1. Tiểu sử và thời kỳ con tin ở Rome
Vonones I có một xuất thân hoàng gia trong triều đại Arsacid, nhưng cuộc đời đầu của ông lại bị đánh dấu bởi vai trò con tin chính trị ở Rome, một trải nghiệm đã định hình sâu sắc bản thân ông và ảnh hưởng đến toàn bộ sự nghiệp sau này.
1.1. Bối cảnh gia đình và làm con tin ở Rome
Vonones là con trai cả của Phraates IV, vị vua của Đế quốc Parthia. Theo nhà sử học La Mã cổ điển Tacitus, Vonones có quan hệ họ hàng với vua Scythia. Phraates IV trước đó đã nhận được sự giúp đỡ từ người Scythia để giành lại ngai vàng từ kẻ tiếm quyền Tiridates vào khoảng năm 30 trước Công nguyên. Do đó, Vonones có thể là kết quả của một cuộc hôn nhân đồng minh giữa Phraates IV và một tù trưởng bộ lạc Scythia, người đã đồng ý giúp đỡ ông.
Vào khoảng năm 10/9 trước Công nguyên, Vonones cùng với ba người anh em của mình là Phraates, Seraspandes, và Rhodaspes, đã được gửi đến Rome làm con tin. Mục đích của việc này là để ngăn chặn xung đột trong việc kế vị cho người con trai út của Phraates IV, Phraataces. Hoàng đế La Mã Augustus đã sử dụng sự kiện này như một công cụ tuyên truyền, miêu tả nó như một thành tựu lớn trong tác phẩm Res Gestae Divi Augusti của mình, nhằm thể hiện sự phục tùng của Parthia trước Rome.
1.2. Giáo dục và ảnh hưởng của văn hóa La Mã
Trong thời gian làm con tin ở Rome, Vonones đã được Augustus tiếp đón như một vị khách quý và được đảm bảo một cuộc sống không thiếu thốn. Ông đã lớn lên và hấp thụ sâu sắc các phong tục, tập quán và tri thức của La Mã. Việc tiếp xúc và ảnh hưởng mạnh mẽ của văn hóa La Mã đã khiến Vonones I trở thành một người mang nặng tư tưởng và lối sống La Mã, điều này sau này đã tạo ra sự đối lập lớn với giới quý tộc truyền thống của Parthia.
2. Trị vì với tư cách Vua Parthia
Quá trình lên ngôi của Vonones I tại Parthia không diễn ra suôn sẻ, và triều đại của ông nhanh chóng bị thử thách bởi sự phản đối từ chính các thần dân của mình, dẫn đến một cuộc nội chiến đẫm máu.
2.1. Kế vị ngai vàng
Sau khi Orodes III bị ám sát vào khoảng năm 6 sau Công nguyên, một số phe phái chống lại Orodes III ở Babylonia đã nổi dậy và thỉnh cầu hoàng đế La Mã Augustus gửi một vị vua mới thuộc dòng dõi Arsacid. Đáp lại lời thỉnh cầu này, Augustus đã gửi Vonones I về Parthia. Vonones I lên ngôi vua trong bối cảnh chính trị Parthia đang hỗn loạn và cần một người kế vị ổn định.
2.2. Chính sách đối nội và phe đối lập
Mặc dù đã lên ngôi, Vonones I không thể duy trì được quyền lực của mình một cách vững chắc. Ông được giáo dục và mang đậm phong cách của người La Mã, và điều này khiến giới quý tộc Parthia khinh thường ông, gọi ông là "con rối của La Mã". Vonones I đã áp dụng các chính sách thân La Mã và mang văn hóa La Mã vào Parthia. Ông cũng đặc biệt ưu ái các polis Hy Lạp trong nước, cải thiện địa vị của người Hy Lạp. Những chính sách này đã gây ra sự phản đối gay gắt từ giới quý tộc truyền thống của Parthia, những người coi đây là sự phản bội lại bản sắc và độc lập của đế chế.
2.3. Nội chiến với Artabanus II
Sự phản đối của giới quý tộc Parthia đã dẫn đến việc họ ủng hộ một thành viên khác của nhà Arsacid là Artabanus II, người cai trị Media Atropatene (hoặc sống giữa những người du mục Dahae ở phía đông Parthia). Artabanus II được giới quý tộc và các bộ lạc du mục Trung Á hậu thuẫn, trong khi Vonones I dựa vào sự hỗ trợ của Rome và các polis Hy Lạp.
Cuộc đối đầu này đã bùng phát thành một cuộc nội chiến kéo dài khoảng bốn năm. Ban đầu, Vonones I giành được ưu thế và củng cố quyền kiểm soát các vùng lãnh thổ quanh Babylonia. Tuy nhiên, Artabanus II đã rút lui về các lãnh thổ phía đông và phản công. Cuối cùng, vào khoảng năm 12 sau Công nguyên, Vonones I đã bị Artabanus II đánh bại và bị trục xuất khỏi ngai vàng Parthia.
3. Trị vì với tư cách Vua Armenia
Sau khi bị phế truất khỏi Parthia, Vonones I tìm cách tị nạn ở Armenia và giành được ngai vàng ở đó, nhưng triều đại của ông tại đây cũng không kéo dài được lâu.
3.1. Lưu vong đến Armenia và kế vị ngai vàng
Vào khoảng năm 12 sau Công nguyên, Vonones I đã bỏ trốn khỏi Parthia và tìm đường đến Armenia, nơi ông lên ngôi và trở thành vua. Điều này đã tạo ra một vùng đệm giữa Đế quốc La Mã và Parthia, và việc Vonones I lên ngôi ở Armenia có thể được xem là một nỗ lực của ông để duy trì ảnh hưởng chính trị của mình.
3.2. Xung đột ngoại giao và bị phế truất
Sau khi trở thành vua của Parthia, Artabanus II đã yêu cầu phế truất Vonones I khỏi ngai vàng Armenia và muốn bổ nhiệm con trai mình lên thay thế. Điều này bị người La Mã phản đối, vì họ coi đó là mối đe dọa đến lợi ích của mình trong khu vực. Do đó, hoàng đế La Mã Tiberius (trị vì năm 14-37) đã cử con trai riêng của mình là Germanicus đến để ngăn chặn Artabanus II.
Tuy nhiên, vị tướng La Mã này đã không gặp phải sự kháng cự nào từ người Parthia. Germanicus và Artabanus II đã đạt được một thỏa thuận vào năm 18 sau Công nguyên, theo đó Artaxias III sẽ được bổ nhiệm làm vua Armenia mới, và người La Mã sẽ từ bỏ sự ủng hộ của họ đối với Vonones I. Thỏa thuận này cũng ngầm công nhận Artabanus II là người cai trị hợp pháp của Parthia. Để phê chuẩn mối quan hệ hữu nghị giữa hai đế quốc, Artabanus và Germanicus đã gặp nhau trên một hòn đảo ở Sông Euphrates vào năm 18 sau Công nguyên.
Trong khi đó, Vonones I đã bị buộc phải rời Armenia vào khoảng năm 15 sau Công nguyên, khi áp lực từ Artabanus II gia tăng và Rome không gửi quân tiếp viện do chính sách đối ngoại ít can thiệp hơn sau thất bại ở Germania. Sau khi bị phế truất khỏi ngai vàng Armenia, người La Mã đã chuyển Vonones I đến Syria, nơi ông bị quản thúc, mặc dù vẫn được đối xử như một vị vua.
4. Những năm cuối đời và cái chết
Cuộc đời cuối cùng của Vonones I là chuỗi ngày bị La Mã giam cầm và lưu đày, kết thúc bằng một cái chết bi thảm trong nỗ lực tìm kiếm tự do.
4.1. Bị giam cầm và lưu đày bởi La Mã
Sau khi bị phế truất khỏi ngai vàng Armenia, Vonones I đã bị người La Mã đưa đến Syria và giam giữ tại đó. Mặc dù bị quản thúc, ông vẫn được đối xử theo phong cách hoàng gia, thể hiện sự tôn trọng nhất định của La Mã đối với địa vị trước đây của ông. Sau một thời gian, ông bị chuyển đến Cilicia, một khu vực nằm ở phía đông nam Tiểu Á, tiếp tục bị giám sát chặt chẽ.
4.2. Hoàn cảnh qua đời
Vào khoảng năm 19 sau Công nguyên, Vonones I đã cố gắng trốn thoát khỏi nơi giam cầm của mình ở Cilicia. Tuy nhiên, trong nỗ lực này, ông đã bị chính những người lính gác của mình giết hại. Cái chết của ông đánh dấu chấm hết cho một cuộc đời đầy biến động của một vị vua bị giằng xé giữa hai nền văn hóa và quyền lực La Mã và Parthia.
5. Tiền xu
Các đồng tiền xu do Vonones I phát hành là những tài liệu lịch sử quan trọng, cung cấp cái nhìn sâu sắc về thời kỳ trị vì và các thông điệp chính trị mà ông muốn truyền tải. Những đồng xu này có niên đại từ năm 8 đến năm 12 sau Công nguyên, trùng với khoảng thời gian ông cai trị Parthia. Trên các đồng xu của mình, Vonones I khắc dòng chữ "ΟΝΩΝΗΣGreek, AncientOnōnēs" và "Vua Vonones, người chiến thắng Artabanus". Dòng chữ "người chiến thắng Artabanus" được cho là để kỷ niệm một chiến thắng tạm thời của ông trước đối thủ trong cuộc nội chiến Parthia với Artabanus II. Trong khi đó, những đồng tiền xu của Artabanus II bắt đầu xuất hiện từ năm 10 sau Công nguyên, cho thấy sự chồng lấn trong thời gian trị vì và cuộc chiến giành quyền lực giữa hai người.
6. Di sản và đánh giá lịch sử
Thời kỳ trị vì ngắn ngủi của Vonones I ở cả Parthia và Armenia, cùng với cái chết của ông, đã để lại những tác động lâu dài đến bối cảnh chính trị khu vực và định hình cách các nhà sử học nhìn nhận về ông.
6.1. Tác động đến bối cảnh chính trị Parthia
Cái chết của Vonones I và sự thống trị không thể tranh cãi của Artabanus II đã gây ra sự chia rẽ trong giới quý tộc Parthia. Không phải tất cả bọn họ đều ủng hộ một nhánh mới của gia đình Arsacid nắm quyền kiểm soát đế chế. Điều này đã dẫn đến một sự phân mảnh quyền lực nội bộ. Đáng chú ý, Gondophares, phó vương Parthia ở Sakastan, Drangiana và Arachosia, đã tuyên bố độc lập khỏi Artabanus II và thành lập Vương quốc Ấn-Parthia. Gondophares đã tự xưng là "Đại vua của các vị vua" và "Autokrator", thể hiện nền độc lập mới giành được của mình. Mặc dù vậy, Artabanus và Gondophares rất có thể đã đạt được một thỏa thuận rằng người Ấn-Parthia sẽ không can thiệp vào công việc nội bộ của nhà Arsacid. Vonones I cũng có một người con trai là Meherdates, người sau này đã cố gắng giành lấy ngai vàng Parthia vào khoảng năm 49-51 sau Công nguyên.
6.2. Đánh giá và phê phán lịch sử
Vonones I thường bị các nhà sử học cổ đại và hiện đại đánh giá là một nhân vật yếu đuối, không thể duy trì quyền lực trong một đế chế đầy biến động như Parthia. Việc ông được giáo dục ở Rome và mang theo phong cách La Mã đã khiến giới quý tộc Parthia khinh thường, coi ông là "con rối của La Mã", một cáo buộc không chỉ phản ánh sự phụ thuộc của ông vào Rome mà còn cho thấy sự phản đối mạnh mẽ của giới quý tộc truyền thống Parthia đối với bất kỳ ảnh hưởng ngoại lai nào.
Các chính sách thân La Mã và ưu ái người Hy Lạp của ông đã kích động một cuộc nội chiến tàn khốc, làm suy yếu sự đoàn kết nội bộ của Parthia. Sự thất bại của ông trong việc nắm giữ quyền lực ở cả Parthia và Armenia, cũng như việc ông cuối cùng phải phụ thuộc vào sự bảo hộ của La Mã, cho thấy những hạn chế trong khả năng lãnh đạo của ông và sự phức tạp của mối quan hệ giữa Parthia và La Mã. Mặc dù có những nỗ lực cá nhân, Vonones I vẫn bị lịch sử ghi nhận là một vị vua không thể dung hòa được những khác biệt văn hóa và chính trị sâu sắc trong đế chế của mình.