1. Thời niên thiếu và Bối cảnh
Hồng Nhân Can có xuất thân là một giáo viên làng, đã sớm tiếp xúc với Cơ Đốc giáo và trải qua những năm tháng khó khăn trước khi trở thành một nhân vật quan trọng trong Thái Bình Thiên Quốc.
1.1. Sinh ra và Gia đình
Hồng Nhân Can sinh ngày 20 tháng 2 năm 1822 tại làng Quan Lộc Bố, huyện Hoa (nay là Khu Hoa Đô, Quảng Châu), tỉnh Quảng Đông, Nhà Thanh. Ông là em họ xa của Hồng Tú Toàn, lãnh tụ tối cao của Thái Bình Thiên Quốc.
1.2. Giáo dục và Tham gia Ban đầu
Mặc dù được giáo dục, Hồng Nhân Can không thể vượt qua các kỳ thi khoa cử của triều đình. Ông là một trong những người đầu tiên cải đạo theo Hồng Tú Toàn. Năm 1847, ông cùng Hồng Tú Toàn đến Quảng Châu và cùng với Issachar Jacox Roberts, một nhà truyền giáo người Mỹ, nghiên cứu Kinh Thánh trong một thời gian ngắn. Ông là một thành viên của Bái Thượng Đế Hội, tiền thân của Thái Bình Thiên Quốc, nhưng ban đầu có vẻ không mấy nhiệt tình với cuộc khởi nghĩa.
2. Cuộc sống ở Hồng Kông
Trong những năm đầu của cuộc Khởi nghĩa Thái Bình Thiên Quốc, Hồng Nhân Can bị tách khỏi phong trào và phải chạy trốn đến Hồng Kông, nơi ông có cơ hội tiếp xúc sâu rộng với văn hóa và tri thức phương Tây.
2.1. Hoạt động Truyền giáo và Học tập
Tại Hồng Kông, Hồng Nhân Can đã gặp nhà truyền giáo người Thụy Điển Theodore Hamberg và cải đạo sang Cơ Đốc giáo vào năm 1853. Ông đã hỗ trợ công việc nhà thờ cho Hội Truyền giáo Basel ở Thượng Hoàn và học hỏi rất nhiều về Cơ Đốc giáo. Hồng Nhân Can đã cung cấp cho Hamberg nhiều thông tin quan trọng về cuộc Khởi nghĩa Thái Bình, mà sau này Hamberg đã sử dụng để viết cuốn sách về phong trào, tựa đề The visions of Hung-Siu-tshuen, and origin of the Kwang-si insurrection, xuất bản tại Hồng Kông vào năm 1854. Sau cái chết của Hamberg, Hồng Nhân Can tiếp tục học hỏi tại Hội Truyền giáo Luân Đôn.
2.2. Tiếp thu Tri thức Phương Tây
Trong thời gian ở Hồng Kông, Hồng Nhân Can cũng làm trợ lý cho James Legge, một học giả và nhà truyền giáo nổi tiếng, tham gia vào việc dịch các tác phẩm kinh điển Trung Quốc sang tiếng Anh và làm việc cho tờ Chinese Serial, tờ báo tiếng Trung đầu tiên ở Hồng Kông. Qua đó, ông đã học hỏi rất nhiều về chính trị, kinh tế, lịch sử, địa lý, thiên văn học và các ngành khoa học khác của phương Tây. Ông cũng được cho là đã hoạt động như một bác sĩ và giáo viên trong thời gian này. Kinh nghiệm sống ở Hồng Kông đã giúp Hồng Nhân Can hình thành một tư duy Tin Lành sâu sắc và một cái nhìn khác biệt so với các lãnh đạo Thái Bình Thiên Quốc hay các học giả Nho giáo đương thời.
3. Tham gia Thái Bình Thiên Quốc
Sau nhiều năm xa cách, Hồng Nhân Can quyết định đến Nam Kinh để tham gia lãnh đạo Thái Bình Thiên Quốc, nơi ông nhanh chóng thăng tiến lên vị trí cao nhất trong phong trào.
3.1. Hành trình đến Nam Kinh
Khi Hồng Tú Toàn kêu gọi em họ mình là Hồng Nhân Can đến Nam Kinh để giúp cai trị, chính quyền Thái Bình đang chìm trong một cuộc tranh giành quyền lực gay gắt. Quyền lực của phong trào phần lớn bị chia rẽ giữa những tín đồ sùng đạo ở Nam Kinh và các tướng lĩnh chỉ huy quân đội bên ngoài thành phố. Mặc dù James Legge không muốn Hồng Nhân Can dính líu đến quân nổi dậy và đã nghiêm cấm ông gia nhập, Hồng Nhân Can vẫn phớt lờ lời khuyên đó. Ông rời Hồng Kông vào mùa xuân năm 1858, được các nhà truyền giáo khác hỗ trợ tiền bạc và hứa cấp lương cho gia đình. Ông cải trang thành một người bán hàng rong trên đường đến Nam Kinh.
3.2. Vai trò Can Vương (Vương Hộ Thuẫn)
Trước khi Hồng Nhân Can đến, một cuộc đấu tranh quyền lực nội bộ, đôi khi được gọi là Sự biến Thiên Kinh, đã bùng nổ thành một trận chiến khiến hơn 20.000 người dân Nam Kinh thiệt mạng và Dương Tú Thanh, Đông Vương, người cho đến lúc đó còn quyền lực hơn cả Hồng Tú Toàn, cũng bị giết. Hồng Nhân Can cuối cùng đã đến kinh đô của Thái Bình Thiên Quốc, Thiên Kinh (Nam Kinh), vào ngày 22 tháng 4 năm 1859. Trong bối cảnh đó, Hồng Nhân Can được trao vị trí quan trọng thứ hai trong phong trào Thái Bình; chỉ có Hồng Tú Toàn là quyền lực hơn ông. Ông được bổ nhiệm làm Khai Triều Tinh Trung Quân Sư Đỉnh Thiên Phù Triều Cương Can Vương (開朝精忠軍師頂天扶朝綱干王), gọi tắt là Can Vương (干王), tương đương với chức vụ thủ tướng. Vị trí này được trao cho ông nhờ trình độ học vấn, đặc biệt là kiến thức về nhiều khía cạnh của chính trị, nghệ thuật và công nghệ phương Tây mà ông đã tích lũy trong thời gian ở Hồng Kông. Ông cũng đến Nam Kinh với một tư duy Tin Lành mạnh mẽ, trái ngược với niềm tin chủ yếu dựa trên Cựu Ước của những người sáng lập Thái Bình. Hồng Nhân Can đã cải cách các buổi thờ phượng và cầu nguyện theo nghi thức Tin Lành và khuyến khích không sử dụng từ "man di" để miêu tả người phương Tây. Đây là một vài trong số những cải cách ban đầu của ông.
4. Đề xuất Cải cách
Hồng Nhân Can đã đưa ra một chương trình cải cách toàn diện nhằm hiện đại hóa Thái Bình Thiên Quốc, phản ánh tầm nhìn xa và sự tiếp thu tri thức phương Tây của ông.
4.1. Tư Chính Tân Biên (資政新編)
Tầm nhìn cải cách của Hồng Nhân Can được trình bày chi tiết trong tác phẩm chính của ông, Tư Chính Tân Biên (資政新編, nghĩa là "Tân Biên về Chính sách Hỗ trợ Chính quyền"), được hoàn thành vào năm 1859. Tác phẩm này phác thảo một chương trình cải cách thể chế và xã hội toàn diện, thể hiện sự am hiểu sâu sắc của ông về các hệ thống phương Tây.
4.2. Cải cách Nội địa
Trong lĩnh vực nội trị, Hồng Nhân Can đề xuất một loạt các kế hoạch phát triển hạ tầng và kinh tế. Ông chủ trương xây dựng mạng lưới giao thông hiện đại, bao gồm đường sắt và tàu hơi nước, cũng như phát triển các mỏ khoáng sản. Ông cũng đề xuất hiện đại hóa nền kinh tế, cải cách hệ thống tài chính, và phát triển truyền thông thông qua việc phát hành báo chí. Ngoài ra, ông còn nhấn mạnh tầm quan trọng của các chương trình phúc lợi xã hội và cải cách khoa cử. Về lâu dài, ông thậm chí còn đề xuất áp dụng một hệ thống chính trị mô phỏng theo Hoa Kỳ.
4.3. Chính sách Đối ngoại và Quan hệ Quốc tế
Về chính sách đối ngoại, Hồng Nhân Can ủng hộ việc đối xử với các cường quốc phương Tây trên cơ sở bình đẳng, thiết lập quan hệ thương mại và cho phép các hoạt động truyền giáo. Ông là người chủ trương hợp tác với các cường quốc phương Tây, trái ngược với quan điểm cứng rắn của một số lãnh đạo khác trong Thái Bình Thiên Quốc. Ông tin rằng việc liên minh với phương Tây sẽ giúp Thái Bình Thiên Quốc đối phó với Nhà Thanh.
4.4. Tư tưởng và Ảnh hưởng Tôn giáo
Tư tưởng của Hồng Nhân Can chịu ảnh hưởng sâu sắc từ đức tin Cơ Đốc Tin lành mà ông đã tiếp thu ở Hồng Kông. Ông có lập trường phê phán mạnh mẽ đối với các triết lý truyền thống Trung Quốc như Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo. Trong tác phẩm Anh Kiệt Quy Chân (英傑歸眞), ông thậm chí còn đề xuất sự cần thiết của việc áp dụng văn nói (ngôn ngữ khẩu ngữ) thay vì văn viết cổ điển. Sự tiên tiến trong các đề xuất của ông càng trở nên rõ ràng khi ta nhận ra rằng những ý tưởng này được đưa ra khoảng 8 năm trước Minh Trị Duy tân ở Nhật Bản. Những ý tưởng này, cùng với hệ thống niềm tin Tin Lành rõ ràng của ông, đã thu hút sự quan tâm của giới phương Tây đối với cuộc nổi dậy Thái Bình, mặc dù sự quan tâm này sau đó giảm dần khi quân Thái Bình tiến gần đến Thượng Hải và tích cực thực thi lệnh cấm thuốc phiện trong lãnh thổ của họ.
5. Thách thức và Sự phản đối
Mặc dù có tầm nhìn xa, việc thực hiện các cải cách của Hồng Nhân Can gặp phải nhiều trở ngại lớn từ nội bộ và bên ngoài, dẫn đến việc hầu hết các đề xuất của ông không thể thành hiện thực.
5.1. Đấu tranh Quyền lực Nội bộ
Khi Hồng Nhân Can đến Nam Kinh, chính quyền Thái Bình đang vướng vào một cuộc đấu tranh quyền lực nội bộ gay gắt. Quyền lực của phong trào bị chia rẽ giữa những tín đồ sùng đạo ở Nam Kinh và các tướng lĩnh chỉ huy quân đội bên ngoài thành phố. Các đề xuất của Hồng Nhân Can, mặc dù được Hồng Tú Toàn đánh giá là hợp lý, nhưng lại quá xa lạ và khó hiểu đối với các lãnh đạo khác. Họ không thể nắm bắt được ý nghĩa hoặc tính khả thi của những ý tưởng vượt xa kinh nghiệm và kiến thức thông thường của họ.
5.2. Xung đột với các Lãnh đạo Khác
Đặc biệt, Hồng Nhân Can đã có những bất đồng và xung đột gay gắt với Lý Tú Thành, một vị vương quân sự nổi bật và là người chủ trương chính sách đối ngoại cứng rắn. Hồng Nhân Can cho rằng Thái Bình Thiên Quốc sẽ phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng nếu nhà Thanh và các cường quốc phương Tây liên kết với nhau, và do đó, ông chủ trương hợp tác với phương Tây. Tuy nhiên, Lý Tú Thành lại phản đối mạnh mẽ quan điểm này. Sự bất đồng này đã dẫn đến một cuộc đối đầu chiến lược lớn. Trong một chiến dịch lớn nhằm tái chiếm khu vực thượng nguồn sông Dương Tử, Lý Tú Thành đã từ chối tuân lệnh của Hồng Nhân Can và quay trở lại Nam Kinh.
5.3. Thất bại trong Thực thi Cải cách
Việc Lý Tú Thành không tuân lệnh đã dẫn đến thất bại của chiến dịch, tạo điều kiện cho quân Thanh thiết lập một cuộc phong tỏa lớn đối với khu vực kiểm soát của Thái Bình Thiên Quốc, và cuối cùng dẫn đến sự sụp đổ của cuộc nổi dậy. Hầu hết các cải cách mà Hồng Nhân Can đề xuất đều không bao giờ được thực hiện. Quyền lực của Hồng Nhân Can sớm bị giới hạn chỉ còn là những sắc lệnh được Hồng Tú Toàn phê chuẩn, nhưng chúng không bao giờ được tuân thủ hoặc thực thi bên ngoài kinh thành.
6. Sụp đổ và Cái chết
Những năm cuối cùng của cuộc Khởi nghĩa Thái Bình chứng kiến sự sụp đổ của kinh đô và số phận bi thảm của Hồng Nhân Can cùng các lãnh đạo còn lại.
6.1. Sự sụp đổ của Nam Kinh và Cuộc đào thoát
Vào năm 1864, Hồng Tú Toàn được tìm thấy đã qua đời, và thành Nam Kinh nhanh chóng thất thủ dưới tay quân Thanh do Tăng Quốc Thuyên, em trai của Tăng Quốc Phiên, chỉ huy. Hồng Nhân Can cùng các lãnh đạo Thái Bình khác, bao gồm Hồng Thiên Quý Phúc (con trai của Hồng Tú Toàn và là vị vua trẻ tuổi kế vị) và Mông Đắc Ân, đã chạy thoát khỏi thành phố. Họ cố gắng duy trì quyền cai trị thông qua các sắc lệnh của Hồng Thiên Quý Phúc.
6.2. Bắt giữ và Hành quyết
Tuy nhiên, cuộc đào thoát của họ không kéo dài. Hồng Nhân Can và các lãnh đạo còn lại nhanh chóng bị quân Thanh bắt giữ. Ông bị kết án tử hình và bị hành quyết tại Nam Xương, Giang Tây, vào ngày 23 tháng 11 năm 1864, ngay sau khi vị vua trẻ Hồng Thiên Quý Phúc và Lý Tú Thành bị xử tử. Trong lời thú tội trước khi bị hành quyết, Hồng Nhân Can là vị vương duy nhất của Thái Bình Thiên Quốc duy trì lòng trung thành kiên định với phong trào và không bao giờ từ bỏ niềm tin của mình.
7. Di sản và Ảnh hưởng
Mặc dù các cải cách của Hồng Nhân Can không được thực hiện trong thời gian ông tại vị, tư tưởng và tầm nhìn của ông đã có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển sau này của Trung Quốc.
7.1. Sự tiếp nhận các Đề xuất của Ông
Điều trớ trêu là nội dung của Tư Chính Tân Biên đã được Triệu Liệt Văn, một trong những cố vấn của Tăng Quốc Phiên (người đã tiêu diệt Thái Bình Thiên Quốc), đánh giá cao. Điều này cho thấy giá trị thực sự trong các đề xuất của Hồng Nhân Can, ngay cả từ phía đối thủ.
7.2. Ảnh hưởng đến các Cải cách Sau này của Trung Quốc
Các ý tưởng của Hồng Nhân Can đã đặt nền móng cho các nỗ lực hiện đại hóa tiếp theo của Trung Quốc. Nhiều đề xuất của ông đã trở thành hiện thực thông qua Phong trào Tự cường (Dương Vụ Vận Động), được thực hiện bởi các nhân vật như Tăng Quốc Phiên và Lý Hồng Chương. Hơn nữa, nội dung của Anh Kiệt Quy Chân, đặc biệt là việc thúc đẩy ngôn ngữ khẩu ngữ, cũng đã được thực hiện sau Cách mạng Tân Hợi. Hồng Nhân Can đôi khi được coi là nhà dân tộc chủ nghĩa hiện đại đầu tiên của Trung Quốc, và ông được nhắc đến trong các tác phẩm ban đầu của cả Quốc Dân Đảng và Đảng Cộng sản Trung Quốc, cho thấy sự công nhận về tầm quan trọng của ông trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc.