1. Thời niên thiếu và Bối cảnh
Nikolai Tikhonov sinh ngày 14 tháng 5 năm 1905 tại Kharkiv, một thành phố thuộc Ukraina trong Đế quốc Nga. Ông xuất thân từ một gia đình thuộc tầng lớp lao động gốc Nga-Ukraina. Những trải nghiệm ban đầu trong môi trường lao động đã định hình con người và con đường sự nghiệp của ông sau này, đặc biệt trong lĩnh vực kỹ thuật và công nghiệp.
1.1. Giáo dục
Quá trình học vấn của Tikhonov bắt đầu vào năm 1920, khi ông theo học tại Trường Cao đẳng Kỹ thuật Đường sắt Catherine (nay là Trường Kỹ thuật Đường sắt Dnepropetrovsk), nơi ông tốt nghiệp vào năm 1924. Sau đó, ông làm việc với vai trò trợ lý kỹ sư từ năm 1924 đến năm 1926. Đến năm 1930, Tikhonov hoàn thành việc học tại Học viện Luyện kim Dnepropetrovsk (nay là Học viện Luyện kim Quốc gia Ukraina), nơi ông nhận bằng kỹ sư và sau đó là bằng tiến sĩ khoa học kỹ thuật vào năm 1961.
2. Sự nghiệp ban đầu
Từ năm 1930 đến năm 1941, Tikhonov làm việc với tư cách một kỹ sư tại Nhà máy Luyện kim Lenin ở Dnepropetrovsk (nay là Dnipro). Ông nhanh chóng thăng tiến và được bổ nhiệm làm Kỹ sư trưởng của nhà máy vào tháng 1 năm 1941. Năm 1940, Tikhonov gia nhập Đảng Cộng sản Liên Xô (lúc đó là Đảng Cộng sản toàn Liên bang (Bolshevik)).
Trong thời gian làm việc tại Dnepropetrovsk, ông đã gặp Leonid Brezhnev, người sau này trở thành lãnh đạo tối cao của Liên Xô. Mối quan hệ này sau đó đã trở thành yếu tố quan trọng trong sự nghiệp chính trị của Tikhonov. Vào cuối những năm 1940, ông đã nắm giữ vị trí giám đốc nhà máy. Dưới sự lãnh đạo của ông, nhà máy này trở thành cơ sở đầu tiên trong khu vực tái mở cửa một bệnh viện, tổ chức các căng tin và khôi phục các câu lạc bộ xã hội cho công nhân trong bối cảnh hậu Mặt trận phía Đông.
3. Sự nghiệp Chính trị và Hành chính
Sự nghiệp của Nikolai Tikhonov phát triển từ các vị trí công nghiệp cấp địa phương đến các chức vụ cao cấp trong bộ máy hành chính và chính trị của Liên Xô, chủ yếu tập trung vào lĩnh vực công nghiệp và kinh tế.
3.1. Chức vụ trong Công nghiệp và Bộ
Vào những năm 1950, Tikhonov bắt đầu làm việc tại Bộ Công nghiệp Luyện kim đen. Từ năm 1955 đến năm 1960, ông giữ chức Thứ trưởng Bộ Luyện kim đen, chịu trách nhiệm về ngành công nghiệp ống dẫn. Sau đó, ông trở thành thành viên và sau này là chủ tịch của Hội đồng Khoa học thuộc Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô. Năm 1959, ông là thành viên của phái đoàn Liên Xô do Nikita Khrushchev dẫn đầu trong chuyến thăm chính thức đầu tiên tới Hoa Kỳ. Tại Đại hội Đảng Cộng sản Liên Xô lần thứ 22 năm 1961, Tikhonov được bầu làm ủy viên dự khuyết của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô. Năm 1966, tại Đại hội Đảng lần thứ 23, ông trở thành ủy viên chính thức của Ban Chấp hành Trung ương. Ông được trao danh hiệu Anh hùng Lao động xã hội chủ nghĩa lần đầu tiên trong giai đoạn này, một sự công nhận cho những đóng góp của ông trong ngành công nghiệp.
3.2. Ủy ban Kế hoạch Nhà nước (Gosplan)
Năm 1963, Tikhonov được bổ nhiệm làm Phó Chủ tịch Ủy ban Kế hoạch Nhà nước Liên Xô (Gosplan). Trong vai trò này, ông chịu trách nhiệm về các khía cạnh quan trọng của kế hoạch kinh tế quốc gia, đóng góp vào việc định hình các chính sách và mục tiêu phát triển của Liên Xô.
3.3. Phó Thủ tướng và Phó Thủ tướng thứ nhất
Sau khi Nikita Khrushchev bị phế truất và Leonid Brezhnev lên nắm quyền vào năm 1964, sự nghiệp của Tikhonov phát triển nhanh chóng. Năm 1965, ông được bổ nhiệm làm Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô (Phó Thủ tướng). Trong thời gian làm Phó Thủ tướng, ông phụ trách ngành luyện kim và hóa chất.
Năm 1976, khi Alexei Kosygin, lúc đó là Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, đang trong thời kỳ nghỉ ốm, Brezhnev đã tận dụng cơ hội để bổ nhiệm Tikhonov vào chức vụ Phó Chủ tịch thứ nhất Hội đồng Bộ trưởng (Phó Thủ tướng thứ nhất). Mặc dù trách nhiệm của ông không thay đổi đáng kể so với trước, vai trò này đã củng cố vị thế của ông trong việc điều phối chung các ngành công nghiệp nặng. Tikhonov là một trong số ít người có mối quan hệ tốt đẹp với cả Brezhnev và Kosygin, cả hai đều đánh giá cao sự thẳng thắn và trung thực của ông. Với việc bổ nhiệm này, Tikhonov đã giảm vai trò của Kosygin xuống thành một nhân vật "dự bị". Năm 1978, Tikhonov được bầu làm ủy viên dự khuyết của Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Liên Xô, và đến năm 1979, ông trở thành ủy viên chính thức.
Đáng chú ý, Tikhonov đã không được thông báo về quyết định can thiệp vào Afghanistan vào năm 1979, nguyên nhân được cho là do mối quan hệ không tốt giữa ông với Dmitriy Ustinov, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng vào thời điểm đó.
4. Nhiệm kỳ Thủ tướng (1980-1985)
Nhiệm kỳ của Nikolai Tikhonov với tư cách là Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô kéo dài từ năm 1980 đến năm 1985, một giai đoạn được đánh dấu bởi sự trì trệ kinh tế và thiếu vắng các cải cách đáng kể, tiếp nối đặc điểm của Thời kỳ Trì trệ.
4.1. Bổ nhiệm và Chính sách Chính
Vào tháng 10 năm 1980, sau khi Alexei Kosygin từ chức vì lý do sức khỏe (Kosygin qua đời vào tháng 12 cùng năm), Tikhonov, ở tuổi 75, đã được bầu làm Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô.
Trong suốt 5 năm nhiệm kỳ của mình, Tikhonov đã không thực hiện các biện pháp cải cách hiệu quả cho Kinh tế Liên Xô, bất παρά những số liệu thống kê rõ ràng cho thấy nền kinh tế đang trì trệ sâu sắc. Tại Đại hội Đảng Cộng sản Liên Xô lần thứ 26, ông trình bày Kế hoạch 5 năm lần thứ 11 (Liên Xô) (1981-1985). Trong bài phát biểu của mình, Tikhonov tuyên bố nhà nước sẽ phân bổ 9.00 M SUR (rúp Liên Xô) cho các bà mẹ nghỉ phép nuôi con. Ông cũng thừa nhận rằng Nông nghiệp Liên Xô không sản xuất đủ ngũ cốc. Tikhonov kêu gọi cải thiện Quan hệ Hoa Kỳ-Liên Xô, nhưng bác bỏ mọi suy đoán về một cuộc khủng hoảng kinh tế ở Liên Xô. Mặc dù vậy, ông cũng thừa nhận những "thiếu sót" kinh tế và "vấn đề lương thực" đang diễn ra, đồng thời kêu gọi tiết kiệm tài nguyên năng lượng, tăng năng suất lao động và cải thiện chất lượng hàng hóa sản xuất tại Liên Xô.
Vào đầu nhiệm kỳ, tháng 1 năm 1981, Tikhonov thừa nhận rằng chính sách nhân khẩu của chính phủ là một trong những lĩnh vực yếu kém nhất. Ông và nhiều quan chức khác lo ngại rằng không đủ người Nga được sinh ra, khi Thời kỳ Trì trệ đã làm giảm tỷ lệ sinh và tăng tỷ lệ tử vong trong dân số Nga.
4.2. Dưới thời Andropov và Chernenko
Leonid Brezhnev đã trao tặng Tikhonov danh hiệu Anh hùng Lao động xã hội chủ nghĩa theo lời khuyên của Konstantin Chernenko. Sau cái chết của Brezhnev vào năm 1982, Tikhonov đã ủng hộ Chernenko trong cuộc đua vào vị trí Tổng Bí thư Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô. Tuy nhiên, Chernenko đã thua và Yuri Andropov trở thành Tổng Bí thư.
Có ý kiến cho rằng Andropov đã có kế hoạch thay thế Tikhonov bằng Heydar Aliyev. Nhà sử học William A. Clark ghi nhận rằng Aliyev, cựu lãnh đạo KGB Azerbaijan, được bổ nhiệm làm Phó Chủ tịch thứ nhất Hội đồng Bộ trưởng mà không có sự đồng ý của Tikhonov. Tuy nhiên, cái chết của Andropov vào năm 1984 đã giúp Tikhonov giữ vững chức vụ. Một số nhà phân tích phương Tây cũng suy đoán rằng việc bổ nhiệm Andrei Gromyko làm Phó Chủ tịch thứ nhất, cũng không có sự đồng ý của Tikhonov, là một dấu hiệu cho thấy vị trí của ông trong hệ thống cấp bậc Liên Xô đã bị suy yếu. Tikhonov đang có chuyến thăm cấp nhà nước tới Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Liên bang Nam Tư khi Gromyko được bổ nhiệm.
Với sức khỏe suy yếu, Andropov đã dành thời gian rảnh rỗi để viết các bài phát biểu gửi tới Ban Chấp hành Trung ương. Trong một trong những bài phát biểu này, Andropov bày tỏ ý định rằng Mikhail Gorbachev sẽ kế nhiệm ông sau khi ông qua đời, chứ không phải Chernenko. Tuy nhiên, bài phát biểu này đã không được đọc trong phiên họp toàn thể của Ban Chấp hành Trung ương do sự hình thành một "troika" chống Gorbachev bao gồm Chernenko, Dmitriy Ustinov và Tikhonov.
Trong những ngày cuối cùng của Andropov, Tikhonov đã chủ trì các phiên họp của Bộ Chính trị, dẫn đầu phái đoàn Liên Xô năm 1984 tham dự hội nghị Hội đồng Tương trợ Kinh tế tại Đông Berlin, tiến hành các quan hệ song phương với các quốc gia Khối phía Đông và tiếp đón Thủ tướng Phần Lan khi ông thăm Liên Xô. Tóm lại, trong khoảng thời gian giữa những ngày cuối cùng của Andropov và sự lên nắm quyền của Chernenko, Tikhonov là nhân vật lãnh đạo nổi bật của Liên Xô. Tuy nhiên, Tikhonov đã chủ động lùi lại và ủng hộ Chernenko ra ứng cử Tổng Bí thư. Khi Chernenko qua đời vào năm 1985, Tikhonov đã cố gắng, nhưng không thành công, để tìm một ứng cử viên có thể cạnh tranh với Gorbachev cho vị trí Tổng Bí thư. Ông đã ủng hộ Viktor Grishin nhưng cuối cùng không thành công.
4.3. Cải cách của Gorbachev và Sự từ chức
Sau khi Mikhail Gorbachev lên nắm quyền, Tikhonov được bầu làm chủ tịch Ủy ban Cải tiến Hệ thống Quản lý mới được thành lập. Tuy nhiên, chức danh chủ tịch này phần lớn mang tính chất danh dự, và người đứng đầu thực tế là phó chủ tịch Nikolai Ryzhkov.
Vào ngày 23 tháng 5 năm 1985, Tikhonov trình bày kế hoạch phát triển của mình cho giai đoạn 1985-1990 và kéo dài đến năm 2000. Kế hoạch này đã vấp phải nhiều chỉ trích từ các đồng nghiệp, và Gorbachev thậm chí còn nhận xét rằng Tikhonov "không đủ năng lực" cho vị trí Thủ tướng. Kế hoạch của Tikhonov dự báo mức tăng trưởng thu nhập quốc dân Liên Xô từ 20-22%, tăng trưởng công nghiệp từ 21-24% và tăng gấp đôi sản lượng nông nghiệp Liên Xô vào năm 2000.
Là một phần trong kế hoạch loại bỏ và thay thế các thành viên bảo thủ nhất trong Bộ Chính trị của Gorbachev, Tikhonov buộc phải nghỉ hưu. Ryzhkov chính thức kế nhiệm Tikhonov vào ngày 27 tháng 9 năm 1985. Việc từ chức của Tikhonov được chính thức hóa tại một phiên họp toàn thể của Ban Chấp hành Trung ương vào tháng 9 năm 1985. Đáng chú ý, vào thời điểm từ chức, Tikhonov là thành viên lớn tuổi nhất trong ban lãnh đạo Liên Xô. Tikhonov vẫn hoạt động trong chính trường Liên Xô, dù với một vai trò ít nổi bật hơn nhiều, cho đến năm 1989 khi ông mất ghế trong Ban Chấp hành Trung ương.
5. Cuộc sống cuối đời và Cái chết
Sau khi buộc phải từ chức khỏi các vị trí chính trị chủ chốt vào năm 1989, Tikhonov đã viết một lá thư gửi Mikhail Gorbachev, bày tỏ sự hối tiếc khi đã ủng hộ việc ông này được bầu làm Tổng Bí thư. Quan điểm này của Tikhonov càng được củng cố khi Đảng Cộng sản Liên Xô bị cấm.
Sau khi nghỉ hưu hoàn toàn, ông sống phần đời còn lại trong cảnh ẩn dật tại căn nhà gỗ (dacha) của mình. Một người bạn của ông kể lại rằng Tikhonov sống như "một ẩn sĩ" và không bao giờ xuất hiện trước công chúng. Cuộc sống sau này của ông gặp nhiều khó khăn vì ông không có con và vợ ông đã qua đời. Trước khi Liên Xô tan rã, Tikhonov làm Cố vấn Nhà nước cho Xô viết Tối cao Liên Xô.
Ông qua đời vào ngày 1 tháng 6 năm 1997 và được chôn cất tại Nghĩa trang Novodevichy ở Moskva, bên cạnh mẹ và vợ ông. Không lâu trước khi qua đời, ông đã viết một bức thư gửi Tổng thống Boris Yeltsin với nội dung: "Tôi yêu cầu anh chôn cất tôi bằng chi phí nhà nước, vì tôi không có tiền tiết kiệm."
Về cuộc sống cá nhân sau khi nghỉ hưu, Mikhail Smirtyukov, một người bạn của Tikhonov, chia sẻ vào năm 2000: "Khi ông nhận một căn hộ ba phòng ở chung cư khi còn là Phó chủ tịch, ông đã sống ở đó với vợ cho đến khi qua đời. Họ không có con, và sống rất khiêm tốn. Ông, với tư cách là một cựu thủ tướng, đã để lại một biệt thự, an ninh và một khoản lương hưu cá nhân. Tikhonov không có bất kỳ khoản tiết kiệm nào. Khi làm việc trong chính phủ, ông và vợ đã dành toàn bộ số tiền của mình để mua xe buýt, số tiền mà họ tặng cho các đội tiên phong và trường học. Sau khi Liên Xô tan rã, lương hưu cá nhân bị hủy bỏ, và ông nhận lương hưu cao niên khi về già. Thi thoảng những người an ninh mua trái cây biếu cho ông".
6. Di sản và Đánh giá
Đánh giá về sự nghiệp và di sản của Nikolai Tikhonov thường tập trung vào vai trò của ông trong giai đoạn đình trệ của Liên Xô và những hạn chế trong việc thực hiện cải cách kinh tế.
6.1. Đánh giá Tích cực
Mặc dù nhận nhiều chỉ trích về các chính sách kinh tế của mình, Tikhonov vẫn được Leonid Brezhnev coi là "Nhà phê bình vĩ đại nhất" của ông, trái ngược với nhận định của tạp chí Time về ông như một người "chỉ biết vâng lời". Một tượng bán thân để vinh danh Tikhonov đã được dựng tại Kharkiv, quê hương của ông, thể hiện sự công nhận đối với những đóng góp của ông trong quá khứ.
6.2. Phê bình và Tranh cãi
Tạp chí Time từng mô tả Tikhonov là một "người chỉ biết vâng lời đã được thử nghiệm" và cho rằng ông có rất ít kinh nghiệm trong chính sách đối ngoại và quốc phòng khi nhậm chức Thủ tướng thay thế Alexei Kosygin. Tikhonov thường bị chỉ trích vì vai trò của mình trong "Thời kỳ Trì trệ", đặc biệt là việc ông đã không thực hiện các cải cách kinh tế cần thiết, mặc dù đã nhận thức được những "thiếu sót" của nền kinh tế Liên Xô. Sự thất bại trong việc cải cách này được cho là đã góp phần vào sự suy yếu tổng thể của Liên Xô.
So với các thủ tướng Liên Xô khác, Tikhonov có ít tác động đến văn hóa hậu Liên Xô và di sản của ông ít được nhớ đến ngày nay. Tượng bán thân của Tikhonov ở Kharkiv, sau này đã bị dỡ bỏ sau cuộc xâm lược của Nga vào Ukraina vào năm 2022.
7. Giải thưởng và Huy chương
Trong suốt sự nghiệp của mình, Nikolai Tikhonov đã nhận được nhiều huân chương và danh hiệu quốc gia, phản ánh sự công nhận đối với những đóng góp của ông trong các lĩnh vực công nghiệp và chính trị:
- Anh hùng Lao động xã hội chủ nghĩa hai lần (13 tháng 5 năm 1975, 10 tháng 12 năm 1982).
- Chín Huân chương Lenin (26 tháng 3 năm 1939, 31 tháng 3 năm 1945, 4 tháng 9 năm 1948, 11 tháng 5 năm 1954, 19 tháng 7 năm 1958, 26 tháng 11 năm 1971, 13 tháng 5 năm 1975, 10 tháng 12 năm 1982, 13 tháng 5 năm 1985).
- Huân chương Cách mạng Tháng Mười (13 tháng 5 năm 1980).
- Hai Huân chương Cờ đỏ Lao động.
- Huân chương Sao đỏ.
- Huân chương Chiến tranh Vệ quốc, hạng nhất (23 tháng 4 năm 1985).
- Hai Giải thưởng Nhà nước Stalin:
- Hạng 1 (1943) - cho những cải tiến đột phá trong sản xuất ống và đạn súng cối.
- Hạng 3 (1951) - cho việc phát triển và sản xuất thương mại ống liền mạch đường kính lớn.
- Bằng tiến sĩ Khoa học Kỹ thuật (1961).