Muhammad al-Shaybani

1.1. Nguồn gốc và thời thơ ấu

Muḥammad ibn al-Ḥasan sinh năm 750 tại Wasit, Iraq. Ngay sau đó, ông cùng gia đình chuyển đến Kufa, quê hương của Abu Hanifa, và lớn lên tại đây. Mặc dù sinh ra trong một gia đình binh lính, Shaybānī lại có niềm đam mê lớn hơn với sự nghiệp trí tuệ thay vì quân sự.

1.2. Giáo dục

Shaybānī bắt đầu học ở Kufa với tư cách là học trò của Abu Hanifa. Tuy nhiên, khi ông 18 tuổi (năm 767), Abu Hanifa qua đời sau khi chỉ dạy ông được hai năm. Sau đó, Shaybānī tiếp tục học với Abu Yusuf, người lớn tuổi hơn và là môn đệ hàng đầu của Abu Hanifa. Ông cũng có những giáo viên nổi tiếng khác như Sufyan al-Thawri và al-Awzāʿī. Sau này, ông còn đến thăm Medina và học trong hai đến ba năm với Malik ibn Anas, người sáng lập trường phái Maliki của luật học Hồi giáo (fiqh). Nhờ quá trình giáo dục toàn diện này, al-Shaybānī trở thành một nhà luật học từ rất sớm. Theo Ismail, cháu trai của Abu Hanifa, ông đã bắt đầu giảng dạy ở Kufa khi mới 20 tuổi (khoảng năm 770 CN).

1.3. Sự nghiệp và hoạt động tư pháp

Al-Shaybānī chuyển đến Baghdad, nơi ông tiếp tục học tập và giảng dạy. Ông được kính trọng đến mức Caliph Harun al-Rashid đã bổ nhiệm ông làm Qadi (thẩm phán) của thủ đô Raqqa (sau năm 796 CN). Al-Shaybānī được miễn nhiệm vị trí này vào năm 803. Ông trở về Baghdad và tiếp tục các hoạt động giáo dục của mình. Chính trong giai đoạn này, ông đã tạo ra ảnh hưởng rộng lớn nhất, đặc biệt là khi ông giảng dạy Muhammad ibn Idris ash-Shafi`i, người được coi là môn đệ ưu tú nhất của ông. Ngay cả sau này, khi ash-Shafi'i không đồng ý với thầy mình và viết Kitāb al-Radd ʿalā Muḥammad b. al-Ḥasan ("Bác bỏ Muḥammad b. al-Ḥasan [al-Shaybānī]"), ông vẫn giữ sự ngưỡng mộ sâu sắc đối với người thầy của mình.

Al-Rashid sau đó đã tái bổ nhiệm al-Shaybānī vào một vị trí tư pháp. Ông đã cùng Caliph đến Khorasan và phục vụ ở đó với tư cách là Qadi cho đến khi qua đời vào năm 805 tại Rey.

2.1. Củng cố hệ thống luật học Hanafi

Ash-Shaybānī đóng vai trò trung tâm trong việc phát triển, hệ thống hóa và hoàn thiện các khía cạnh thực tiễn của trường phái Hanafi trong luật học Hồi giáo. Cùng với Abu Hanifa và Abu Yusuf, ông là một trong ba nhà sáng lập vĩ đại của trường phái này. Các tác phẩm của ông đã giúp định hình và củng cố nền tảng pháp lý của Hanafi, biến nó thành một trong những trường phái luật học có ảnh hưởng và được tuân thủ rộng rãi nhất trong thế giới Hồi giáo.

2.2. Thiết lập Luật pháp Quốc tế Hồi giáo (Siyar)

Một trong những đóng góp nổi bật nhất của al-Shaybānī là các trước tác của ông về quan hệ quốc tế, được gọi là Siyar. Ông đã viết "Giới thiệu về Luật các Quốc gia" vào cuối thế kỷ 8, một cuốn sách cung cấp hướng dẫn chi tiết về việc tiến hành jihad (thánh chiến) chống lại những người không tin đạo, cũng như các nguyên tắc đối xử với những người không phải là người Hồi giáo sống dưới sự cai trị của Hồi giáo. Ông cũng viết một luận thuyết nâng cao hơn về chủ đề này, và các nhà luật học khác sau đó đã tiếp nối với nhiều luận thuyết đa tập khác. Những tác phẩm này bao gồm cả luật pháp quốc tế công và luật pháp quốc tế tư.

Các luận thuyết pháp lý Hồi giáo ban đầu này đã đề cập đến việc áp dụng đạo đức Hồi giáo, luật kinh tế Hồi giáo và luật quân sự Hồi giáo vào luật pháp quốc tế. Chúng liên quan đến một số chủ đề luật pháp quốc tế hiện đại, bao gồm:

• Luật hiệp ước:** Các quy định về việc ký kết và tuân thủ hiệp ước.
• Đối xử với các nhà ngoại giao, con tin, người tị nạn và tù binh chiến tranh:** Thiết lập các nguyên tắc nhân đạo trong đối xử với những đối tượng này.
• Quyền tị nạn:** Các quy định về việc cấp và bảo vệ quyền tị nạn.
• Hành vi trên chiến trường:** Bao gồm bảo vệ phụ nữ, trẻ em và dân thường không tham chiến.
• Hợp đồng xuyên chiến tuyến:** Các quy định về giao dịch và hợp đồng trong thời chiến.
• Sử dụng vũ khí độc hại và tàn phá lãnh thổ kẻ thù:** Các giới hạn và nguyên tắc đạo đức.

Quan điểm của al-Shaybānī trong Siyar nhằm trả lời các câu hỏi như "khi nào thì chiến đấu được biện minh", "ai là mục tiêu của chiến đấu" và "chiến đấu được tiến hành như thế nào". Đối với al-Shaybānī, một nguyên nhân chính đáng cho chiến tranh là để mở rộng đế chế Hồi giáo, hoặc thông qua việc tăng cường lãnh thổ của các nhà nước Hồi giáo, hoặc biến các nhà nước khác thành nhà nước chư hầu. Các nguyên nhân chính đáng khác bao gồm dập tắt các cuộc nổi dậy (của người Hồi giáo, dhimmi hoặc những người bội giáo), trừng phạt cướp bóc, và đảm bảo an toàn tính mạng và tài sản khỏi bạo lực.

Chỉ những người gây ra mối đe dọa quân sự trực tiếp mới là mục tiêu hợp pháp cho việc sử dụng vũ lực gây chết người. Do đó, việc giết hại phụ nữ, trẻ em, người già, người khuyết tật và người mắc bệnh tâm thần bị cấm. Tù binh chiến tranh được phân biệt dựa trên tình trạng chiến đấu: tù binh nam có thể được tha hoặc bị giết, tùy thuộc vào điều mà chỉ huy cho là lựa chọn tốt nhất. Al-Shaybānī cũng đã xem xét việc sử dụng vũ khí (như "máy ném đá") có thể vô tình giết hại những người không tham chiến. Ông cho rằng việc sử dụng chúng là được phép miễn là cẩn thận nhắm vào những người chiến đấu và nỗ lực để tránh giết hại những người không tham chiến. Các quan điểm của al-Shaybānī trong Siyar có ảnh hưởng lớn đến trường phái tư tưởng Hanafi.

2.3. Các luận thuyết và pháp lý chính

Các tác phẩm chính của al-Shaybānī bao gồm:

• Al-Jami' al-Kabir (Đại Tập Thành): Một tập hợp các học thuyết pháp lý, thường được coi là một trong những cuốn sách cơ bản của trường phái Hanafi.
• Al-Jami' al-Saghir (Tiểu Tập Thành)
• Kitab al-Siyar al-Kabir (Đại Siyar): Tác phẩm chuyên sâu về luật pháp quốc tế Hồi giáo, đề cập chi tiết các nguyên tắc chiến tranh, đối xử với người không Hồi giáo, tù binh, nhà ngoại giao, và các hiệp ước.
• Kitab al-Siyar al-Saghir (Tiểu Siyar)

Các tác phẩm này đã đặt nền móng cho luật pháp quốc tế Hồi giáo và được nghiên cứu rộng rãi.

2.4. Nghiên cứu về các mưu mẹo pháp lý (Hiyal)

Al-Shaybānī cũng nghiên cứu về Hiyal (mưu mẹo pháp lý), là các phương pháp hợp pháp được sử dụng để giải quyết các vấn đề pháp lý trong khuôn khổ cho phép của Sharia. Đây là một đặc điểm nổi bật của luật học Hanafi, cho phép các tín đồ tìm ra giải pháp cho các tình huống phức tạp mà không vi phạm các nguyên tắc Hồi giáo cơ bản, thể hiện sự linh hoạt và tính thực tiễn trong hệ thống pháp luật của ông.

3.1. Các môn đệ chính và sự truyền bá trường phái

Al-Shaybānī đã đào tạo nhiều môn đệ xuất sắc, trong đó nổi bật nhất là Muhammad ibn Idris ash-Shafi`i, người sau này sáng lập trường phái Shafi'i. Ngay cả khi ash-Shafi'i có những bất đồng về mặt học thuật với thầy mình, ông vẫn luôn bày tỏ sự kính trọng sâu sắc. Trong thời gian al-Shaybānī ở Khorasan, ông đã đào tạo một số lượng lớn các môn đệ. Điều này đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc truyền bá rộng rãi trường phái Hanafi đến các khu vực Trung Á và các vùng đất khác.

3.2. Đóng góp cho luật học Hồi giáo sau này

Các trước tác và tư tưởng của al-Shaybānī đã có tác động cụ thể và lâu dài đến sự phát triển của luật học Hồi giáo. Đặc biệt, công trình của ông về Siyar đã đặt nền móng cho luật pháp quốc tế Hồi giáo, ảnh hưởng đến các nhà luật học sau này và định hình cách các nhà nước Hồi giáo tương tác với các thực thể khác. Ông đã hệ thống hóa các nguyên tắc về chiến tranh, hòa bình, đối xử với người không Hồi giáo và các vấn đề ngoại giao, cung cấp một khuôn khổ pháp lý toàn diện cho quan hệ quốc tế từ góc độ Hồi giáo.

3.3. Vị thế và Đánh giá Lịch sử

Al-Shaybānī được công nhận là một trong những nhân vật vĩ đại nhất trong lịch sử luật học Hồi giáo. Ông thường được gọi là "cha đẻ của luật pháp quốc tế Hồi giáo" vì những đóng góp tiên phong của mình trong lĩnh vực này. Danh hiệu "Grotius của Hồi giáo" cũng được gán cho ông, so sánh ông với nhà luật học người Hà Lan Hugo Grotius, người được coi là cha đẻ của luật pháp quốc tế hiện đại ở phương Tây. Vị thế của ông không chỉ nằm ở việc hệ thống hóa trường phái Hanafi mà còn ở việc thiết lập các nguyên tắc nhân đạo và đạo đức trong quan hệ quốc tế, góp phần vào sự phát triển xã hội và pháp lý trong thế giới Hồi giáo.