1. Tiểu sử
Elihan Tore có một cuộc đời đầy biến động, từ những năm tháng đầu tiên ở Liên Xô đến vai trò lãnh đạo trong phong trào giải phóng Tân Cương và cuối cùng là cuộc sống lưu vong.
1.1. Sinh và Thời niên thiếu
Elihan Tore sinh ngày 21 tháng 3 năm 1884 tại Tokmok, Kyrgyzstan, khi đó thuộc Đế quốc Nga, và từng được biết đến với tên Balasagun. Thời niên thiếu, ông đã dành thời gian học tập tại Bukhara, nơi ông nghiên cứu sâu về Kinh Qur'an và y học. Những kiến thức này đã định hình tư tưởng và con đường hoạt động của ông sau này. Vào năm 1924, ông bị chính quyền Liên Xô bắt giữ vì đã tổ chức các nhóm Hồi giáo bất hợp pháp, cho thấy sự dấn thân sớm của ông vào các hoạt động tôn giáo và xã hội.
1.2. Hoạt động tại Liên Xô và Di cư sang Tân Cương
Sau khi bị bắt giữ, Elihan Tore đã tìm cách trốn thoát khỏi Liên Xô vào năm 1920. Đến năm 1927, ông di cư sang Kashgar, thuộc Tân Cương, Trung Hoa Dân Quốc. Tại đây, ông tiếp tục các hoạt động tôn giáo và chính trị của mình. Năm 1937, ông lại bị bắt giữ bởi Sheng Shicai, lãnh chúa Tân Cương lúc bấy giờ. Sau khi được trả tự do vào năm 1941, ông chuyển đến Ghulja (Yining) và hoạt động với tư cách là một Imam, tiếp tục xây dựng ảnh hưởng trong cộng đồng và chuẩn bị cho những phong trào lớn hơn.
2. Đệ nhị Cộng hòa Đông Turkestan
Elihan Tore đóng vai trò trung tâm trong việc thành lập và lãnh đạo Đệ nhị Cộng hòa Đông Turkestan, một giai đoạn quan trọng trong lịch sử khu vực, nhấn mạnh khía cạnh dân chủ và quyền tự quyết của người dân.
2.1. Thành lập và Phong trào Độc lập
Vào tháng 4 năm 1944, Elihan Tore cùng với Abdulkerim Abbas và mười nhà lãnh đạo Turkic khác đã thành lập một tổ chức ly khai tại Ghulja. Mục tiêu chính của tổ chức này là chấm dứt sự cai trị của Trung Hoa Dân Quốc tại Tân Cương và thành lập một Đông Turkestan độc lập. Ngày 11 tháng 11 năm 1944, họ phát động Nổi dậy Ili với sự hỗ trợ từ Liên Xô. Cuộc nổi dậy đã nhanh chóng giành quyền kiểm soát Ghulja. Ngay sau đó, vào ngày 12 tháng 11 năm 1944, các lực lượng nổi dậy đã tuyên bố thành lập Đệ nhị Cộng hòa Đông Turkestan.
2.2. Chức vụ Tổng thống và Lãnh đạo Quân sự
Sau khi Đệ nhị Cộng hòa Đông Turkestan được tuyên bố độc lập, Elihan Tore đã được bầu làm Tổng thống đầu tiên của nước cộng hòa non trẻ này. Dưới sự lãnh đạo của ông, vào ngày 8 tháng 4 năm 1945, Quân đội Quốc gia Đông Turkestan được thành lập. Tore cũng được phong quân hàm Nguyên soái, thể hiện vai trò lãnh đạo cả về chính trị và quân sự trong cuộc đấu tranh giành độc lập.
2.3. Quyết định Chính trị và Sự đối lập với Stalin
Vào tháng 9 năm 1945, Quân đội Quốc gia Ili dưới sự chỉ huy của Elihan Tore đã phát động một cuộc tấn công lớn vào Ürümqi, thủ phủ của Tân Cương, và đã đánh bại các lực lượng của Quốc dân Đảng. Tuy nhiên, vào ngày 14 tháng 10 năm 1945, Joseph Stalin đã ra lệnh cho Elihan Tore và các lãnh đạo khác của Cộng hòa Đông Turkestan chấm dứt các hành động thù địch và bắt đầu đàm phán với Trung Hoa Dân Quốc. Elihan Tore là người duy nhất trong ban lãnh đạo của Cộng hòa Đông Turkestan phản đối mệnh lệnh này của Stalin, thể hiện lập trường kiên định và mong muốn tiếp tục cuộc đấu tranh vũ trang cho đến khi đạt được độc lập hoàn toàn. Sự phản đối này làm nổi bật tinh thần đấu tranh cho quyền tự quyết và lập trường độc lập của ông trước áp lực từ bên ngoài.
3. Suy thoái và Lưu vong
Cuộc đời chính trị công khai của Elihan Tore kết thúc đột ngột khi ông bị trục xuất khỏi Tân Cương và phải sống dưới sự quản thúc, nhưng ông vẫn tiếp tục các hoạt động sáng tác.
3.1. Trục xuất cưỡng bức về Liên Xô và Quản thúc
Ngày 12 tháng 6 năm 1946, một thỏa thuận hòa bình đã được ký kết tại Ürümqi giữa đại diện của Đệ nhị Cộng hòa Đông Turkestan và Quốc dân Đảng. Chỉ sáu ngày sau, vào ngày 18 tháng 6 năm 1946, Elihan Tore đã bị KGB bắt giữ và cưỡng bức đưa trở lại Liên Xô. Ông đã trải qua phần đời còn lại dưới chế độ quản thúc tại gia ở Tashkent, thủ đô của Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Uzbek.
3.2. Hoạt động Viết lách trong thời kỳ Lưu vong
Trong thời gian bị quản thúc tại Tashkent, Elihan Tore vẫn không ngừng hoạt động sáng tác. Ông đã viết một cuốn sách quan trọng về Tân Cương mang tựa đề Türkistan kaygısı (có nghĩa là "Bi kịch Turkestan"). Tác phẩm này là một nỗ lực của ông nhằm ghi lại lịch sử, văn hóa và những cuộc đấu tranh của người dân Turkestan, thể hiện sự cống hiến không ngừng nghỉ của ông cho việc bảo tồn di sản và tiếng nói của dân tộc mình.
4. Cái chết
Elihan Tore qua đời vào ngày 28 tháng 2 năm 1976 tại Tashkent, Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Uzbek, sau nhiều năm sống dưới sự quản thúc.
5. Tác phẩm
Elihan Tore đã để lại nhiều tác phẩm quan trọng, phản ánh sâu sắc tư tưởng và những đóng góp của ông cho văn hóa và lịch sử khu vực.
5.1. "Türkistan kaygısı" và các tác phẩm khác
Tác phẩm nổi bật nhất của Elihan Tore là Türkistan kaygısı (Bi kịch Turkestan), được xuất bản tại Tashkent, Uzbekistan bởi Nhà xuất bản Đông vào năm 2003. Cuốn sách này là một tài liệu lịch sử quý giá, ghi lại những sự kiện và cảm nhận của ông về tình hình Tân Cương. Ngoài ra, ông còn là tác giả của các tác phẩm khác như:
- Tarihiy Muhammadiy
- Drifter Saghuniy
Đảng Hồi giáo Turkestan cũng đã nhắc đến Elihan Tore trong số đầu tiên của tạp chí Hồi giáo Turkestan, trong một bài viết về lịch sử khu vực.
6. Đánh giá và Di sản Lịch sử
Elihan Tore được đánh giá là một nhân vật trung tâm và có ảnh hưởng sâu sắc đến phong trào độc lập của Đông Turkestan. Vai trò của ông với tư cách là Tổng thống đầu tiên của Đệ nhị Cộng hòa Đông Turkestan đã tượng trưng cho khát vọng dân chủ và quyền tự quyết của người dân trong khu vực.
Sự kiên định của ông trong việc phản đối mệnh lệnh của Joseph Stalin nhằm chấm dứt cuộc tấn công vào Ürümqi đã minh chứng cho lập trường độc lập và cam kết không lay chuyển của ông đối với sự giải phóng hoàn toàn của dân tộc mình, bất chấp những rủi ro cá nhân to lớn. Cuộc đời ông là một minh chứng cho cuộc đấu tranh không ngừng nghỉ vì nhân quyền và tiến bộ xã hội trong một bối cảnh địa chính trị phức tạp.
Các tác phẩm văn học của ông, đặc biệt là Türkistan kaygısı, không chỉ là những ghi chép lịch sử quan trọng mà còn là di sản văn hóa, giúp bảo tồn câu chuyện và những cuộc đấu tranh của người dân Turkestan cho các thế hệ mai sau. Elihan Tore được tôn vinh là một nhà lãnh đạo kiên cường, người đã cống hiến cả cuộc đời mình cho lý tưởng tự do và công bằng cho người dân của mình.
