Itsuo Sonobe

1.1. Tuổi thơ và Giáo dục

Sonobe Itsuo sinh ngày 1 tháng 4, 1929, tại Triều Tiên thuộc Nhật, nơi ông nội của ông đã sang làm thư ký tòa án. Quê quán của gia đình ông là thành phố Motosu, tỉnh Gifu. Tên của ông, Itsuo (逸夫), được đặt vì ông ra đời khi cha ông đang du học ở Đức. Năm 1936, khi cha ông, Sonobe Satoshi, một học giả luật hành chính, trở thành giáo sư tại Đại học Đế quốc Đài Bắc (nay là Đại học Quốc lập Đài Loan), gia đình ông chuyển đến Đài Bắc.

Tại Đài Bắc, ông theo học Trường trung học cấp cao Đài Bắc (hệ cũ) và Trường trung học đệ nhất Đài Bắc (hệ cũ). Sau khi Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, ông trở về Nhật Bản, tiếp tục học tại Trường trung học cấp cao số 4 (hệ cũ) ở Kanazawa và sau đó tốt nghiệp Khoa Luật, Đại học Kyoto.

Ngay trước khi nhập học Trường trung học cấp cao Đài Bắc vào ngày 20 tháng 3, 1945, Sonobe Itsuo được triệu tập bảo vệ, nhập ngũ với cấp bậc binh nhì trong Quân đội Đế quốc Nhật Bản, thuộc Quân đoàn 10 Thái Bình Dương. Mặc dù phải chịu Cuộc không kích Đài Bắc vào ngày 31 tháng 5 cùng năm, ông được giải ngũ sau khi chiến tranh kết thúc mà không trải qua các cuộc đổ bộ lớn. Sau này, ông chia sẻ rằng việc triệu tập bảo vệ những người dưới 17 tuổi đòi hỏi phải có thủ tục tự nguyện, nhưng ông không nhớ mình đã tự nguyện. Sau khi trở thành thẩm phán, ông đã cố gắng tìm hiểu cơ sở pháp lý của lệnh triệu tập bảo vệ nhưng không tìm thấy câu trả lời rõ ràng.

1.2. Sự nghiệp học thuật và pháp lý ban đầu

Sonobe Itsuo theo bước cha mình, chuyên về luật hành chính. Tại Đại học Kyoto, ông theo học dưới sự hướng dẫn của giáo sư Sugai Shūichi. Sau khi tốt nghiệp Khoa Luật Đại học Kyoto, ông trở thành trợ giảng tại khoa này vào năm 1954, và được bổ nhiệm làm phó giáo sư vào năm 1956. Từ năm 1959, ông du học tại Trường Luật Columbia ở Hoa Kỳ. Sau khi trở về Nhật Bản, năm 1967, ông nhận bằng Tiến sĩ Luật từ Đại học Kyoto với luận án "Lý luận về thủ tục hành chính" (行政手続の法理_{Gyōsei tetsuzuki no hōri}^Japanese).

Năm 1970, ông được bổ nhiệm làm thẩm phán tại Tòa án địa phương Tokyo. Ông là một trong số ít thẩm phán được bổ nhiệm mà không phải thông qua kỳ thi tư pháp hay hoàn thành khóa đào tạo tư pháp. Năm 1975, ông được bổ nhiệm làm thẩm phán tại Tòa án cấp cao Tokyo, sau đó là thẩm phán tại Tòa án địa phương Maebashi. Từ năm 1978, ông làm điều tra viên tại Tòa án Tối cao, và năm 1981, ông trở thành điều tra viên cấp cao (hành chính) của Tòa án Tối cao. Năm 1983, ông giữ chức Chánh án của một bộ phận tại Tòa án địa phương Tokyo.

1.3. Hoạt động giáo sư đại học

Năm 1985, Sonobe Itsuo chuyển sang làm giáo sư tại Khoa Khoa học Xã hội của Đại học Tsukuba, và năm sau ông được bổ nhiệm làm Trưởng Khoa Học vị thứ nhất của trường này. Đến năm 1987, ông trở thành giáo sư tại Khoa Luật của Đại học Seikei.

2.1. Bổ nhiệm và thời gian tại nhiệm

Ngày 21 tháng 9, 1989, Sonobe Itsuo được bổ nhiệm làm Thẩm phán Tòa án Tối cao. Ông là Thẩm phán Tối cao đầu tiên được bổ nhiệm trong thời kỳ Heisei và cũng là Thẩm phán Tối cao đầu tiên sinh ra trong thời kỳ Chiêu Hòa. Trong cuộc kiểm tra thẩm phán vào ngày 18 tháng 2, 1990, ông nhận được sự tín nhiệm với 6.882.349 phiếu thuận, với tỷ lệ phiếu yêu cầu bãi nhiệm là 11,48%. Ông giữ chức vụ này cho đến khi về hưu theo quy định tuổi vào ngày 31 tháng 3, 1999.

3.1. Hoạt động luật sư và cố vấn

Vào tháng 4 năm 1999, ngay sau khi về hưu khỏi Tòa án Tối cao, Sonobe Itsuo đã đăng ký trở thành luật sư. Vào tháng 6 cùng năm, ông được bổ nhiệm làm kiểm toán viên tại Tập đoàn Sumitomo. Đến tháng 9 năm 2001, ông trở thành cố vấn (phụ trách giám sát và kiểm tra) cho Bộ Ngoại giao Nhật Bản. Từ năm 2009, ông còn là luật sư khách mời tại Văn phòng Luật và Kinh tế Toranomon. Từ ngày 1 tháng 7, 2014, ông giữ vai trò cố vấn cho Văn phòng Luật Tổng hợp Nagoya.

3.2. Tham gia thảo luận về Luật Hoàng gia

Tháng 12 năm 2004, dưới nội các Koizumi Junichiro, Sonobe Itsuo được bổ nhiệm làm Phó Chủ tịch Hội đồng chuyên gia về Luật Hoàng gia. Tháng 11 năm sau, hội đồng này đã đưa ra báo cáo ủng hộ việc chấp nhận Nữ Thiên hoàng và Thiên hoàng trị vì (nữ giới thừa kế ngai vàng). Đến tháng 1 năm 2012, dưới chính quyền Noda Yoshihiko của Đảng Dân chủ, ông được bổ nhiệm làm cố vấn Văn phòng Nội các phụ trách thảo luận về "Nữ Hoàng gia".

Dù đã tham gia vào việc soạn thảo báo cáo ủng hộ Nữ Thiên hoàng và nữ giới được quyền kế vị, vào cuối đời (năm 2019), Sonobe Itsuo đã bày tỏ quan điểm rằng "mặc dù mong muốn là Thân vương Aiko trở thành Thiên hoàng, nhưng việc đưa ra thảo luận về Nữ Thiên hoàng vào thời điểm hiện tại là không thực tế". Ông cũng cho rằng "sẽ khó khăn để Thân vương Aiko trở thành Thiên hoàng" và đề cập đến vấn đề bạn đời của Nữ Thiên hoàng nếu điều đó xảy ra.

4.1. Bối cảnh và nội dung Phán quyết Tòa án Tối cao năm 1995

Vào ngày 28 tháng 2, 1995, Tiểu Ban III của Tòa án Tối cao, nơi Sonobe Itsuo là một thẩm phán, đã bác bỏ kháng cáo của nguyên đơn trong vụ kiện liên quan đến quyền bầu cử của người nước ngoài. Trong phần lý do của phán quyết này, Tòa án Tối cao đã đưa ra một phán quyết hiến pháp về quyền bầu cử địa phương của người nước ngoài.

Đặc biệt, đoạn thứ hai của lý do phán quyết có nội dung: "Hiến pháp không cấm việc cấp quyền bầu cử địa phương cho những người nước ngoài định cư có mối quan hệ đặc biệt mật thiết với chính quyền địa phương nơi họ cư trú, thông qua luật pháp." Phần này đã được những người ủng hộ quyền bầu cử của người nước ngoài và các phong trào vận động coi là "ý kiến không ràng buộc" của Tòa án Tối cao và dùng làm cơ sở để cấp quyền. Phần này được cho là đã áp dụng "thuyết cho phép một phần".

Trong luật pháp, một tiền lệ có trọng lượng lớn và ràng buộc các phán quyết sau này, nhưng một "ý kiến không ràng buộc" không có tính ràng buộc như vậy. Tuy nhiên, Sonobe Itsuo đã khẳng định rằng đoạn thứ hai này không phải là "ý kiến không ràng buộc", mà chỉ là một phần giải thích lý do để đưa ra nguyên tắc pháp lý của phán quyết.

4.2. Quan điểm của ông về việc giải thích 'ý kiến không ràng buộc'

Năm 2001, trong một bài viết, Sonobe Itsuo đã giải thích rõ quan điểm của mình về phán quyết năm 1995. Ông nói rằng: "Dù người ta thường hiểu rằng đoạn (1) là nguyên tắc tiền lệ (stare decisis) và đoạn (2) là ý kiến không ràng buộc (obiter dictum), hoặc ngược lại, coi trọng đoạn (2), thì chính xác, đoạn (3) mới là nguyên tắc tiền lệ, còn đoạn (1) và (2) chỉ là lý do để dẫn đến nguyên tắc tiền lệ của phán quyết này. Cần lưu ý rằng các tiền lệ có thể bị giới thiệu không chính xác về lý thuyết và phạm vi bởi những người viện dẫn hoặc chỉ trích chúng vì lợi ích riêng."

Ông cũng nói thêm: "Trong các phán quyết của tòa án Nhật Bản, dù có thể phân chia hoặc hiểu theo ý chính của phán quyết và các phần khác, nhưng không có sự phân chia thành nguyên tắc tiền lệ và ý kiến không ràng buộc. Theo kinh nghiệm của tôi tại Tòa án Tối cao, ý kiến không ràng buộc thường được dành cho các ý kiến riêng của thẩm phán hoặc trong các bình luận của điều tra viên Tòa án Tối cao." Điều này cho thấy ông chỉ trích việc tách riêng một phần lý do phán quyết để coi là "ý kiến không ràng buộc" và bỏ qua phần chính của phán quyết (vốn tuyên bố "không công nhận quyền bầu cử của người nước ngoài").

Mặc dù vậy, nhiều bài nghiên cứu pháp lý vẫn coi đoạn thứ hai này là "ý kiến không ràng buộc". Ví dụ, trong bình luận của điều tra viên Tòa án Tối cao về một phán quyết khác vào năm 2005, phần "thuyết cho phép một phần" của phán quyết này cũng được gọi là "ý kiến không ràng buộc". Ngoài ra, vào ngày 5 tháng 3, 2010, Edano Yukio, Bộ trưởng phụ trách cải cách hành chính (Đảng Dân chủ) dưới nội các Hatoyama Yukio, người cũng có bằng luật sư, đã tuyên bố rằng "ngay cả một ý kiến không ràng buộc cũng là quan điểm của Tòa án Tối cao."

Sonobe Itsuo cũng nhấn mạnh rằng "khi giới thiệu hoặc nghiên cứu các phán quyết, nhất định phải tham khảo bình luận và nhận xét của điều tra viên", bởi vì "phán quyết và bình luận của Tòa án Tối cao có mối quan hệ không thể tách rời. Có nhiều trường hợp những vấn đề được thảo luận trong phiên họp nhưng không đến mức phải đưa ra ý kiến bổ sung, lại được dành cho bình luận của điều tra viên để tham khảo sau này."

Trong bài viết năm 2007, Sonobe đã phân tích phán quyết thành ba phần:

• Đoạn thứ nhất: Hiến pháp không bảo đảm quyền bầu cử cho người nước ngoài cư trú.
• Đoạn thứ hai: Hiến pháp không cấm việc cấp quyền bầu cử cho những người nước ngoài định cư có mối quan hệ đặc biệt mật thiết với chính quyền địa phương nơi họ cư trú, nhưng đây là vấn đề thuộc chính sách lập pháp của quốc gia và việc không thực hiện biện pháp này không gây ra vấn đề vi hiến.
• Đoạn thứ ba: Các quy định của Luật Tự trị địa phương (Điều 11, Điều 18) và Luật Bầu cử công chức (Điều 9, Khoản 2) chỉ giới hạn quyền bầu cử cho công dân Nhật Bản không phải là vi hiến.

Trong đó, ông khẳng định rằng đoạn thứ ba là tiền lệ, còn đoạn thứ nhất và thứ hai chỉ là lý do để dẫn đến nguyên tắc tiền lệ của phán quyết. Ông cũng cho rằng: "Đoạn thứ nhất và thứ hai đều là lý do được tất cả các thẩm phán nhất trí, nhưng không phải là tiền lệ. Việc coi đoạn thứ nhất là tiền lệ hay đoạn thứ hai là ý kiến không ràng buộc hoặc ý kiến thiểu số, hoặc coi trọng đoạn thứ hai, đều chỉ là những lời phê bình chủ quan, và về mặt đánh giá tiền lệ, đó là những quan điểm tầm thường nằm ngoài thế giới pháp luật."

4.3. Phỏng vấn truyền thông và phát biểu 'cân nhắc chính trị'

Trong các cuộc phỏng vấn với giới truyền thông, Sonobe Itsuo đã tiết lộ những động cơ sâu sắc hơn đằng sau việc đưa vào phần "ý kiến không ràng buộc" trong phán quyết, đồng thời đưa ra những phát biểu gây tranh cãi về "sự cân nhắc chính trị".

Vào tháng 6 năm 1999, trong một cuộc phỏng vấn với Asahi Shimbun, Sonobe Itsuo đã giải thích động cơ thêm đoạn lý do phán quyết (2) mà người ta coi là "ý kiến không ràng buộc" là do ông đã tham khảo phán quyết trong vụ kiện đòi bồi thường của những người dân Đài Loan và gia đình họ đã thiệt mạng hoặc bị thương khi phục vụ quân đội Nhật Bản, nhưng bị từ chối bồi thường vì không còn quốc tịch Nhật Bản.

Ông bày tỏ sự cảm thông sâu sắc khi phán quyết trong vụ kiện đó nói rằng "ngay cả khi nguyên đơn không nhận được bồi thường theo Luật Cứu trợ hay Luật Lương hưu vì không có quốc tịch Nhật Bản, điều đó không vi phạm Hiến pháp bảo đảm bình đẳng trước pháp luật, và việc áp dụng biện pháp nào là vấn đề của chính sách lập pháp". Ông cảm thấy "thấm thía" từ chính kinh nghiệm cá nhân của mình. Do đó, trong phán quyết của Tòa án Tối cao năm 1995, ông cảm thấy "phải thẳng thắn thừa nhận rằng tình trạng hiện tại do việc áp dụng điều khoản quốc tịch gây ra là sự phân biệt đối xử vi phạm nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật" và "đối với giải pháp căn bản, không còn cách nào khác ngoài việc chờ đợi nỗ lực hơn nữa từ những người có trách nhiệm trong quốc hội."

Sonobe Itsuo cũng chia sẻ rằng "những suy nghĩ đó" đã được phản ánh trong phán quyết về quyền bầu cử, dẫn đến việc ông đưa ra phán quyết, cái gọi là "ý kiến không ràng buộc", rằng "Hiến pháp không cấm việc cấp quyền bầu cử cho người nước ngoài định cư trong các cuộc bầu cử trưởng địa phương hay nghị sĩ hội đồng địa phương". Ông giải thích thêm: "Trong số những người Zainichi (người Triều Tiên/Hàn Quốc định cư tại Nhật Bản), có rất nhiều người bị cưỡng bức đưa đến Nhật Bản trong thời chiến và không thể trở về quê hương. Có người nói 'hãy nhập quốc tịch đi', nhưng đó là một lời lẽ khắc nghiệt đối với những người bị ép buộc đến Nhật Bản. Các ý kiến cũng đã được đưa ra tại Quốc hội về việc có nên cấp quyền bầu cử địa phương cho người Zainichi hay không, và tôi cảm thấy cuối cùng đã có thời gian để nhận thức một cách từ tốn về vấn đề này."

Ông cũng nói rằng: "Với tư cách là một tòa án, chúng tôi có giới hạn không thể đưa ra những quyết định chính sách tích cực đến mức lật đổ các thỏa thuận bồi thường đã được quyết định giữa các chính phủ. Tuy nhiên, thông qua ý kiến không ràng buộc, chúng tôi có thể bày tỏ kỳ vọng về một phản ứng nhanh nhạy từ chính phủ và cơ quan lập pháp."

Vào ngày 19 tháng 2, 2010, trong cuộc phỏng vấn với Sankei Shimbun, Sonobe Itsuo đã đề cập đến đoạn lý do phán quyết (2), được gọi là "ý kiến không ràng buộc": "Ngay cả người Hàn Quốc cũng đã rời bỏ quê hương, sống cùng người Nhật, học ngôn ngữ và đóng thuế. Có một số lượng rất hạn chế người định cư có mối quan hệ cực kỳ mật thiết với một khu vực cụ thể, việc cấp quyền bầu cử cho họ cũng không hẳn là tệ. Từ quan điểm nguyên tắc tự trị địa phương, không thể hoàn toàn khẳng định là vi hiến."

Ông tiếp tục nói: "Đó là thời kỳ mà sự oán giận của những người bị cưỡng bức từ Hàn Quốc và Triều Tiên rất sâu sắc. Nó có ý nghĩa xoa dịu. Sẽ rất khó khăn nếu Tòa án Tối cao Nhật Bản bị nói là hoàn toàn không nghĩ đến Hàn Quốc. Có một sự cân nhắc chính trị ở đó." Về điểm này, Bộ trưởng Cải cách Hành chính Edano Yukio đã chỉ trích rằng: "Một Thẩm phán Tối cao đưa ra phán quyết dựa trên luật pháp, sự thật và lương tâm, việc ông ấy đưa ra phán quyết dựa trên sự cân nhắc chính trị là hành vi không thể chấp nhận được đối với một Thẩm phán Tối cao."

Sonobe Itsuo cũng giải thích thêm: "Tôi không viết rõ ràng là người Hàn Quốc định cư, nhưng Tòa án Tối cao không thể nói điều đó trong phán quyết. Tôi đã đề cập đến một phần rất hạn chế, chứa đựng nỗi oán hận lịch sử của con người, để nói rằng hãy nhìn nhận vấn đề đó. Dù vậy, việc chuyển sang một khu vực khác và cấp quyền bầu cử ở đó là điều vô lý. Chúng ta phải thực sự giữ nó trong giới hạn rất nghiêm ngặt." Ông cũng nói rằng "theo nguyên tắc tự trị địa phương của Hiến pháp, việc cấp quyền bầu cử rất hạn chế cho những người định cư có mối quan hệ cực kỳ mật thiết với một khu vực cụ thể là điều mong muốn."

Về phần "ý kiến không ràng buộc" (mà ông cho là lý do phán quyết): "Đó chắc chắn không phải là ý kiến chính. Có lẽ không cần phải thêm vào. Theo nghĩa đó, nó không phải là phần trung tâm (của lý do phán quyết), nhưng nó vẫn được thêm vào. Dù gọi nó là ý kiến không ràng buộc hay không, thì chỉ cần (1) và (3) là đủ, (2) có thể không cần, nhưng tôi nghĩ mọi người đều có ý định riêng khi muốn thêm (2) vào."

Về khả năng xem xét lại phán quyết trong tương lai, ông nói: "Tòa án Tối cao có thể xem xét lại phán quyết. Vì thời đại đang thay đổi. Chúng tôi không cho rằng phán quyết là một điều luật vàng không thể thay đổi. Tòa án Tối cao vào từng thời điểm có thể xem xét lại, cân nhắc đầy đủ xu hướng của người dân Nhật Bản."

Về dự luật của Đảng Dân chủ (nhằm mở rộng quyền bầu cử địa phương không chỉ cho người cư trú đặc biệt mà cả người cư trú thông thường): "Không thể chấp nhận được. Dù sống ở Nhật 10, 20 năm thì cũng không thể ngay lập tức cấp quyền bầu cử. Phán quyết là một điều đáng sợ, nó không tự mình thay đổi nhưng lại bị người khác điều khiển. Việc cấp quyền bầu cử ngay lập tức là điều chưa từng nghĩ tới." Ông cảnh báo rằng "ngay cả khi 'ý kiến không ràng buộc' này trong tương lai, từ tình hình chính trị hiện tại, phải công nhận quyền bầu cử cho người nước ngoài định cư, thì cũng phải là trong một tình huống lịch sử rất hạn chế. Nếu mở rộng ra hết thì sẽ là kết thúc." Ông cũng phản đối việc chính phủ đệ trình dự luật, cho rằng "đây là một vấn đề Quốc sách, vấn đề Ngoại giao, và vấn đề quốc tế."

6.1. Các chức vụ khác

Sonobe Itsuo đã giữ nhiều chức vụ khác nhau, bao gồm:

• Thành viên Hội đồng quản trị Quỹ bệnh gút (một quỹ lợi ích công cộng).
• Chủ tịch Hiệp hội Đài Loan (một quỹ lợi ích công cộng).
• Phó Chủ tịch Quỹ học bổng Senga Law School (một quỹ lợi ích công cộng).
• Chủ tịch Hiệp hội Xúc tiến bài ca ký túc xá Nhật Bản.

6.2. Vinh dự

Vào tháng 11 năm 2001, Sonobe Itsuo đã được trao tặng Huân chương Thụy Bảo Hạng nhất (勲一等瑞宝章), một trong những huân chương cao quý nhất của Nhật Bản.