Erich Fromm

2.1.1. Chủ nghĩa Marx-Freud và Trường phái Frankfurt

Fromm là một thành viên quan trọng của Trường phái Frankfurt và đã đóng góp vào lý thuyết phê phán của trường phái này. Ông đã đưa phân tâm học vào Trường phái Frankfurt để củng cố phê phán ý thức hệ của họ. Fromm đã giải thích lý do tại sao thực tế lại định hình ý thức và sự mất mát thái độ này từ tầng lớp vô sản. Ông cho rằng phân tâm học có thể giải thích chính xác mối quan hệ giữa ý thức của con người về cuộc sống của mình với vật chất thực tại. Fromm cũng tuyên bố rằng phân tâm học có thể đưa ra những quyết định tốt nhất cho con người.

2.1.2. Phê phán Sigmund Freud

Fromm đã nghiên cứu sâu rộng cuộc đời và các tác phẩm của Sigmund Freud. Ông đã chỉ ra một sự mâu thuẫn giữa lý thuyết ban đầu và lý thuyết sau này của Freud: cụ thể là, trước Chiến tranh thế giới thứ nhất, Freud đã mô tả các động lực của con người là sự căng thẳng giữa ham muốn và kìm nén, nhưng sau khi chiến tranh kết thúc, ông bắt đầu định hình các động lực của con người như một cuộc đấu tranh giữa các bản năng Sự sống (Eros) và Cái chết (Thanatos) phổ quát về mặt sinh học. Fromm đã chỉ trích Freud và những người theo ông vì không bao giờ thừa nhận những mâu thuẫn giữa hai lý thuyết này.

Fromm cũng phê phán tư duy nhị nguyên luận của Freud. Theo Fromm, những mô tả của Freud về ý thức con người như những cuộc đấu tranh giữa hai cực là hẹp hòi và hạn chế. Fromm cũng lên án Freud là một người chủ nghĩa trọng nam không thể suy nghĩ vượt ra ngoài môi trường gia trưởng của Vienna đầu thế kỷ 20. Tuy nhiên, bất chấp những lời phê phán này, Fromm vẫn bày tỏ sự tôn trọng lớn đối với Freud và những thành tựu của ông. Fromm cho rằng Freud là một trong những "kiến trúc sư của thời đại hiện đại", cùng với Albert Einstein và Karl Marx, nhưng nhấn mạnh rằng ông coi Marx có ý nghĩa lịch sử quan trọng hơn Freud và là một nhà tư tưởng xuất sắc hơn.

2.2.1. Bản chất Con người và Các Nhu cầu Cơ bản

Nền tảng của triết học nhân văn của Fromm là sự giải thích của ông về câu chuyện Adam và Eva bị trục xuất khỏi Vườn Địa Đàng trong Kinh Thánh. Dựa trên kiến thức về Talmud, Fromm chỉ ra rằng khả năng phân biệt giữa thiện và ác thường được coi là một đức tính, nhưng các học giả Kinh Thánh thường coi Adam và Eva đã "phạm tội" khi không vâng lời Chúa và ăn trái từ Cây tri thức thiện ác. Tuy nhiên, khác với Do Thái giáo Chính thống truyền thống về điều này, Fromm "ca ngợi" những đức tính của con người khi hành động độc lập và sử dụng lý trí để thiết lập các giá trị đạo đức thay vì tuân thủ các giá trị đạo đức độc đoán.

Ngoài việc chỉ đơn thuần lên án các hệ thống giá trị độc đoán, Fromm đã sử dụng câu chuyện Adam và Eva như một lời giải thích ẩn dụ cho sự tiến hóa của loài người và nỗi sợ hiện sinh, khẳng định rằng khi Adam và Eva ăn trái từ Cây Tri Thức, họ trở nên ý thức về bản thân mình là tách biệt khỏi tự nhiên trong khi vẫn là một phần của nó. Đây là lý do tại sao họ cảm thấy "trần truồng" và "xấu hổ": họ đã tiến hóa thành con người, ý thức về bản thân, sự hữu hạn của mình, và sự bất lực trước các lực lượng của tự nhiên và xã hội, và không còn hòa nhập với vũ trụ như khi họ tồn tại theo bản năng, tiền con người như động vật. Theo Fromm, ý thức về một sự tồn tại không thống nhất của con người là nguồn gốc của cảm giác tội lỗi và sự xấu hổ, và giải pháp cho sự phân đôi hiện sinh này được tìm thấy trong sự phát triển các năng lực độc đáo của con người về tình yêu và lý trí.

Fromm đã đưa ra các nhu cầu cơ bản sau đây của con người:

2.2.2. Các Định hướng Nhân cách

Trong cuốn sách Man for Himself, Fromm đã nói về "định hướng tính cách". Ông phân biệt lý thuyết tính cách của mình với Freud bằng cách tập trung vào hai cách mà một cá nhân liên hệ với thế giới. Freud phân tích tính cách theo tổ chức libido, trong khi Fromm nói rằng trong quá trình sống, chúng ta liên hệ với thế giới bằng cách: 1) tiếp thu và đồng hóa mọi thứ-"Đồng hóa", và 2) phản ứng với mọi người-"Xã hội hóa". Fromm khẳng định rằng hai cách liên hệ với thế giới này không phải là bản năng, mà là phản ứng của một cá nhân đối với hoàn cảnh đặc biệt của cuộc đời mình; ông cũng tin rằng con người không bao giờ chỉ là một loại định hướng duy nhất. Hai cách liên hệ với hoàn cảnh cuộc sống này dẫn đến các định hướng tính cách cơ bản.

Fromm liệt kê bốn loại định hướng tính cách không hiệu quả, mà ông gọi là tiếp nhận, bóc lột, tích trữ và tiếp thị, và một định hướng tính cách tích cực, mà ông gọi là sản xuất.

• Định hướng tiếp nhận và bóc lột về cơ bản là cách một cá nhân có thể liên hệ với người khác và là các thuộc tính xã hội hóa của tính cách.
• Định hướng tích trữ là một đặc điểm tính cách tiếp thu và đồng hóa vật chất/giá trị.
• Định hướng tiếp thị phát sinh để đáp ứng tình hình con người trong thời đại hiện đại. Các nhu cầu hiện tại của thị trường xác định giá trị. Đó là một đạo đức thuyết tương đối.
• Ngược lại, định hướng sản xuất là một đạo đức khách quan. Mặc dù có những cuộc đấu tranh hiện sinh của nhân loại, mỗi con người đều có tiềm năng cho tình yêu, lý trí và công việc sản xuất trong cuộc sống. Fromm viết: "Đó là nghịch lý của sự tồn tại của con người rằng con người phải đồng thời tìm kiếm sự gần gũi và sự độc lập; sự hòa nhập với người khác và đồng thời bảo tồn sự độc đáo và đặc thù của mình. ... câu trả lời cho nghịch lý này - và cho các vấn đề đạo đức của con người - là năng suất."

Bốn định hướng không hiệu quả của Fromm đã được xác nhận thông qua một bài kiểm tra tâm lý, The Person Relatedness Test của Elias H. Porter, PhD, hợp tác với Carl Rogers, PhD tại Trung tâm Tư vấn của Đại học Chicago từ năm 1953 đến 1955. Bốn định hướng không hiệu quả của Fromm cũng là cơ sở cho bài kiểm tra LIFO, được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1967 bởi Stuart Atkins, Alan Katcher, PhD, và Elias Porter, PhD, và Strength Deployment Inventory, được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1971 bởi Elias H. Porter, PhD. Fromm cũng ảnh hưởng đến học trò của mình là Sally L. Smith, người sau này trở thành người sáng lập Trường Lab School of Washington và Baltimore Lab School.

2.2.3. Thoát ly Khỏi Tự do

Fromm tin rằng tự do là một khía cạnh của bản chất con người mà chúng ta hoặc chấp nhận hoặc trốn thoát. Ông quan sát thấy rằng việc chấp nhận ý chí tự do của chúng ta là lành mạnh, trong khi việc trốn thoát khỏi tự do thông qua việc sử dụng các cơ chế thoát ly là gốc rễ của các xung đột tâm lý. Fromm đã phác thảo ba trong số các cơ chế thoát ly phổ biến nhất:

• Sự phù hợp máy móc: thay đổi bản thân lý tưởng của một người để phù hợp với nhận thức về loại tính cách ưa thích của xã hội, mất đi bản thân thật của một người trong quá trình này; Sự phù hợp máy móc chuyển gánh nặng lựa chọn từ bản thân sang xã hội.
• Chủ nghĩa độc đoán: giao quyền kiểm soát bản thân cho người khác. Bằng cách giao nộp tự do của một người cho người khác, hành động này loại bỏ gần như hoàn toàn tự do lựa chọn.
• Sự hủy diệt: bất kỳ quá trình nào cố gắng loại bỏ người khác hoặc thế giới nói chung, tất cả để thoát khỏi tự do. Fromm nói rằng "sự hủy diệt thế giới là nỗ lực cuối cùng, gần như tuyệt vọng để cứu bản thân khỏi bị nó nghiền nát".

Luận điểm của Fromm về "thoát khỏi tự do" được tóm tắt trong đoạn văn sau: "Chỉ có một giải pháp khả thi, hiệu quả cho mối quan hệ của con người cá nhân hóa với thế giới: sự đoàn kết tích cực của anh ta với tất cả mọi người và hoạt động tự phát, tình yêu và công việc của anh ta, điều này lại gắn kết anh ta với thế giới, không phải bằng mối quan hệ sơ cấp mà là một cá nhân tự do và độc lập.... Tuy nhiên, nếu các điều kiện kinh tế, xã hội và chính trị... không cung cấp cơ sở để hiện thực hóa cá tính theo nghĩa vừa nêu, trong khi đồng thời con người đã mất đi những mối quan hệ mang lại cho họ sự an toàn, thì sự chậm trễ này khiến tự do trở thành một gánh nặng không thể chịu đựng được. Khi đó nó trở nên đồng nghĩa với sự nghi ngờ, với một kiểu cuộc sống thiếu ý nghĩa và định hướng. Những xu hướng mạnh mẽ nảy sinh để thoát khỏi kiểu tự do này vào sự phục tùng hoặc một kiểu mối quan hệ nào đó với con người và thế giới hứa hẹn sự giải thoát khỏi sự không chắc chắn, ngay cả khi nó tước đoạt tự do của cá nhân."

2.2.4. Tình yêu và Sáng tạo

Fromm coi tình yêu là một năng lực sáng tạo liên cá nhân hơn là một cảm xúc, và ông phân biệt năng lực sáng tạo này với những gì ông coi là các hình thức khác nhau của chứng ái kỷ và xu hướng bạo dâm-khổ dâm thường được coi là bằng chứng của "tình yêu đích thực". Thật vậy, Fromm coi trải nghiệm "yêu" là bằng chứng cho sự thất bại của một người trong việc hiểu bản chất thực sự của tình yêu, mà ông tin rằng luôn có các yếu tố chung của quan tâm, trách nhiệm, tôn trọng và kiến thức. Dựa trên kiến thức của mình về Torah, Fromm chỉ ra câu chuyện về Jonah, người không muốn cứu cư dân Nineveh khỏi hậu quả tội lỗi của họ, như một minh chứng cho niềm tin của ông rằng các phẩm chất của sự quan tâm và trách nhiệm thường vắng mặt trong hầu hết các mối quan hệ liên cá nhân của con người. Fromm cũng khẳng định rằng ít người trong xã hội hiện đại có sự tôn trọng đối với quyền tự chủ của đồng loại, chứ đừng nói đến kiến thức khách quan về những gì người khác thực sự muốn và cần.

Fromm cũng nhận định rằng không phải tất cả các loại sáng tạo đều mang tính xây dựng. Có những sáng tạo mang tính hủy hoại. Ông đưa ra một ví dụ về sáng tạo hủy hoại, đó là việc chế tạo bom. Tính chất hủy hoại của việc đánh bom ảnh hưởng đến chính con người, những người thực hiện và khởi xướng sự sáng tạo này.

2.2.5. Sinh học Tình yêu (Biophilia) và Sự Hủy diệt Con người

Từ "biophilia" (sinh học tình yêu) thường được Fromm sử dụng để mô tả một định hướng tâm lý hiệu quả và một "trạng thái tồn tại". Ví dụ, trong một phụ lục của cuốn sách Trái tim con người: Thiên tài của nó cho Thiện và Ác, Fromm đã viết như một phần của Tín điều chủ nghĩa nhân văn của mình: "Tôi tin rằng con người chọn sự tiến bộ có thể tìm thấy một sự thống nhất mới thông qua sự phát triển của tất cả các lực lượng con người của mình, được tạo ra trong ba định hướng. Những điều này có thể được trình bày riêng biệt hoặc cùng nhau: biophilia, tình yêu đối với nhân loại và tự nhiên, và sự độc lập và tự do."

Lý thuyết về sự hung hăng của Fromm chịu ảnh hưởng lớn từ cuốn sách On Aggression của Konrad Lorenz. Fromm khẳng định rằng thái độ hung hăng của con người là một bản năng bẩm sinh, đã được lập trình trong con người theo nguồn gốc loài.

2.3.1. Sự tha hóa trong Xã hội Hiện đại

Erich Fromm đã giới thiệu thuật ngữ tha hóa (alienation) để giải thích trải nghiệm sống của con người như một cá thể cảm thấy bị xa lánh. Ông tin rằng con người đang ở trong tình trạng tha hóa trong xã hội do hệ thống công nghệ hợp lý hóa. Sự tha hóa này khiến cá nhân cảm thấy mình là người xa lạ đối với chính bản thân. Hệ thống công nghệ đã khiến con người không còn coi mình là trung tâm của thế giới. Con người cũng không còn coi hành vi của mình là kết quả của hành động tự thân. Những hành động và hành vi của họ trở thành thứ phải tuân theo đến mức giống như được tôn thờ. Fromm cho rằng sự tha hóa này xảy ra ở hầu hết các lĩnh vực trong cuộc sống con người, từ mối quan hệ với bản thân, mối quan hệ với người khác, mối quan hệ với thói quen ăn uống, mối quan hệ với công việc, cho đến mối quan hệ với quốc gia. Sự tha hóa này, theo Fromm, cũng do con người không có khả năng đáp ứng các nhu cầu nhân văn của mình.

2.3.2. Đặc điểm Xã hội và Sự Phù hợp

Đặc điểm xã hội, theo Fromm, về mặt lý thuyết cũng như chung, là một hệ thống lấp đầy năng lượng sống và élan vital (sinh lực). Quá trình lấp đầy năng lượng này được thực hiện bởi cá nhân bằng cách có mối quan hệ tốt đẹp với những người khác. Một cách khác là bằng cách thích nghi với tự nhiên để đáp ứng các nhu cầu vật chất đi kèm với sự hài lòng. Theo Fromm, đặc điểm xã hội này là một hệ thống nên các thuộc tính của nó có liên quan với nhau. Sự thay đổi trong một thuộc tính đơn lẻ chỉ có thể xảy ra nếu toàn bộ hệ thống thay đổi. Hệ thống đặc điểm xã hội này trở thành cơ sở tham chiếu cho hành vi. Các cá nhân khác nhau được phân biệt dựa trên đặc điểm xã hội mà họ sở hữu. Trong khi đó, Fromm tuyên bố rằng điểm chung trong đặc điểm xã hội này là các điều kiện sinh lý cơ bản.

Fromm là một trong những nhà khoa học đưa ra các đặc điểm về một nhân cách khỏe mạnh. Ông xác định rằng một cá nhân có khả năng làm việc hiệu quả theo yêu cầu của môi trường xã hội là đặc điểm của một cá nhân bình thường hoặc có tâm lý khỏe mạnh. Xác định này cũng áp dụng cho những cá nhân có khả năng tham gia vào đời sống xã hội với tình yêu thương. Fromm cũng đề cập rằng một nhân cách khỏe mạnh cũng được sở hữu bởi những cá nhân có tính cách sản xuất. Tính cách này bao gồm khả năng phát triển tiềm năng, thái độ yêu thương và lòng trắc ẩn, khả năng tưởng tượng, cũng như có ý thức về bản thân tốt.

2.3.3. Phê phán Chủ nghĩa Tư bản và Chủ nghĩa Độc đoán

Tác phẩm nổi tiếng nhất của Fromm, Thoát ly khỏi Tự do, tập trung vào sự thôi thúc của con người tìm kiếm một nguồn quyền lực và kiểm soát khi đạt được một sự tự do mà người ta nghĩ là mong muốn thực sự của cá nhân. Sự phê phán của Fromm về trật tự chính trị hiện đại và hệ thống chủ nghĩa tư bản đã khiến ông tìm kiếm những hiểu biết từ chủ nghĩa phong kiến Thời Trung Cổ. Trong Thoát ly khỏi Tự do, ông tìm thấy giá trị trong sự thiếu tự do cá nhân, cấu trúc cứng nhắc và các nghĩa vụ được yêu cầu đối với các thành viên của xã hội thời trung cổ: "Điều đặc trưng của xã hội thời trung cổ so với xã hội hiện đại là sự thiếu tự do cá nhân... Nhưng nhìn chung, một người không tự do theo nghĩa hiện đại, cũng không cô đơn và bị cô lập. Khi có một vị trí rõ ràng, không thể thay đổi và không thể nghi ngờ trong thế giới xã hội ngay từ khi sinh ra, con người đã bén rễ trong một tổng thể có cấu trúc, và do đó cuộc sống có một ý nghĩa không để lại chỗ, và không cần nghi ngờ... Có tương đối ít cạnh tranh. Một người sinh ra trong một vị trí kinh tế nhất định đảm bảo một cuộc sống được xác định bởi truyền thống, cũng như mang theo các nghĩa vụ kinh tế đối với những người cao hơn trong hệ thống phân cấp xã hội."

2.3.4. Chủ nghĩa Nhân văn và Chủ nghĩa Xã hội Dân chủ

Đỉnh cao của triết học xã hội và chính trị của Fromm là cuốn sách Xã hội Lành mạnh của ông, xuất bản năm 1955, trong đó ông lập luận ủng hộ một chủ nghĩa xã hội nhân văn và dân chủ. Dựa chủ yếu vào các tác phẩm đầu tiên của Karl Marx, Fromm tìm cách tái nhấn mạnh lý tưởng về tự do, vốn thiếu vắng trong hầu hết chủ nghĩa Marx Xô Viết và thường xuyên hơn được tìm thấy trong các tác phẩm của các nhà chủ nghĩa xã hội tự do và các nhà lý thuyết tự do. Thương hiệu xã hội chủ nghĩa của Fromm bác bỏ cả chủ nghĩa tư bản phương Tây và chủ nghĩa cộng sản Xô Viết, mà ông coi là phi nhân tính, và dẫn đến hiện tượng hiện đại gần như phổ biến của sự tha hóa. Ông trở thành một trong những người sáng lập chủ nghĩa nhân văn xã hội, quảng bá các tác phẩm đầu tiên của Marx và các thông điệp nhân văn của ông đến công chúng Hoa Kỳ và Tây Âu. Ông đã tham gia vào một nhóm đối thoại trí thức Thiên chúa giáo-Marxist do Milan Machovec và những người khác tổ chức vào những năm 1960 ở Tiệp Khắc Cộng sản.

Vào đầu những năm 1960, Fromm đã xuất bản hai cuốn sách liên quan đến tư tưởng Marx (Khái niệm về con người của Marx và Vượt qua xiềng xích ảo ảnh: Cuộc gặp gỡ của tôi với Marx và Freud). Năm 1965, nhằm kích thích sự hợp tác Đông-Tây giữa các nhà nhân văn Marxist, Fromm đã xuất bản một loạt bài viết có tựa đề Chủ nghĩa Nhân văn Xã hội: Một Hội nghị Chuyên đề Quốc tế. Năm 1966, Hiệp hội Nhân văn Hoa Kỳ đã vinh danh ông là Nhân văn của Năm.

2.3.5. Hoạt động Chính trị

Trong một thời gian, Fromm cũng tích cực trong chính trường Hoa Kỳ. Ông gia nhập Đảng Xã hội Hoa Kỳ vào giữa những năm 1950, và cố gắng hết sức để giúp họ đưa ra một quan điểm thay thế cho các xu hướng McCarthyism trong một số tư tưởng chính trị Hoa Kỳ. Quan điểm thay thế này được thể hiện rõ nhất trong bài viết năm 1961 của ông Liệu con người có thể chiến thắng? Một cuộc điều tra về sự thật và hư cấu của chính sách đối ngoại. Tuy nhiên, với tư cách là người đồng sáng lập SANE, hoạt động chính trị mạnh mẽ nhất của Fromm là trong phong trào hòa bình quốc tế, chống lại cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân và sự can dự của Hoa Kỳ vào Chiến tranh Việt Nam. Sau khi ủng hộ nỗ lực thất bại của Thượng nghị sĩ Eugene McCarthy trong cuộc đề cử tổng thống của Đảng Dân chủ năm 1968, Fromm ít nhiều đã rút lui khỏi chính trường Mỹ, mặc dù ông đã viết một bài báo vào năm 1974 có tựa đề Nhận xét về Chính sách Hòa giải cho một phiên điều trần do Ủy ban Đối ngoại Thượng viện Hoa Kỳ tổ chức. Fromm đã được trao Giải Nelly Sachs vào năm 1979.