại hay La Mã cổ đại để lại cho chúng ta, và tạo nên một sự tương phản đáng buồn với tình trạng man rợ mà quốc gia này hiện đang chìm đắm."

Mouhot cũng viết:
"Tại Ongcor, có... những tàn tích vĩ đại đến mức... ngay từ cái nhìn đầu tiên, người ta tràn ngập sự ngưỡng mộ sâu sắc, và không thể không tự hỏi điều gì đã xảy ra với chủng tộc hùng mạnh, văn minh, khai sáng, những tác giả của những công trình khổng lồ này?"

Những trích dẫn như vậy có thể đã gây ra sự hiểu lầm phổ biến rằng Mouhot đã tìm thấy những tàn tích bị bỏ hoang của một nền văn minh đã mất. Hội Địa lý Hoàng gia và Hội Động vật học, cả hai đều quan tâm đến việc công bố những phát hiện mới, dường như đã khuyến khích tin đồn rằng Mouhot - người mà họ đã tài trợ để lập bản đồ núi sông và lập danh mục các loài mới - đã khám phá ra Angkor. Bản thân Mouhot cũng sai lầm khi khẳng định rằng Angkor là công trình của một nền văn minh cổ xưa hơn người Khmer. Mặc dù chính nền văn minh đã xây dựng Angkor vẫn còn sống động ngay trước mắt ông, ông lại coi họ trong "tình trạng man rợ" và không thể tin rằng họ đủ văn minh hay khai sáng để xây dựng nó. Ông cho rằng những tác giả của sự vĩ đại đó là một chủng tộc đã biến mất và sai lầm khi xác định niên đại của Angkor cách đây hơn hai thiên niên kỷ, cùng thời với La Mã cổ đại.

Lịch sử thực sự của Angkor Wat sau này đã được ghép lại từ cuốn sách The Customs of Cambodia^English (Phong tục Campuchia) do sứ giả của Thiết Mộc Chân là Chu Đạt Quan viết trong chuyến đi đến Campuchia vào năm 1295-1296, và từ các bằng chứng về phong cách kiến trúc và bia ký được tích lũy trong quá trình dọn dẹp và trùng tu sau đó trên toàn bộ khu vực Angkor. Hiện nay, người ta biết rằng Angkor được cư trú từ đầu thế kỷ 9 đến đầu thế kỷ 15. Những quan điểm của Mouhot về sự "man rợ" của người Khmer và việc ông gán nguồn gốc Angkor cho một nền văn minh khác, cổ xưa hơn, phản ánh rõ rệt quan điểm thuộc địa và những hạn chế trong hiểu biết lịch sử đương thời của ông.

3.4. Tác động đến Xã hội Phương Tây và Nỗ lực Bảo tồn

Những mô tả sống động và các bản phác thảo chi tiết của Mouhot về Angkor đã có tác động lớn, giúp phổ biến di tích này ở phương Tây. Sự nổi tiếng của Angkor do các tác phẩm của Mouhot tạo ra đã dẫn đến sự ủng hộ rộng rãi của công chúng đối với vai trò lớn của Pháp trong việc nghiên cứu và bảo tồn di tích này. Người Pháp đã thực hiện phần lớn công việc nghiên cứu về Angkor cho đến gần đây.

4.1. Thu thập Mẫu vật

Trong các chuyến thám hiểm của mình, Mouhot đã thu thập một bộ sưu tập lớn các mẫu vật côn trùng, động vật có vỏ (trên cạn và dưới sông), cùng nhiều loài động thực vật khác. Ông đã gửi những mẫu vật này về châu Âu, làm phong phú thêm các bộ sưu tập khoa học và cung cấp dữ liệu quý giá cho các nhà tự nhiên học thời bấy giờ.

4.2. Các loài được đặt tên vinh danh Mouhot

Để vinh danh những đóng góp của ông trong lĩnh vực tự nhiên học, hai loài bò sát châu Á đã được đặt tên theo tên của Henri Mouhot:

• Cuora mouhotii^Latin - một loài rùa.
• Oligodon mouhoti^Latin - một loài rắn.

6.1. Mộ và Đài tưởng niệm

Mouhot qua đời vì sốt rét vào ngày 10 tháng 11 năm 1861, trong khu rừng rậm ở Lào, khi đang trong chuyến thám hiểm thứ tư. Ông đã đến thăm Luang Prabang, thủ đô của vương quốc Lan Xang, một trong ba vương quốc sau này hợp nhất thành Lào hiện đại, và được nhà vua bảo trợ. Hai người hầu của ông đã chôn cất ông gần một phái bộ Pháp ở Naphan, bên bờ sông Nam Khan. Phrai, người hầu yêu thích của Mouhot, đã vận chuyển tất cả nhật ký và mẫu vật của Mouhot trở lại Bangkok, từ đó chúng được chuyển đến châu Âu.

Năm 1867, chỉ sáu năm sau khi Mouhot qua đời, chỉ huy người Pháp Ernest Doudart de Lagrée của Chuyến thám hiểm sông Mê Kông 1866-68, theo lệnh của Thống đốc Nam Kỳ, đã xây dựng một đài tưởng niệm nhỏ gần nơi họ tin là mộ của Mouhot. De Lagrée đã đọc lời điếu văn: "Chúng tôi tìm thấy ở khắp mọi nơi ký ức về đồng hương của chúng tôi, người mà bằng sự chính trực trong tính cách và lòng nhân ái tự nhiên, đã giành được sự kính trọng và tình cảm của người bản xứ."

Mười sáu năm sau, khi nhà thám hiểm người Pháp, Tiến sĩ Paul Neis, đi thuyền ngược sông Nam Khan, ông chỉ tìm thấy "một vài viên gạch nằm rải rác trên mặt đất". Năm 1887, Auguste Pavie đã sắp xếp xây dựng một đài tưởng niệm kiên cố hơn, và một sala (nhà nghỉ) cũng được xây dựng gần đó để đón tiếp và phục vụ du khách đến thăm ngôi đền trắng. Một số công việc trùng tu đã được thực hiện tại ngôi mộ vào năm 1951 bởi Trường Viễn Đông Bác Cổ Pháp (EFEO).

Trong những năm Chiến tranh Đông Dương lần thứ hai, mộ của Mouhot đã bị rừng rậm bao phủ và mất tích cho đến khi được học giả người Pháp Jean-Michel Strobino cùng nhà sử học Lào Mongkhol Sasorith tái phát hiện vào năm 1989. Strobino đã tổ chức trùng tu đài tưởng niệm với sự hỗ trợ của đại sứ quán Pháp và thành phố Montbéliard, quê hương của Mouhot. Một tấm bia mới đã được gắn vào một đầu của hầm mộ vào năm 1990 để kỷ niệm sự tái phát hiện này. Vị trí này hiện được biết đến với các khách sạn và nhà điều hành du lịch ở Luang Prabang, và du khách có thể thuê xe tải nhỏ hoặc "tuk tuk" để đi 10 km từ thị trấn đến thăm. Điều này bao gồm một đoạn đi bộ xuống một con đường dốc bên trái một khúc cua gấp trên con đường đến Ga xe lửa Luang Prabang, đi qua một số nhà hàng nhỏ hiện đang hoạt động dọc sông tại điểm này, sau đó đi lên một con đường đã được dọn dọn tốt đến ngôi mộ, tổng cộng khoảng 250 m.

6.2. Đánh giá và Sự Tưởng nhớ

Sự phổ biến của Angkor do các tác phẩm của Mouhot tạo ra đã dẫn đến sự ủng hộ rộng rãi của công chúng đối với vai trò lớn của Pháp trong việc nghiên cứu và bảo tồn di tích này. Người Pháp đã thực hiện phần lớn công việc nghiên cứu về Angkor cho đến gần đây.

Di sản của Mouhot không chỉ dừng lại ở Angkor mà còn được ghi nhận trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, với hai loài bò sát châu Á được đặt tên để vinh danh ông. Mộ và đài tưởng niệm của ông ở Lào cũng là một điểm đến, nhắc nhở về những đóng góp của ông cho việc khám phá và hiểu biết về Đông Nam Á.