1. Thời niên thiếu
James Rado đã trải qua thời thơ ấu và những năm tháng định hình sự nghiệp ban đầu trong môi trường học thuật và nghệ thuật, đặt nền móng cho những đóng góp sau này của ông vào lĩnh vực nhạc kịch.
1.1. Thời thơ ấu và giáo dục
James Rado, tên khai sinh là James Alexander Radomski, sinh ngày 23 tháng 1 năm 1932 tại Los Angeles, California. Cha mẹ ông là Alexander và Blanche (nhũ danh Bukowski) Radomski. Ông lớn lên tại Irondequoit, New York và Washington, D.C..
Khi còn học đại học tại Đại học Maryland, Rado theo học chuyên ngành Diễn thuyết và Kịch nghệ, đồng thời bắt đầu sáng tác các bài hát. Ông đã đồng tác giả hai vở nhạc kịch là Interlude và Interlude II. Sau khi tốt nghiệp và phục vụ hai năm trong Hải quân Hoa Kỳ, ông tiếp tục học cao học tại Đại học Công giáo Hoa Kỳ ở Washington, D.C., nơi ông đồng sáng tác một vở nhạc kịch tổng hợp mang tên Cross Your Fingers. Trong tất cả các tác phẩm đầu tay này, ông tự mình viết lời và nhạc cho các ca khúc.
1.2. Sự nghiệp ban đầu và hoạt động
Sau đó, Rado chuyển đến Thành phố New York, nơi ông theo học diễn xuất với Lee Strasberg, một giáo viên diễn xuất nổi tiếng. Song song với việc học, ông còn viết các ca khúc nhạc pop và thu âm cùng ban nhạc của riêng mình, mang tên James Alexander and the Argyles.
Sự nghiệp sân khấu Broadway của Rado bắt đầu vào năm 1963 với vở Marathon '33. Năm 1966, Rado đóng vai Richard Lionheart trong vở diễn Broadway gốc của The Lion in Winter của James Goldman, cùng với các ngôi sao Robert Preston và Rosemary Harris.
Ông gặp Gerome Ragni vào năm 1964 khi cả hai cùng diễn xuất trong vở kịch Off-Broadway Hang Down Your Head and Die. Sau đó, cả Rado và Ragni đều được chọn vào vai Tom và Tolan trong vở The Knack của Ann Jellicoe, do Mike Nichols đạo diễn tại đoàn kịch Chicago.
2. Thành tựu chính: Nhạc kịch Hair
Vở nhạc kịch Hair là đỉnh cao trong sự nghiệp của James Rado, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử sân khấu và văn hóa đại chúng.
2.1. Sáng tác và buổi ra mắt Hair
Rado và Ragni đã trở thành bạn thân và bắt đầu cùng nhau viết Hair vào cuối năm 1964. Rado giải thích về mối quan hệ hợp tác của họ: "Chúng tôi là những người bạn tuyệt vời. Đó là một kiểu mối quan hệ đầy đam mê mà chúng tôi đã định hướng vào sự sáng tạo, vào việc viết lách, vào việc tạo ra tác phẩm này. Chúng tôi đưa sự kịch tính giữa chúng tôi lên sân khấu."
Ông nhớ lại nguồn cảm hứng cho vở nhạc kịch: "Có quá nhiều sự phấn khích trên đường phố và các công viên và các khu vực của hippie, và chúng tôi nghĩ nếu chúng tôi có thể truyền tải sự phấn khích này lên sân khấu thì thật tuyệt vời... Chúng tôi đã đi chơi với họ, tham gia các buổi Be-Ins [cuộc tụ tập của hippie] của họ và để tóc dài."
Hair ra mắt lần đầu tiên Off-Broadway vào tháng 10 năm 1967 và chính thức khai diễn trên Broadway vào tháng 4 năm 1968.
2.2. Thành công và ảnh hưởng của Hair
Vở nhạc kịch Hair nhanh chóng trở thành một hiện tượng, kéo dài 1.750 buổi biểu diễn trên Broadway và tạo ra nhiều phiên bản sản xuất trên khắp thế giới. Một bộ phim chuyển thể từ nhạc kịch cũng được ra mắt vào năm 1979. Một số bài hát từ vở diễn đã trở thành hit lọt vào top 10 bảng xếp hạng, và nhiều album nhạc đã được phát hành. Bản phục dựng lại trên Broadway năm 2009 đã giành được Giải Tony cho Màn phục dựng xuất sắc nhất và cũng được trình diễn tại West End ở Luân Đôn.
Rado và Ragni đã được trao giải Album Nhạc kịch xuất sắc nhất tại Giải Grammy thường niên lần thứ 11 và được đề cử Giải Tony năm 1969 cho Nhạc kịch xuất sắc nhất.
2.3. Vai diễn của Rado trong Hair
Mặc dù không đóng vai Claude khi vở diễn ra mắt Off-Broadway, Rado đã thủ vai Claude trong buổi công diễn Broadway gốc, diễn cặp cùng Ragni trong vai Berger. Ông cũng đóng vai Claude trong các buổi sản xuất sau này tại Los Angeles. Các nhân vật chính Claude và Berger có phần tự truyện, trong đó Claude của Rado là một người lãng mạn và trầm tư.
Trong một cuộc phỏng vấn năm 2008 với tạp chí The Advocate, Rado lần đầu tiên công khai mô tả mình là người toàn tính và công khai nói về việc ông là người yêu của Gerome Ragni.
3. Các tác phẩm sau Hair
Sau thành công vang dội của Hair, James Rado tiếp tục phát triển sự nghiệp sáng tác và biểu diễn, tạo ra nhiều tác phẩm nhạc kịch khác dù không đạt được mức độ ảnh hưởng tương tự.
Vào đầu thập niên 1970, Rado và Ragni tạm thời tách ra. Trong khi Ragni và nhà soạn nhạc của Hair, Galt MacDermot, hợp tác trong vở Dude, Rado đã viết một vở nhạc kịch mang tên The Rainbow Rainbeam Radio Roadshow, hay gọi tắt là Rainbow. Ông hợp tác với anh trai mình, Ted Rado, trong phần kịch bản và tự mình đóng góp nhạc và lời. Rainbow được khai diễn Off-Broadway tại Nhà hát Orpheum vào tháng 12 năm 1972. Vở nhạc kịch này có thể coi là một phần tiếp theo của Hair, với một nhân vật tên Man, người đã thiệt mạng trong Chiến tranh Việt Nam và giờ sống ở vùng đất Cầu vồng.
Clive Barnes, nhà phê bình của tờ The New York Times, đã dành lời khen ngợi cho Rainbow, viết rằng: "[Rainbow] là một tác phẩm vui tươi và khẳng định cuộc sống. Đây là vở nhạc kịch đầu tiên ra đời từ Hair thực sự có được sự tự tin của một sáng tạo mới, phần lớn đến từ âm nhạc và lời ca ngọt ngào, tươi mới của James Rado." Kể từ đó, Rainbow đã được sửa đổi nhiều lần, đôi khi trở thành một phần tiếp theo rõ ràng hơn của Hair, như khi nó trở thành Rainbow: The Ghost of Vietnam vào cuối những năm 1990. Ở các phiên bản khác, nó trở nên trừu tượng hơn như trong một phiên bản có tên Billy Earth: The New Rainbow và sau đó là American Soldier: The White Haunted House.
Phiên bản mới nhất của vở diễn, mang tên Supersoldier, đã được trình diễn dưới dạng đọc kịch bản vào ngày 14 tháng 10 năm 2013, bởi Fundamental Theater Project của diễn viên Sam Underwood (người đóng vai cặp song sinh độc ác Mark và Luke trong The Following), hợp tác với New York Theatre Barn tại Manhattan Movement and Arts Center. Buổi đọc kịch bản do Joe Barros đạo diễn và có sự tham gia của Tyson Jennette, Debbie Andrews và Luis Villabon. Rado trước đây đã hợp tác với Fundamental Theater Project vào năm 2010, đóng vai Hồn ma của Hamlet trong buổi đọc kịch bản gây quỹ vở Hamlet của công ty, trong đó Alec Baldwin, Kate Mulgrew và Đồng Giám đốc Nghệ thuật của Fundamental Theater Project, Sam Underwood, cũng tham gia.
Năm 1974, Rado tái hợp với Ragni để đồng sáng tác Sun (Audio Movie), một vở diễn với âm nhạc của Steve Margoshes, dựa trên một vở kịch của nhà văn New York Joyce Greller với các chủ đề về ô nhiễm và môi trường. Vở nhạc kịch này (ban đầu có tên YMCA) lần đầu tiên được dàn dựng cho các nhà tài trợ vào năm 1976, trong một buổi workshop do John Vaccaro đạo diễn, với sự xuất hiện của Ruby Lynn Reyner và Annie-Joe Edwards. Sun được trình diễn tại Howl! Arts Project vào năm 2011. Một phiên bản khác của Sun, được viết với phần nhạc của cộng tác viên Hair Galt MacDermot, đã được trình diễn dưới dạng hòa nhạc vào năm 1998.
Rado và Ragni sau đó tiếp tục cùng nhau viết một vở nhạc kịch khác, cũng với Margoshes, mang tên Jack Sound and His Dog Star Blowing His Final Trumpet on the Day of Doom. Vở diễn này đã được trình diễn tại La MaMa vào mùa hè năm 1978.
4. Đời sống cá nhân
James Rado nổi bật với sự cởi mở về xu hướng tính dục của mình. Trong một cuộc phỏng vấn năm 2008 với tạp chí The Advocate, ông đã công khai mô tả bản thân là người toàn tính và thẳng thắn chia sẻ về mối quan hệ tình cảm của mình với Gerome Ragni, người bạn và đồng tác giả của vở nhạc kịch Hair. Rado đã nói rằng mối quan hệ của họ là một "kiểu mối quan hệ đầy đam mê mà chúng tôi đã định hướng vào sự sáng tạo, vào việc viết lách, vào việc tạo ra tác phẩm này. Chúng tôi đưa sự kịch tính giữa chúng tôi lên sân khấu." Mối quan hệ này không chỉ là cá nhân mà còn là nguồn cảm hứng quan trọng cho tác phẩm chung của họ.
5. Những năm cuối đời và hoạt động
Sau cái chết của Gerome Ragni vào năm 1991, Rado tiếp tục tích cực phát triển các phiên bản mới của Hair, bao gồm chuyến lưu diễn quốc gia 11 thành phố vào năm 1994 mà ông làm đạo diễn, và buổi sản xuất của CanStage tại Toronto vào năm 2006.
Từ năm 2011, Rado là chuyên gia tư vấn sáng tạo cho vở nhạc kịch nhạc rock mang tính tương lai Barcode, được viết và thử nghiệm tại một câu lạc bộ nhạc rock ở trung tâm Manhattan vào năm 2012 bởi các thành viên của ban nhạc indie New York Gladshot. Barcode đã được công chiếu vào tháng 8 năm 2013 tại Lễ hội Fringe Quốc tế New York. Vào ngày 3 tháng 12 năm 2011, Rado đã biểu diễn các bài hát từ Barcode tại sự kiện Occupy Broadway của phong trào Chiếm phố Wall.
Rado cũng góp mặt trong một số bộ phim, chủ yếu trong vai trò là chính mình hoặc liên quan đến di sản của Hair. Các bộ phim ông tham gia bao gồm:
- Hair (1979)
- The Lion in Love (1969)
- Hair: The 40 Year History (2007) - trong vai chính mình
- Agnès Varda's Beaches (2008) - trong vai chính mình
6. Cái chết
James Rado qua đời vào ngày 21 tháng 6 năm 2022, tại một bệnh viện ở Manhattan, hưởng thọ 90 tuổi. Nguyên nhân cái chết được xác định là ngừng tim hô hấp.
7. Đánh giá và ảnh hưởng
James Rado đã để lại một di sản văn hóa và xã hội sâu sắc, đặc biệt thông qua tác phẩm nhạc kịch mang tính biểu tượng của mình.
7.1. Đánh giá tích cực
James Rado được công nhận rộng rãi là một nhân vật tiên phong trong sân khấu nhạc kịch Mỹ, đặc biệt nhờ vai trò đồng tác giả của Hair. Vở nhạc kịch này không chỉ đạt được thành công thương mại vang dội với 1.750 buổi biểu diễn trên Broadway và nhiều giải thưởng (bao gồm Giải Grammy cho Album nhạc kịch xuất sắc nhất và đề cử Giải Tony), mà còn tạo ra một ảnh hưởng văn hóa sâu rộng. Hair là một trong những tác phẩm đầu tiên mang các giá trị của phong trào phản kháng thập niên 1960 - như hòa bình, tình yêu tự do, phản đối Chiến tranh Việt Nam, và tìm kiếm sự giải phóng cá nhân - lên sân khấu chính thống. Rado đã cùng Ragni tạo ra một tác phẩm vượt ra ngoài giới hạn của sân khấu truyền thống, sử dụng nhạc rock và các yếu tố phi truyền thống để phản ánh những biến động xã hội và tinh thần của một thế hệ. Các bài hát từ Hair đã trở thành những bản hit, và vở diễn đã được chuyển thể thành phim, tiếp tục lan tỏa thông điệp của nó đến khán giả toàn cầu. Sự cởi mở của Rado về xu hướng tính dục của mình cũng là một đóng góp tích cực vào việc thúc đẩy sự chấp nhận và tiến bộ xã hội. Ông đã thể hiện cam kết mạnh mẽ với các lý tưởng về tự do và dân chủ, không chỉ qua tác phẩm mà còn qua cuộc sống cá nhân.
7.2. Phê bình và tranh cãi
Các nguồn tài liệu hiện có không cung cấp thông tin chi tiết về các quan điểm phê bình hoặc tranh cãi đáng kể liên quan trực tiếp đến sự nghiệp hoặc các phát ngôn của James Rado. Mặc dù vở nhạc kịch Hair đôi khi gây tranh cãi vì các yếu tố như khỏa thân trên sân khấu và nội dung về ma túy, nhưng những tranh cãi này thường tập trung vào chính tác phẩm chứ không phải cá nhân Rado hay Ragni. Hầu hết các đánh giá về James Rado đều nhấn mạnh những đóng góp tích cực của ông vào lĩnh vực nghệ thuật và văn hóa.