1. Thân thế và thời niên thiếu
Hoàng đế Khang Hy có xuất thân hoàng tộc cao quý, được giáo dục kỹ lưỡng trong thời thơ ấu đầy biến động dưới sự nhiếp chính của các đại thần.
1.1. Xuất thân và thời thơ ấu
Khang Hy Đế, tên húy là Huyền Diệp (玄燁XuanyeChinese; phiên âm tiếng Mãn Châu: hiowan yeihiowan yeiManchu), sinh ngày 4 tháng 5 năm 1654 tại Cung Cảnh Nhân trong Tử Cấm Thành, Bắc Kinh. Ông là con trai thứ ba của Thuận Trị Đế và Hiếu Khang Chương Hoàng hậu.
Ông lên ngôi vào ngày 7 tháng 2 năm 1661, khi mới 7 tuổi (hoặc 8 tuổi theo cách tính tuổi Đông Á). Tuy nhiên, niên hiệu "Khang Hy" của ông chỉ bắt đầu được sử dụng vào ngày 18 tháng 2 năm 1662, ngày đầu tiên của năm âm lịch tiếp theo.
Herbert Giles, một nhà Hán học, dựa trên các nguồn đương thời, đã mô tả Khang Hy Đế là người "khá cao ráo và cân đối, ông yêu thích mọi hoạt động thể thao mạnh mẽ, và dành ba tháng mỗi năm để săn bắn. Đôi mắt to sáng làm bừng sáng khuôn mặt ông, vốn bị rỗ do bệnh đậu mùa."
1.2. Giáo dục và thời kỳ nhiếp chính
Trước khi Khang Hy Đế lên ngôi, Thái Hoàng Thái hậu Hiếu Trang Văn (nhân danh Thuận Trị Đế) đã bổ nhiệm bốn người đàn ông quyền lực là Tô Niệm, Tác Niếp, Át Bái và Át Bái làm nhiếp chính. Tô Niệm qua đời sau khi cháu gái ông trở thành Hiếu Thành Nhân Hoàng hậu, khiến Tác Niếp và Át Bái mâu thuẫn trong chính trị. Trong một cuộc đấu tranh quyền lực khốc liệt, Át Bái đã xử tử Tác Niếp và nắm giữ quyền lực tuyệt đối với tư cách là nhiếp chính duy nhất. Khang Hy Đế và phần còn lại của triều đình đã chấp nhận sự sắp xếp này.
Vào mùa xuân năm 1662, các nhiếp chính đã ra lệnh thực hiện Đại Thanh Trừ ở miền nam Trung Quốc, di tản toàn bộ dân cư khỏi vùng ven biển để chống lại phong trào kháng chiến do những người trung thành với nhà Minh lãnh đạo dưới sự chỉ huy của tướng quân Trịnh Thành Công (còn gọi là Quốc Tính Gia) ở Đài Loan.
Thái Hoàng Thái hậu Hiếu Trang Văn, người đã nuôi dưỡng Khang Hy, có ảnh hưởng rất lớn đến ông. Khang Hy đã tự mình chăm sóc bà trong những tháng cuối đời cho đến khi bà qua đời vào năm 1688.
2. Lên ngôi và nắm quyền tự mình
Khang Hy Đế đã trải qua một quá trình lên ngôi và nắm quyền lực đầy thử thách, đặc biệt là việc loại bỏ các nhiếp chính để thiết lập quyền cai trị cá nhân.
2.1. Loại bỏ nhiếp chính và bắt đầu cai trị
Năm 1669, Khang Hy Đế đã ra lệnh bắt giữ Át Bái với sự giúp đỡ của bà nội mình, Thái Hoàng Thái hậu Hiếu Trang Văn. Sau đó, ông bắt đầu trực tiếp nắm quyền kiểm soát đế quốc. Ông đã liệt kê ba vấn đề chính cần quan tâm: kiểm soát lũ lụt của Hoàng Hà; sửa chữa Đại Vận Hà; và Loạn Tam Phiên ở miền nam Trung Quốc.
3. Triều đại và Thành tựu
Triều đại của Khang Hy Đế được đánh dấu bằng những thành tựu vĩ đại trong quân sự, kinh tế, văn hóa, tôn giáo và hành chính, đặt nền móng cho sự thịnh vượng của nhà Thanh.
3.1. Củng cố quyền lực và ổn định đế quốc
Khang Hy Đế đã thực hiện nhiều chính sách và chiến dịch quân sự nhằm củng cố nền tảng cai trị của nhà Thanh và ổn định xã hội sau thời kỳ hỗn loạn, đặc biệt là việc dập tắt các cuộc nổi dậy lớn.
3.1.1. Quân đội
Quân đội chính của Đế quốc Thanh, Bát Kỳ, đã suy yếu dưới thời Khang Hy Đế. Quy mô của nó nhỏ hơn so với thời kỳ đỉnh cao dưới Hoàng Thái Cực và đầu triều đại của Thuận Trị Đế; tuy nhiên, nó vẫn lớn hơn so với các triều đại của Ung Chính Đế và Càn Long Đế. Ngoài ra, Lục Doanh vẫn còn mạnh mẽ với các tướng lĩnh như Đồ Hải, Phí Dương Cổ, Trương Ung, Chu Bồi Công, Thi Lang, Mục Trạm, Thuận Thời Khắc và Vương Kính Bảo.
Lý do chính cho sự suy yếu này là sự thay đổi trong hệ thống quân sự giữa triều đại Khang Hy và Càn Long. Khang Hy Đế tiếp tục sử dụng hệ thống quân sự truyền thống do những người tiền nhiệm của ông thực hiện, vốn hiệu quả và nghiêm ngặt hơn. Theo hệ thống này, một chỉ huy trở về từ trận chiến một mình (với tất cả binh lính của mình đã chết) sẽ bị xử tử, và tương tự đối với một lính bộ binh. Điều này nhằm thúc đẩy cả chỉ huy và binh lính chiến đấu dũng cảm trong chiến tranh vì không có lợi ích gì cho người sống sót duy nhất trong một trận chiến. Đến triều đại của Càn Long Đế, các chỉ huy quân sự đã trở nên lơ là và việc huấn luyện quân đội được coi là ít quan trọng hơn so với các triều đại trước.
3.1.2. Bình định Loạn Tam Phiên
Sau khi nhà Thanh tiếp quản Trung Quốc vào năm 1644, phần lớn miền nam và miền tây đã được trao làm thái ấp cho ba tướng lĩnh nhà Minh đã giúp đỡ nhà Thanh: Ngô Tam Quế, Cảnh Tinh Trung và Thượng Khả Hỷ. Năm 1673, bất chấp lời khuyên của hầu hết các cố vấn, Khang Hy đã cố gắng buộc các phiên vương phải từ bỏ đất đai và trở về Mãn Châu, điều này đã châm ngòi cho một cuộc nổi dậy kéo dài 8 năm. Trong nhiều năm sau đó, Khang Hy đã suy ngẫm về những sai lầm của mình và một phần tự trách mình về những tổn thất nhân mạng trong cuộc nổi dậy.
Lực lượng của Ngô Tam Quế đã tràn qua hầu hết miền tây nam Trung Quốc và ông ta cố gắng liên minh với các tướng lĩnh địa phương như Vương Phủ Thần. Khang Hy Đế đã sử dụng các tướng lĩnh bao gồm Chu Bồi Công và Đồ Hải để dập tắt cuộc nổi dậy, đồng thời ban lệnh ân xá cho những người dân thường bị cuốn vào cuộc chiến. Ông dự định đích thân dẫn quân đội để trấn áp quân nổi dậy nhưng các cận thần đã khuyên ông không nên làm vậy. Khang Hy Đế chủ yếu sử dụng binh lính Lục Doanh người Hán để dập tắt quân nổi dậy trong khi Bát Kỳ người Mãn giữ vai trò thứ yếu. Cuộc nổi dậy kết thúc với chiến thắng của quân Thanh vào năm 1681.
3.1.3. Chinh phục Đài Loan
Năm 1683, lực lượng hải quân của những người trung thành với nhà Minh trên Đảo Đài Loan-được tổ chức dưới nhà Trịnh với tư cách là Đông Ninh Vương quốc-đã bị đánh bại ngoài khơi Bành Hồ bởi hơn 300 tàu dưới sự chỉ huy của Thủy sư Đô đốc nhà Thanh là Thi Lang. Cháu trai của Quốc Tính Gia là Trịnh Khắc Sảng đã đầu hàng Đông Ninh vài ngày sau đó và Đài Loan trở thành một phần của Đế quốc Đại Thanh. Trịnh Khắc Sảng chuyển đến Bắc Kinh, gia nhập quý tộc nhà Thanh với tước hiệu "Hải Trừng Công" (海澄公Hải Trừng CôngChinese (Chữ Hán)), và được đưa vào Bát Kỳ với tư cách là thành viên của Chính Hồng Kỳ người Hán. Quân lính của ông-bao gồm cả quân lính dùng khiên mây (藤牌營Đằng Bài DoanhChinese (Chữ Hán))-cũng được đưa vào Bát Kỳ, đáng chú ý là đã phục vụ chống lại Cossack Nga tại Albazin trong các Xung đột biên giới Nga-Thanh.
Một số hoàng tử nhà Minh đã gia nhập nhà Trịnh ở Đài Loan, bao gồm Chu Thuật Quế (vương tử Ninh Tĩnh) và Chu Hoằng Hoàn, con trai của Chu Dĩ Hải. Nhà Thanh đã gửi hầu hết 17 hoàng tử nhà Minh còn sống ở Đài Loan trở về đại lục Trung Quốc, nơi họ sống phần đời còn lại. Tuy nhiên, vương tử Ninh Tĩnh và năm thê thiếp của ông đã tự sát thay vì chịu bị bắt. Cung điện của họ được Thi Lang sử dụng làm tổng hành dinh vào năm 1683, nhưng ông đã tấu lên hoàng đế để chuyển đổi nó thành một miếu thờ Thiên Hậu như một biện pháp tuyên truyền để dập tắt sự kháng cự còn lại ở Đài Loan. Hoàng đế đã chấp thuận việc thờ cúng tại Đại Thiên Hậu Cung vào năm sau và, để tôn vinh nữ thần Lâm Mặc Nương vì sự giúp đỡ được cho là của bà trong cuộc xâm lược của nhà Thanh, đã thăng cấp cho bà từ "Thiên phi" (天妃Thiên PhiChinese (Chữ Hán)) lên "Thiên Hậu" (天后Thiên HậuChinese (Chữ Hán)). Niềm tin vào Thiên Hậu vẫn còn rất phổ biến ở Đài Loan đến mức các lễ kỷ niệm hàng năm của bà có thể thu hút hàng trăm nghìn người; bà đôi khi thậm chí còn được hợp nhất với Quan Âm và Đức Trinh Nữ Maria.
Việc dập tắt căn cứ địa của quân nổi dậy và bắt giữ các hoàng tử nhà Minh đã cho phép Khang Hy Đế nới lỏng Hải Cấm và cho phép tái định cư các bờ biển Phúc Kiến và Quảng Đông. Các ưu đãi tài chính và các ưu đãi khác cho những người định cư mới đặc biệt thu hút người Khách Gia, những người sẽ có xung đột cấp độ thấp liên tục với những người Punti trở về trong vài thế kỷ tiếp theo.
3.2. Các chiến dịch quân sự và mở rộng lãnh thổ
Khang Hy Đế đã lãnh đạo nhiều chiến dịch quân sự và thiết lập các chính sách ngoại giao quan trọng, góp phần mở rộng và bảo vệ lãnh thổ rộng lớn của nhà Thanh.
3.2.1. Quan hệ với Nga và Hiệp ước Nerchinsk
Vào những năm 1650, Đế quốc Thanh đã tham gia vào một loạt Xung đột biên giới Nga-Thanh với Sa hoàng Nga dọc theo khu vực sông Amur, kết thúc với việc nhà Thanh giành quyền kiểm soát khu vực này sau Cuộc vây hãm Albazin.
Người Nga lại xâm lược biên giới phía bắc vào những năm 1680. Một loạt các trận chiến và đàm phán đã lên đến đỉnh điểm với Hiệp ước Nerchinsk năm 1689, theo đó một đường biên giới đã được thỏa thuận giữa Nga và Trung Quốc. Jean-François Gerbillon và Thomas Pereira (các giáo sĩ Dòng Tên) đã phục vụ với tư cách là phiên dịch viên cho các cuộc đàm phán của Hiệp ước Nerchinsk.
3.2.2. Chinh phục Mông Cổ và Dzungar
Thủ lĩnh Sát Cáp Nhĩ Lâm Đan Hãn của Nội Mông, một hậu duệ của Thành Cát Tư Hãn, đã chống đối và chiến đấu chống lại nhà Thanh cho đến khi ông qua đời vì bệnh đậu mùa vào năm 1634. Sau đó, người Nội Mông dưới sự lãnh đạo của con trai ông là Ngạch Triết Hãn đã đầu hàng nhà Thanh và ông được ban tước hiệu Thân vương (親王Thân VươngChinese). Giới quý tộc Nội Mông giờ đây trở nên gắn bó chặt chẽ với hoàng tộc nhà Thanh và kết hôn rộng rãi với họ. Ngạch Triết Hãn qua đời năm 1661 và được kế vị bởi em trai ông là A Bố Nại. Sau khi A Bố Nại tỏ thái độ bất mãn với sự cai trị của người Mãn Thanh, ông bị quản thúc tại gia vào năm 1669 ở Thẩm Dương và Khang Hy Đế đã ban tước hiệu của ông cho con trai ông là Bố Nhĩ Ni.
A Bố Nại đã chờ đợi thời cơ, sau đó, cùng với em trai Lubuzung, nổi dậy chống lại nhà Thanh vào năm 1675 trong Loạn Tam Phiên, với 3.000 người Mông Cổ Sát Cáp Nhĩ đi theo tham gia cuộc nổi dậy. Cuộc nổi dậy đã bị dập tắt trong vòng hai tháng, nhà Thanh đánh bại quân nổi dậy trong trận chiến vào ngày 20 tháng 4 năm 1675, giết chết A Bố Nại và tất cả những người đi theo ông. Tước hiệu của họ bị bãi bỏ, tất cả nam giới hoàng tộc Mông Cổ Sát Cáp Nhĩ đều bị hành quyết ngay cả khi họ sinh ra từ các công chúa Mãn Thanh, và tất cả nữ giới hoàng tộc Mông Cổ Sát Cáp Nhĩ đều bị bán làm nô lệ ngoại trừ các công chúa Mãn Thanh. Người Mông Cổ Sát Cáp Nhĩ sau đó được đặt dưới sự kiểm soát trực tiếp của Hoàng đế Khang Hy không giống như các liên minh Nội Mông khác vẫn duy trì quyền tự trị của họ.
Người Khách Nhĩ Khách Mông Cổ ở Ngoại Mông đã bảo toàn được nền độc lập của họ, và chỉ cống nạp cho Đế quốc Thanh. Tuy nhiên, một cuộc xung đột giữa các gia tộc của Trát Tát Khắc Đồ Hãn và Đồ Tạ Đồ Hãn đã dẫn đến tranh chấp giữa Khách Nhĩ Khách và Hãn quốc Chuẩn Cát Nhĩ về ảnh hưởng của Phật giáo Tây Tạng. Năm 1688, thủ lĩnh Chuẩn Cát Nhĩ, Cát Nhĩ Đan Bác Thúc Khắc Đồ Hãn, đã tấn công Khách Nhĩ Khách từ phía tây và xâm chiếm lãnh thổ của họ. Các gia đình hoàng tộc Khách Nhĩ Khách và Triết Bố Tôn Đan Ba Khốt Khắc Đồ đầu tiên đã vượt qua sa mạc Gobi và tìm kiếm sự giúp đỡ từ Đế quốc Thanh để đổi lấy sự quy phục quyền lực của nhà Thanh. Năm 1690, lực lượng Chuẩn Cát Nhĩ và nhà Thanh đã đụng độ tại Trận Ulan Butung ở Nội Mông, trong đó nhà Thanh cuối cùng đã giành chiến thắng.
Vào các năm 1696 và 1697, Khang Hy Đế đã đích thân chỉ huy các chiến dịch chống lại người Chuẩn Cát Nhĩ trong Chiến tranh Chuẩn Cát Nhĩ-Thanh đầu tiên. Phần phía tây của quân đội nhà Thanh đã đánh bại lực lượng của Cát Nhĩ Đan tại Trận Chiêu Mạc Đa và Cát Nhĩ Đan qua đời vào năm sau.
3.2.3. Chính sách đối với Tây Tạng
Năm 1701, Khang Hy Đế ra lệnh tái chiếm Khang Định và các thị trấn biên giới khác ở phía tây Tứ Xuyên đã bị người Tây Tạng chiếm giữ. Lực lượng Mãn Châu đã tấn công Đạt Tát Đô và đảm bảo biên giới với Tây Tạng cũng như con đường thương mại Trà Mã Cổ Đạo đầy lợi nhuận.
Vị desi (nhiếp chính) Tây Tạng Tang Kiệt Gia Thố đã che giấu cái chết của Đạt Lai Lạt Ma thứ 5 vào năm 1682, và chỉ thông báo cho hoàng đế vào năm 1697. Hơn nữa, ông còn duy trì quan hệ với kẻ thù Chuẩn Cát Nhĩ của nhà Thanh. Tất cả những điều này đã gây ra sự bất mãn lớn cho Khang Hy Đế. Cuối cùng, Tang Kiệt Gia Thố đã bị lật đổ và giết chết bởi người cai trị Khoshut là Lạp Tạng Hãn vào năm 1705. Để thưởng cho việc loại bỏ kẻ thù cũ của mình là Đạt Lai Lạt Ma, Khang Hy Đế đã bổ nhiệm Lạp Tạng Hãn làm Nhiếp chính Tây Tạng (翊法恭順汗Dực Pháp Cung Thuận HãnChinese). Hãn quốc Chuẩn Cát Nhĩ, một liên minh các bộ lạc Oirat có trụ sở tại các vùng hiện là Tân Cương, tiếp tục đe dọa Đế quốc Thanh và xâm lược Tây Tạng vào năm 1717. Họ đã kiểm soát Lhasa với một đội quân 6.000 người và giết chết Lạp Tạng Hãn. Người Chuẩn Cát Nhĩ đã giữ thành phố này trong ba năm và tại Trận sông Salween đã đánh bại một đội quân Thanh được cử đến khu vực này vào năm 1718. Nhà Thanh đã không kiểm soát Lhasa cho đến năm 1720, khi Khang Hy Đế gửi một lực lượng viễn chinh lớn hơn đến đó để đánh bại người Chuẩn Cát Nhĩ.
3.2.4. Các hoạt động quân sự khác
Vào năm 1700, khoảng 20.000 người Tích Bá ở Tề Tề Cáp Nhĩ đã được tái định cư ở Quy Tuy, nay thuộc Nội Mông, và 36.000 người Tích Bá ở Tùng Nguyên đã được tái định cư ở Thẩm Dương, Liêu Ninh. Việc di dời người Tích Bá khỏi Tề Tề Cáp Nhĩ được Liliya M. Gorelova tin là có liên quan đến việc nhà Thanh tiêu diệt gia tộc Mãn Châu Hoifan (Hoifa) vào năm 1697 và bộ tộc Mãn Châu Ula vào năm 1703 sau khi họ nổi dậy chống lại nhà Thanh; cả Hoifan và Ula đều bị xóa sổ.
Khang Hy Đế đã kích động tình cảm chống Hồi giáo trong số người Mông Cổ ở Thanh Hải (Kokonor) để giành được sự ủng hộ chống lại thủ lĩnh Oirat Mông Cổ Chuẩn Cát Nhĩ là Cát Nhĩ Đan. Khang Hy tuyên bố rằng người Hồi giáo Trung Quốc bên trong Trung Quốc như người Salar (người Hồi giáo Turkic ở Thanh Hải) đang âm mưu với Cát Nhĩ Đan, người mà ông ta tuyên bố sai là đã cải đạo sang đạo Hồi. Khang Hy tuyên bố sai rằng Cát Nhĩ Đan đã khinh miệt và quay lưng lại với Phật giáo và Đạt Lai Lạt Ma, và rằng ông ta đang âm mưu đưa một người Hồi giáo lên làm người cai trị Trung Quốc sau khi xâm lược nó trong một âm mưu với người Hồi giáo Trung Quốc. Khang Hy cũng không tin tưởng người Hồi giáo ở Turfan và Hami.
Khang Hy Đế đã ban tước hiệu Ngũ Kinh Bác Sĩ (五經博士Ngũ Kinh Bác SĩChinese) cho hậu duệ của Thiệu Ung, Chu Hi, Chuyên Tôn Sư, gia tộc Nhiễm (Nhiễm Cầu, Nhiễm Canh, Nhiễm Ung), Bốc Thương, Nghiêm Nhan, và con cháu của Chu Công.
3.3. Chính sách kinh tế và sự thịnh vượng
Trong triều đại của Khang Hy Đế, các chính sách kinh tế và cải cách tài chính đã góp phần đáng kể vào sự phát triển và thịnh vượng của đế quốc.
3.3.1. Cải cách tài chính và thuế khóa
Nội dung của kho bạc quốc gia trong triều đại của Khang Hy Đế như sau:
- 1668 (năm Khang Hy thứ 7): 14.93 M tael
- 1692: 27.38 M tael
- 1702-1709: khoảng 50.00 M tael với ít biến động trong giai đoạn này
- 1710: 45.88 M tael
- 1718: 44.31 M tael
- 1720: 39.31 M tael
- 1721 (năm Khang Hy thứ 60, năm áp chót của triều đại ông): 32.62 M tael
Xu hướng suy giảm trong những năm cuối triều đại của Khang Hy Đế là do chi tiêu lớn cho các chiến dịch quân sự và sự gia tăng tham nhũng. Để khắc phục vấn đề này, Khang Hy Đế đã đưa ra lời khuyên cho Hoàng tử Dận Chân (sau này là Ung Chính Đế) về cách làm cho nền kinh tế hiệu quả hơn.
3.3.2. Khuyến khích nông nghiệp và thương mại
Do việc giảm bớt các cuộc xung đột khi hòa bình trở lại Trung Quốc sau cuộc chinh phục của người Mãn Châu, và cũng do sự gia tăng dân số nhanh chóng, việc canh tác đất đai và do đó doanh thu thuế dựa trên nông nghiệp, Khang Hy Đế đã có thể ban đầu miễn giảm thuế, sau đó vào năm 1712 đã đóng băng hoàn toàn thuế đất và lao dịch, mà không gây khó khăn cho kho bạc nhà nước (mặc dù triều đại cuối cùng đã phải chịu đựng chính sách tài khóa này, vì nó duy trì mức thuế vĩnh viễn, ngăn cản các hoàng đế sau này điều chỉnh hệ thống tài khóa và cản trở các nỗ lực hiện đại hóa).
3.4. Phát triển văn hóa và học thuật
Khang Hy Đế là một người rất quan tâm đến văn hóa và học thuật, đã khởi xướng nhiều dự án lớn và khuyến khích việc tiếp thu tri thức từ phương Tây.
3.4.1. Biên soạn Từ điển Khang Hy
Trong triều đại của mình, Khang Hy Đế đã ra lệnh biên soạn một bộ từ điển chữ Hán, sau này được biết đến với tên gọi Từ điển Khang Hy. Điều này được coi là một nỗ lực của hoàng đế nhằm giành được sự ủng hộ từ giới quan lại Hán tộc có học thức, vì nhiều người trong số họ ban đầu từ chối phục vụ ông và vẫn trung thành với nhà Minh. Tuy nhiên, bằng cách thuyết phục các học giả làm việc cho từ điển mà không yêu cầu họ chính thức phục vụ triều đình nhà Thanh, Khang Hy Đế đã dẫn dắt họ dần dần đảm nhận những trách nhiệm lớn hơn cho đến khi họ đảm nhiệm các nhiệm vụ của quan chức nhà nước.
3.4.2. Biên soạn Bách khoa toàn thư và tuyển tập thơ
Năm 1700, theo lệnh của Khang Hy Đế, việc biên soạn một bộ bách khoa toàn thư đồ sộ được gọi là Cổ kim Đồ thư Tập thành (hoàn thành dưới triều đại của người kế vị ông là Ung Chính Đế), và một tuyển tập thơ Đường, Toàn Đường thi, đã được tiến hành.
3.4.3. Tiếp thu khoa học và công nghệ phương Tây
Khang Hy Đế cũng rất quan tâm đến công nghệ phương Tây và muốn nhập khẩu chúng vào Trung Quốc. Điều này được thực hiện thông qua các nhà truyền giáo Dòng Tên, chẳng hạn như Ferdinand Verbiest, người mà Khang Hy Đế thường xuyên triệu tập để họp, hoặc Karel Slavíček, người đã lập bản đồ chính xác đầu tiên của Bắc Kinh theo lệnh của hoàng đế.
Từ năm 1711 đến 1723, Matteo Ripa, một linh mục người Ý được Bộ Truyền giáo gửi đến Trung Quốc, đã làm họa sĩ và thợ khắc đồng tại triều đình nhà Thanh. Năm 1723, ông trở về Napoli từ Trung Quốc với bốn thanh niên Công giáo người Trung Quốc, để đào tạo họ trở thành linh mục và gửi họ trở lại Trung Quốc làm nhà truyền giáo. Điều này đánh dấu sự khởi đầu của Collegio dei Cinesi, được Giáo hoàng Clement XII phê chuẩn để giúp truyền bá Kitô giáo ở Trung Quốc. Viện Trung Quốc này là trường Hán học đầu tiên ở châu Âu, sau này sẽ phát triển thành Istituto Orientale và hiện là Đại học Phương Đông Napoli.
Khang Hy Đế cũng là hoàng đế Trung Quốc đầu tiên chơi một nhạc cụ phương Tây. Thomas Pereira đã dạy ông cách chơi đàn harpsichord, và ông đã tuyển dụng Karel Slavíček làm nhạc sĩ cung đình. Slavíček đã chơi đàn spinet; sau đó hoàng đế sẽ tự mình chơi nó. Đồ sứ trắng xanh nổi tiếng của Trung Quốc có lẽ đã đạt đến đỉnh cao dưới triều đại của Khang Hy Đế.
3.5. Chính sách tôn giáo và Tranh cãi Lễ nghi Trung Hoa
Khang Hy Đế đã có thái độ khá cởi mở với Kitô giáo trong giai đoạn đầu, nhưng sau đó đã thay đổi đáng kể do cuộc Tranh cãi Lễ nghi Trung Hoa.
3.5.1. Hoạt động truyền giáo của Dòng Tên và thái độ của Hoàng đế
Trong những thập kỷ đầu triều đại của Khang Hy Đế, các Dòng Tên đã đóng một vai trò lớn trong triều đình. Với kiến thức về thiên văn học, họ điều hành đài thiên văn hoàng gia. Jean-François Gerbillon và Thomas Pereira đã phục vụ với tư cách là phiên dịch viên cho các cuộc đàm phán của Hiệp ước Nerchinsk. Khang Hy Đế biết ơn các giáo sĩ Dòng Tên vì những đóng góp của họ, nhiều ngôn ngữ mà họ có thể phiên dịch, và những đổi mới mà họ mang lại cho quân đội của ông trong việc sản xuất súng và pháo binh, điều sau này đã giúp Đế quốc Thanh chinh phục Đông Ninh Vương quốc.
Khang Hy Đế cũng yêu thích phong thái tôn trọng và kín đáo của các giáo sĩ Dòng Tên; họ nói tiếng Trung Quốc rất tốt, và mặc áo choàng lụa của giới tinh hoa. Năm 1692, khi Pereira yêu cầu khoan dung cho Kitô giáo, Khang Hy Đế sẵn lòng chấp thuận, và ban hành Sắc lệnh Khoan dung, công nhận Công giáo, cấm tấn công các nhà thờ của họ, và hợp pháp hóa các sứ mệnh của họ cùng việc thực hành Kitô giáo của người Trung Quốc.
3.5.2. Tranh cãi Lễ nghi Trung Hoa
Tuy nhiên, một cuộc tranh cãi đã nảy sinh về việc liệu các tín đồ Kitô giáo Trung Quốc có thể tiếp tục tham gia vào các nghi lễ Nho giáo truyền thống và thờ cúng tổ tiên hay không, với việc các giáo sĩ Dòng Tên ủng hộ sự khoan dung và Dòng Đa Minh kiên quyết chống lại "thờ ngẫu tượng" ngoại lai. Lập trường của Dòng Đa Minh đã giành được sự ủng hộ của Giáo hoàng Clement XI, người vào năm 1705 đã cử Charles-Thomas Maillard de Tournon làm Đặc sứ Tòa Thánh của mình đến Khang Hy Đế, để truyền đạt lệnh cấm các nghi lễ Trung Quốc. Thông qua de Tournon, Giáo hoàng nhấn mạnh việc cử đại diện riêng của mình đến Bắc Kinh để giám sát các nhà truyền giáo Dòng Tên ở Trung Quốc. Khang Hy từ chối, muốn giữ các hoạt động truyền giáo ở Trung Quốc dưới sự giám sát cuối cùng của ông, do một trong những giáo sĩ Dòng Tên đã sống ở Bắc Kinh nhiều năm quản lý.
Vào ngày 19 tháng 3 năm 1715, Giáo hoàng Clement XI đã ban hành Sắc chỉ Ex illa die, chính thức lên án các nghi lễ Trung Quốc. Để đáp lại, Khang Hy Đế đã chính thức cấm các sứ mệnh Kitô giáo ở Trung Quốc, vì họ đang "gây rắc rối".
3.6. Hệ thống cai trị và hành chính
Khang Hy Đế đã củng cố hệ thống cai trị của nhà Thanh bằng cách cải tổ hành chính, áp dụng tư tưởng Nho giáo và khuyến khích khoa cử để tuyển chọn nhân tài.
Khang Hy Đế là một người nghiện công việc, thức dậy sớm và đi ngủ muộn, đọc và trả lời vô số Tấu chương Cung đình mỗi ngày, hội ý với các cố vấn và tiếp kiến - và đây là trong thời bình; trong thời chiến, ông có thể đọc tấu chương từ chiến trường cho đến sau nửa đêm hoặc thậm chí, như trong cuộc xung đột với Hãn quốc Chuẩn Cát Nhĩ, đích thân ra chiến trường. Ông đã hoàn thành cuộc chinh phục của nhà Thanh, dập tắt mọi mối đe dọa quân sự đáng kể và khôi phục hệ thống chính quyền trung ương được thừa hưởng từ nhà Minh với những sửa đổi quan trọng.
3.6.1. Hệ thống Tấu chương Cung đình
Khang Hy Đế đã phát triển một hệ thống liên lạc nhằm tránh các quan lại có học thức, những người có xu hướng chiếm đoạt quyền lực của hoàng đế. Hệ thống Tấu chương Cung đình này liên quan đến việc chuyển giao các tin nhắn bí mật giữa ông và các quan chức đáng tin cậy ở các tỉnh, nơi các tin nhắn được chứa trong các hộp khóa mà chỉ ông và quan chức đó mới có quyền truy cập. Điều này bắt đầu như một hệ thống để nhận các báo cáo thời tiết khắc nghiệt không bị kiểm duyệt, mà hoàng đế coi là những lời bình luận thiêng liêng về sự cai trị của mình. Tuy nhiên, nó nhanh chóng phát triển thành một "kênh tin tức" bí mật đa năng. Từ đó, một Quân cơ xứ đã ra đời, chuyên xử lý các sự kiện bất thường, đặc biệt là các sự kiện quân sự. Hội đồng này do hoàng đế chủ trì và được điều hành bởi các nhân viên gia đình người Hán và người Mãn cấp cao hơn của ông. Từ hội đồng này, các công chức quan lại bị loại trừ - họ chỉ còn lại việc quản lý thường xuyên.
3.6.2. Tư tưởng cai trị và Nho giáo
Khang Hy Đế đã thành công trong việc thu hút giới trí thức Nho giáo hợp tác với chính quyền nhà Thanh, bất chấp những lo ngại sâu sắc của họ về sự cai trị của người Mãn Châu và lòng trung thành với nhà Minh. Ông đã kêu gọi chính ý thức về các giá trị Nho giáo này, chẳng hạn, bằng cách ban hành Thánh dụ Khang Hy vào năm 1670. Ông khuyến khích học tập Nho giáo và đảm bảo rằng các kỳ thi khoa cử được tổ chức ba năm một lần ngay cả trong thời kỳ căng thẳng. Ông đã bổ nhiệm các gia sư người Mãn và người Hán để cùng ông nghiên cứu các kinh điển Nho giáo và làm việc chuyên sâu về thư pháp Trung Quốc, nhằm quảng bá hình ảnh của mình như một "minh quân".
3.6.3. Chế độ khoa cử và khuyến học
Khi một số học giả, vì lòng trung thành với nhà Minh, từ chối tham gia các kỳ thi, ông đã nghĩ ra một kỳ thi đặc biệt được tổ chức theo đề cử. Ông đích thân tài trợ cho việc biên soạn Minh sử (Lịch sử chính thức nhà Minh), Từ điển Khang Hy, một từ điển cụm từ, một bộ bách khoa toàn thư đồ sộ và một tuyển tập văn học Trung Quốc thậm chí còn đồ sộ hơn.
4. Tranh chấp kế vị
Một cuộc đấu tranh kéo dài giữa các hoàng tử đã nảy sinh trong triều đại của Khang Hy Đế về việc ai sẽ kế vị ngai vàng - Cửu Tử Đoạt Đích (九子奪嫡Chinese (Chữ Hán)).
4.1. Thái tử Dận Nhưng bị phế truất và phục vị
Năm 1674, người vợ đầu tiên của Khang Hy Đế, Hiếu Thành Nhân Hoàng hậu, qua đời khi sinh người con trai thứ hai còn sống của ông là Dận Nhưng, người ở tuổi hai đã được phong làm Thái tử - một phong tục của người Hán, để đảm bảo sự ổn định trong thời kỳ hỗn loạn ở phía nam. Mặc dù Khang Hy Đế giao việc giáo dục một số người con trai của mình cho người khác, ông đã đích thân giám sát việc nuôi dạy Dận Nhưng, rèn giũa ông để trở thành một người kế vị hoàn hảo. Dận Nhưng được dạy dỗ bởi quan lại Vương Thiện, người vẫn tận tụy với ông, và đã dành những năm cuối đời để cố gắng thuyết phục Khang Hy Đế phục hồi Dận Nhưng làm thái tử.
Dận Nhưng tỏ ra không xứng đáng với việc kế vị mặc dù cha ông đã ưu ái ông. Ông được cho là đã đánh đập và giết chết cấp dưới của mình, và bị cáo buộc có quan hệ tình dục với một trong những phi tần của cha ông, điều được coi là loạn luân và là một tội tử hình. Dận Nhưng cũng mua trẻ em từ Giang Tô để thỏa mãn thú vui ấu dâm của mình. Ngoài ra, những người ủng hộ Dận Nhưng, do Sách Ngạch Đồ lãnh đạo, dần dần hình thành một "Thái tử Đảng" (太子黨Chinese (Chữ Hán)), nhằm giúp Dận Nhưng lên ngôi càng sớm càng tốt, ngay cả khi điều đó có nghĩa là sử dụng các phương pháp bất hợp pháp.
Trong nhiều năm, Khang Hy Đế liên tục theo dõi Dận Nhưng và nhận ra nhiều khuyết điểm của con trai mình, trong khi mối quan hệ của họ dần xấu đi. Năm 1707, hoàng đế quyết định rằng ông không thể chịu đựng hành vi của Dận Nhưng nữa, điều mà ông đã đề cập một phần trong chiếu chỉ hoàng gia là "không tuân theo đức tổ tiên, không tuân theo lệnh trẫm, chỉ làm điều tàn ác và quỷ quyệt, chỉ thể hiện sự độc ác và dâm dục", và quyết định tước bỏ vị trí thái tử của Dận Nhưng. Khang Hy Đế giao người con trai lớn nhất còn sống của mình, Dận Chỉ, chịu trách nhiệm giám sát việc quản thúc tại gia của Dận Nhưng. Dận Chỉ, một người con trai không được yêu thích, biết rằng mình không có cơ hội được chọn, đã tiến cử hoàng tử thứ tám, Dận Tự, và yêu cầu cha mình ra lệnh xử tử Dận Nhưng. Khang Hy Đế nổi giận và tước bỏ tước hiệu của Dận Chỉ. Hoàng đế sau đó ra lệnh cho các cận thần của mình ngừng tranh luận về vấn đề kế vị, nhưng bất chấp điều này và những nỗ lực nhằm giảm bớt tin đồn và suy đoán về việc ai sẽ là thái tử mới, các hoạt động hàng ngày của triều đình vẫn bị gián đoạn. Hành động của Dận Chỉ khiến Khang Hy Đế nghi ngờ rằng Dận Nhưng có thể đã bị gài bẫy, vì vậy ông đã phục hồi Dận Nhưng làm thái tử vào năm 1709, với sự ủng hộ của các hoàng tử thứ 4 và 13, và với lý do rằng Dận Nhưng trước đây đã hành động dưới ảnh hưởng của bệnh tâm thần.
Năm 1712, trong chuyến tuần du phương Nam cuối cùng của Khang Hy Đế, Dận Nhưng, người được giao phụ trách các công việc nhà nước trong thời gian cha vắng mặt, lại cố gắng tranh giành quyền lực với những người ủng hộ mình. Ông đã cho phép một âm mưu ép Khang Hy Đế thoái vị khi cha ông trở về Bắc Kinh. Tuy nhiên, hoàng đế đã nhận được tin về kế hoạch đảo chính, và tức giận đến mức ông phế truất Dận Nhưng và quản thúc tại gia lần nữa. Sau sự việc này, hoàng đế tuyên bố rằng ông sẽ không bổ nhiệm bất kỳ người con trai nào của mình làm thái tử trong phần còn lại của triều đại. Ông nói rằng ông sẽ đặt Di chúc Hoàng gia của mình vào một chiếc hộp trong Càn Thanh Cung, chỉ được mở sau khi ông qua đời.
4.2. Cuộc tranh giành ngôi vị của các hoàng tử
Thấy Dận Nhưng hoàn toàn bị phế bỏ, Dận Tự và một số hoàng tử khác đã chuyển sang ủng hộ hoàng tử thứ 14, Dận Đề, trong khi hoàng tử thứ 13 ủng hộ Dận Chân. Họ đã hình thành cái gọi là "Bát Gia Đảng" (八爺黨Chinese (Chữ Hán)) và "Tứ Gia Đảng" (四爺黨Chinese (Chữ Hán)).
5. Đời sống cá nhân và Gia đình
Khang Hy Đế có một gia đình hoàng gia lớn với nhiều hoàng hậu, phi tần và con cái, phản ánh sự phức tạp của hậu cung thời Thanh.
5.1. Hoàng hậu và các phi tần
Khang Hy Đế có nhiều hoàng hậu và phi tần, trong đó có bốn vị hoàng hậu chính thức và nhiều phi tần khác.
- Hiếu Thành Nhân Hoàng hậu (孝誠仁皇后) thuộc Hách Xá Lý thị (赫舍里氏; 3 tháng 2 năm 1654 - 6 tháng 6 năm 1674)
- Thành Hổ (承祜; 4 tháng 1 năm 1670 - 3 tháng 3 năm 1672), con trai thứ hai
- Dận Nhưng (允礽), Lý Mật Thân vương (理密親王; 6 tháng 6 năm 1674 - 27 tháng 1 năm 1725), con trai thứ bảy (thứ hai)
- Hiếu Chiêu Nhân Hoàng hậu (孝昭仁皇后) thuộc Nữu Hỗ Lộc thị (鈕祜祿氏; 1653 - 18 tháng 3 năm 1678)
- Hiếu Ý Nhân Hoàng hậu (孝懿仁皇后) thuộc Đồng Giai thị (佟佳氏; ? - 24 tháng 8 năm 1689)
- Con gái thứ tám (13 tháng 7 năm 1683 - 6 tháng 8 năm 1683)
- Sảy thai (tháng 8 năm 1689)
- Hiếu Cung Nhân Hoàng hậu (孝恭仁皇后) thuộc Ô Nhã thị (烏雅氏; 28 tháng 4 năm 1660 - 25 tháng 6 năm 1723)
- Dận Chân (胤禛), Ung Chính Đế (雍正帝; 13 tháng 12 năm 1678 - 8 tháng 10 năm 1735), con trai thứ 11 (thứ tư)
- Dận Tộ (胤祚; 5 tháng 3 năm 1680 - 15 tháng 6 năm 1685), con trai thứ 14 (thứ sáu)
- Con gái thứ bảy (5 tháng 7 năm 1682 - tháng 9 năm 1682)
- Cố Luân Ôn Hiến Công chúa (固倫溫憲公主; 10 tháng 11 năm 1683 - tháng 8/9 năm 1702), con gái thứ chín
- Kết hôn với Thuấn An Nhan (舜安顏; ? - 1724) thuộc Đồng Giai thị người Mãn vào tháng 10/11 năm 1700
- Con gái thứ 12 (14 tháng 6 năm 1686 - tháng 2/3 năm 1697)
- Dận Đề (允禵), Tuân Cần Quận vương (恂勤郡王; 10 tháng 2 năm 1688 - 16 tháng 2 năm 1755), con trai thứ 23 (thứ 14)
- Khác Huệ Hoàng quý phi (愨惠皇貴妃) thuộc Đồng Giai thị (佟佳氏; tháng 9/10 năm 1668 - 24 tháng 4 năm 1743)
- Kính Mẫn Hoàng quý phi (敬敏皇貴妃) thuộc Chương Giai thị (章佳氏; ? - 20 tháng 8 năm 1699)
- Dận Tường (胤祥), Di Hiền Thân vương (怡賢親王; 16 tháng 11 năm 1686 - 18 tháng 6 năm 1730), con trai thứ 22 (thứ 13)
- Hòa Thạc Ôn Khác Công chúa (和碩溫恪公主; 31 tháng 12 năm 1687 - 27 tháng 7 năm 1709), con gái thứ 13
- Kết hôn với Thương Tân (蒼津) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Ôn Nặc Đặc Mông Cổ vào tháng 8/9 năm 1706
- Hòa Thạc Đôn Khác Công chúa (和碩敦恪公主; 3 tháng 2 năm 1691 - 2 tháng 1 năm 1710), con gái thứ 15
- Kết hôn với Đa Nhĩ Tế (多爾濟; ? - 1720) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Khoa Nhĩ Thấm Mông Cổ vào tháng 1/2 năm 1709 và có một con gái
- Đôn Di Hoàng quý phi (惇怡皇貴妃) thuộc Qua Nhĩ Giai thị (瓜爾佳氏; 3 tháng 12 năm 1683 - 30 tháng 4 năm 1768)
- Con gái thứ 18 (17 tháng 11 năm 1701 - tháng 11 năm 1701)
- Ôn Hi Quý phi (溫僖貴妃) thuộc Nữu Hỗ Lộc thị (鈕祜祿氏; 14 tháng 2 năm 1661 - 19 tháng 12 năm 1694)
- Dận Ngạc (允䄉), Phụ Quốc Công (輔國公; 28 tháng 11 năm 1683 - 18 tháng 10 năm 1741), con trai thứ 18 (thứ 10)
- Con gái thứ 11 (24 tháng 10 năm 1685 - tháng 6/7 năm 1686)
- Huệ phi (慧妃) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Khoa Nhĩ Thấm (博爾濟吉特氏; ? - 30 tháng 5 năm 1670)
- Huệ phi (惠妃) thuộc Diệp Hách Na Lạp thị (葉赫那拉氏; ? - 1 tháng 5 năm 1732)
- Thành Khánh (承慶; 21 tháng 3 năm 1670 - 26 tháng 5 năm 1671), con trai thứ ba
- Dận Chỉ (允禔), Bối tử (貝子; 12 tháng 3 năm 1672 - 7 tháng 1 năm 1735), con trai thứ năm (thứ nhất)
- Nghi phi (宜妃) thuộc Quách Lạc La thị (郭絡羅氏; 1660 - 2 tháng 10 năm 1733), tên húy là Na Lan Châu (納蘭珠)
- Dận Kì (允祺), Hằng Ôn Thân vương (恆溫親王; 5 tháng 1 năm 1680 - 10 tháng 7 năm 1732), con trai thứ 13 (thứ năm)
- Dận Đường (允禟), Bối tử (貝子; 17 tháng 10 năm 1683 - 22 tháng 9 năm 1726), con trai thứ 17 (thứ chín)
- Dận Tứ (胤禌; 8 tháng 6 năm 1685 - 22 tháng 8 năm 1696), con trai thứ 20 (thứ 11)
- Dinh phi (榮妃) thuộc Mã Giai thị (馬佳氏; ? - 26 tháng 4 năm 1727)
- Thành Thụy (承瑞; 5 tháng 11 năm 1667 - 10 tháng 7 năm 1670), con trai đầu lòng
- Tái Âm Sát Hồn (賽音察渾; 24 tháng 1 năm 1672 - 6 tháng 3 năm 1674), con trai thứ tư
- Cố Luân Vinh Hiến Công chúa (固倫榮憲公主; 20 tháng 6 năm 1673 - 29 tháng 5 năm 1728), con gái thứ ba
- Kết hôn với Ô Nhĩ Cổn (烏爾袞; ? - 1721) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Ba Lâm Mông Cổ vào tháng 6/7 năm 1691 và có một con trai
- Trường Hoa (長華; 11 tháng 5 năm 1674 - ?), con trai thứ sáu
- Trường Sinh (長生; 10 tháng 9 năm 1675 - 27 tháng 4 năm 1677), con trai thứ tám
- Dận Chỉ (允祉), Thành Ẩn Quận vương (誠隱郡王; 23 tháng 3 năm 1677 - 10 tháng 7 năm 1732), con trai thứ 10 (thứ ba)
- Bình phi (平妃) thuộc Hách Xá Lý thị (赫舍里氏; ? - 18 tháng 7 năm 1696)
- Dận Cơ (胤禨; 23 tháng 2 năm 1691 - 30 tháng 3 năm 1691), con trai thứ 24
- Lương phi (良妃) thuộc Vệ thị (衛氏; 1662 - 29 tháng 12 năm 1711)
- Dận Tự (允禩), Liêm Thân vương (廉親王; 29 tháng 3 năm 1681 - 5 tháng 10 năm 1726), con trai thứ 16 (thứ tám)
- Tuyên phi (宣妃) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Khoa Nhĩ Thấm (博爾濟吉特氏; ? - 12 tháng 9 năm 1736), tên húy Thành Liên (成蓮)
- Thành phi (成妃) thuộc Đái Giai thị (戴佳氏; ? - 18 tháng 12 năm 1740)
- Dận Hựu (允佑), Thuần Độ Thân vương (淳度親王; 19 tháng 8 năm 1680 - 18 tháng 5 năm 1730), con trai thứ 15 (thứ bảy)
- Thuận Ý Mật phi (順懿密妃) thuộc Vương thị (王氏; ? - 19 tháng 11 năm 1744)
- Dận Ngộ (允禑), Du Khác Quận vương (愉恪郡王; 24 tháng 12 năm 1693 - 8 tháng 3 năm 1731), con trai thứ 25 (thứ 15)
- Dận Lộc (允祿), Trang Khác Thân vương (莊恪親王; 28 tháng 7 năm 1695 - 20 tháng 3 năm 1767), con trai thứ 26 (thứ 16)
- Dận Hiệt (胤祄; 15 tháng 5 năm 1701 - 17 tháng 10 năm 1708), con trai thứ 28 (thứ 18)
- Thuần Dụ Cần phi (純裕勤妃) thuộc Trần thị (陳氏; ? - 12 tháng 1 năm 1754)
- Dận Lễ (允禮), Quả Nghị Thân vương (果毅親 vương; 24 tháng 3 năm 1697 - 21 tháng 3 năm 1738), con trai thứ 27 (thứ 17)
- Định phi (定妃) thuộc Vạn Lưu Cáp thị (萬琉哈氏; tháng 1/2 năm 1661 - 24 tháng 5 năm 1757)
- Dận Đào (允祹), Lí Ý Thân vương (履懿親 vương; 18 tháng 1 năm 1686 - 1 tháng 9 năm 1763), con trai thứ 21 (thứ 12)
- An Tần (安嬪) thuộc Lý thị (李氏)
- Kính Tần (敬嬪) thuộc Vương Giai thị (王佳氏)
- Đoan Tần (端嬪) thuộc Đổng thị (董氏; ? - 1702)
- Con gái thứ hai (17 tháng 4 năm 1671 - tháng 3/4 năm 1673)
- Hi Tần (僖嬪) thuộc Hách Xá Lý thị (赫舍里氏; ? - 31 tháng 10 năm 1702)
- Thông Tần (通嬪) thuộc Ô Lạp Na Lạp thị (那拉氏; 1664 - 1 tháng 8 năm 1744)
- Cố Luân Thuần Khác Công chúa (固倫純慤公主; 20 tháng 3 năm 1685 - 22 tháng 4 năm 1710), con gái thứ 10
- Kết hôn với Sách Lăng (策棱; ? - 1750) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Khách Nhĩ Khách Mông Cổ vào tháng 6/7 năm 1706 và có một con trai
- Cố Luân Thuần Khác Công chúa (固倫純慤公主; 20 tháng 3 năm 1685 - 22 tháng 4 năm 1710), con gái thứ 10
- Tương Tần (襄嬪) thuộc Cao thị (高氏; ? - 14 tháng 8 năm 1746), tên húy Tại Nghi (在儀)
- Dận Cát (胤禝; 25 tháng 10 năm 1702 - 28 tháng 3 năm 1704), con trai thứ 29 (thứ 19)
- Con gái thứ 19 (30 tháng 3 năm 1703 - tháng 2/3 năm 1705)
- Dận Di (允禕), Giản Tĩnh Bối lặc (簡靖貝勒; 1 tháng 9 năm 1706 - 30 tháng 6 năm 1755), con trai thứ 30 (thứ 20)
- Cẩn Tần (謹嬪) thuộc Sắc Hách Đồ thị (色赫圖氏; 2 tháng 8 năm 1682 - 23 tháng 4 năm 1739)
- Dận Hỗ (允祜), Cung Cần Bối lặc (恭勤貝勒; 10 tháng 1 năm 1712 - 12 tháng 2 năm 1744), con trai thứ 32 (thứ 22)
- Tĩnh Tần (靜嬪) thuộc Thạch thị (石氏; 13 tháng 12 năm 1689 - 10 tháng 7 năm 1758)
- Dận Kì (允祁), Thành Bối lặc (誠貝勒; 14 tháng 1 năm 1714 - 31 tháng 8 năm 1785), con trai thứ 33 (thứ 23)
- Hi Tần (熙嬪) thuộc Trần thị (陳氏; tháng 4/5 năm 1690 - 1 tháng 2 năm 1737)
- Dận Hi (允禧), Thận Tĩnh Quận vương (慎靖郡王; 27 tháng 2 năm 1711 - 26 tháng 6 năm 1758), con trai thứ 31 (thứ 21)
- Mục Tần (穆嬪) thuộc Trần thị (陳氏; ? - 1727)
- Dận Bí (允秘), Hàm Khác Thân vương (𫍯恪親王; 5 tháng 7 năm 1716 - 3 tháng 12 năm 1773), con trai thứ 34 (thứ 24)
- Dận Duyên (胤禐; 2 tháng 3 năm 1718), con trai thứ 35
- Y Quý nhân (伊貴人) thuộc Dịch thị (易氏; ? - 1728)
- Bố Quý nhân (布貴人) thuộc Triệu Giai thị (兆佳氏; ? - 21 tháng 2 năm 1717)
- Hòa Thạc Đoan Tĩnh Công chúa (和碩端靜公主; 9 tháng 6 năm 1674 - tháng 3/4 năm 1710), con gái thứ năm
- Kết hôn với Cát Nhĩ Tạng (噶爾臧; 1675-1722) thuộc Ô Lạp Cáp thị Khách Nhĩ Thấm Mông Cổ vào tháng 11/12 năm 1692, và có một con gái
- Hòa Thạc Đoan Tĩnh Công chúa (和碩端靜公主; 9 tháng 6 năm 1674 - tháng 3/4 năm 1710), con gái thứ năm
- Quý nhân (貴人) thuộc Na Lạp thị (那拉氏)
- Vạn Phủ (萬黼; 4 tháng 12 năm 1675 - 11 tháng 3 năm 1679), con trai thứ chín
- Dận Tán (胤禶; 10 tháng 4 năm 1679 - 30 tháng 4 năm 1680), con trai thứ 12
- Quý nhân (貴人) thuộc Quách Lạc La thị (郭絡羅氏), tên húy là Bố Âm Châu (布音珠)
- Cố Luân Khác Tĩnh Công chúa (固倫恪靖公主; 4 tháng 7 năm 1679 - tháng 3/4 năm 1735), con gái thứ sáu
- Kết hôn với Đôn Đa Bố Đa Nhĩ Tế (敦多布多爾濟; ? - 1743) thuộc Bác Nhĩ Tế Cát Đặc thị Khách Nhĩ Khách Mông Cổ vào tháng 12 năm 1697/tháng 1 năm 1698 và có ba con trai
- Dận Cư (胤䄔; 13 tháng 9 năm 1683 - 17 tháng 7 năm 1684), con trai thứ 19
- Cố Luân Khác Tĩnh Công chúa (固倫恪靖公主; 4 tháng 7 năm 1679 - tháng 3/4 năm 1735), con gái thứ sáu
- Quý nhân (貴人) thuộc Viên thị (袁氏; ? - 25 tháng 9 năm 1719)
- Hòa Thạc Khác Tĩnh Công chúa (和碩愨靖公主; 16 tháng 1 năm 1690 - 1736), con gái thứ 14
- Kết hôn với Tôn Thừa Vận (孫承運; ? - 1719) vào năm 1706
- Cách cách (格格) thuộc Trương thị (張氏)
- Con gái đầu lòng (23 tháng 12 năm 1668 - tháng 11 năm 1671)
- Con gái thứ tư (16 tháng 3 năm 1674 - tháng 1/2 năm 1679)
- Cách cách (格格) thuộc Vương thị (王氏)
- Con gái thứ 16 (27 tháng 11 năm 1695 - tháng 10/11 năm 1707)
- Cách cách (格格) thuộc Lưu thị (劉氏)
- Con gái thứ 17 (12 tháng 1 năm 1699 - tháng 12 năm 1700 hoặc tháng 1 năm 1701)
- Cách cách (格格) thuộc Nữu Hỗ Lộc thị (鈕祜祿氏)
- Con gái thứ 20 (20 tháng 11 năm 1708 - tháng 1/2 năm 1709)
- Hòa Thạc Khác Tĩnh Công chúa (和碩愨靖公主; 16 tháng 1 năm 1690 - 1736), con gái thứ 14
6. Cái chết và Kế vị
Khang Hy Đế qua đời vào cuối năm 1722, để lại một cuộc tranh cãi về người kế vị, dù cuối cùng người con trai thứ tư của ông là Dận Chân đã lên ngôi.
6.1. Hoàn cảnh cái chết
Vào tối ngày 20 tháng 12 năm 1722, ngay trước khi qua đời, Khang Hy Đế đã triệu tập bảy người con trai của mình đến bên giường. Họ là các hoàng tử thứ ba, thứ tư, thứ tám, thứ chín, thứ mười, thứ mười sáu và thứ mười bảy. Ông qua đời ở tuổi 68.
6.2. Lựa chọn người kế vị và lên ngôi
Sau khi Khang Hy Đế qua đời, Long Khoa Đa đã tuyên bố rằng hoàng đế đã chọn hoàng tử thứ tư, Dận Chân, làm hoàng đế mới. Dận Chân lên ngôi và được biết đến với tên gọi Ung Chính Đế. Khang Hy Đế được an táng tại Đông lăng Thanh triều ở Tôn Hóa, Hà Bắc.
Một truyền thuyết liên quan đến di chúc của Khang Hy Đế kể rằng ông đã chọn Dận Đề làm người kế vị, nhưng Dận Chân đã giả mạo di chúc có lợi cho mình. Tuy nhiên, điều này đã bị các nhà sử học nghiêm túc bác bỏ từ lâu. Dận Chân, sau này là Ung Chính Đế, đã thu hút nhiều tin đồn, và một số cuốn sách tư nhân giống tiểu thuyết tuyên bố ông không chết vì bệnh tật mà bị một nữ kiếm sĩ, Lữ Tứ Nương (呂四娘Chinese (Chữ Hán)), cháu gái của Lữ Lưu Lương, ám sát, mặc dù điều này không bao giờ được các học giả coi trọng.
7. Đánh giá và Di sản
Triều đại của Khang Hy Đế được đánh giá là một trong những giai đoạn huy hoàng nhất của nhà Thanh, đặt nền móng vững chắc cho sự thịnh vượng lâu dài, mặc dù vẫn tồn tại những hạn chế và tranh cãi lịch sử.
7.1. Thành tựu và hạn chế trong trị vì
Khang Hy Đế là một người củng cố vĩ đại của nhà Thanh. Sự chuyển đổi từ nhà Minh sang nhà Thanh là một thảm họa mà sự kiện trung tâm là sự sụp đổ của kinh đô Bắc Kinh trước khởi nghĩa nông dân cuối Minh do Lý Tự Thành lãnh đạo, sau đó là trước người Mãn Châu vào năm 1644, và việc đưa Thuận Trị Đế năm tuổi lên ngai vàng của họ. Đến năm 1661, khi Thuận Trị Đế qua đời và được kế vị bởi Khang Hy Đế, cuộc chinh phục Trung Quốc của nhà Thanh gần như đã hoàn tất. Các thủ lĩnh người Mãn đã sử dụng các thể chế Trung Quốc và nắm vững tư tưởng Nho giáo, đồng thời duy trì văn hóa Mãn Châu trong nội bộ họ. Khang Hy Đế đã hoàn tất cuộc chinh phục, dập tắt mọi mối đe dọa quân sự đáng kể và khôi phục hệ thống chính quyền trung ương được thừa hưởng từ nhà Minh với những sửa đổi quan trọng.
Trong chiến dịch quân sự duy nhất mà ông đích thân tham gia, chống lại người Mông Cổ Chuẩn Cát Nhĩ, Khang Hy Đế đã chứng tỏ mình là một chỉ huy quân sự hiệu quả. Theo Finer, những suy ngẫm được viết của chính hoàng đế cho phép người ta trải nghiệm "mối giao cảm thân mật và quan tâm của ông với binh lính, mối quan hệ phân biệt nhưng vẫn uy quyền của ông với các tướng lĩnh".
Mặc dù Khang Hy đã đóng băng thuế đất và lao dịch vào năm 1712, điều này giúp giảm gánh nặng cho người dân và thúc đẩy sự thịnh vượng ban đầu, nhưng về lâu dài, chính sách này đã gây ra những vấn đề tài chính cho triều đại, ngăn cản các hoàng đế sau này điều chỉnh hệ thống tài khóa và cản trở các nỗ lực hiện đại hóa.
7.2. Ảnh hưởng lâu dài
Triều đại của Khang Hy Đế đã mang lại sự ổn định lâu dài và sự giàu có tương đối sau nhiều năm chiến tranh và hỗn loạn. Ông đã khởi xướng thời kỳ được gọi là Khang Càn Thịnh thế (hay "Thời kỳ Thịnh vượng Khang Hy và Càn Long"), kéo dài qua các triều đại của Khang Hy Đế, con trai ông là Ung Chính, và cháu trai ông là Càn Long Đế. Triều đình của ông cũng đạt được những thành tựu văn học lớn như việc biên soạn Từ điển Khang Hy, tuyển tập thơ Toàn Đường thi, và Cổ kim Đồ thư Tập thành.
7.3. Phê bình và tranh cãi lịch sử
Mặc dù Khang Hy được ca ngợi vì nhiều thành tựu, triều đại của ông cũng đối mặt với một số phê bình và tranh cãi lịch sử. Kho bạc quốc gia có xu hướng suy giảm trong những năm cuối triều đại của Khang Hy Đế là do chi tiêu lớn cho các chiến dịch quân sự và sự gia tăng tham nhũng. Chính sách cấm truyền giáo Kitô giáo của ông, xuất phát từ Tranh cãi Lễ nghi Trung Hoa, đã gây ra sự rạn nứt trong quan hệ với phương Tây. Cuộc tranh chấp kế vị kéo dài giữa các hoàng tử đã gây ra sự bất ổn đáng kể trong triều đình và làm xói mòn uy tín của hoàng gia. Ngoài ra, việc ông kích động tình cảm chống Hồi giáo trong số người Mông Cổ ở Thanh Hải để đạt được mục tiêu chính trị cũng là một điểm gây tranh cãi.
8. Khang Hy trong Văn hóa Đại chúng
Khang Hy Đế là một nhân vật lịch sử nổi tiếng và được khắc họa rộng rãi trong văn học, phim ảnh và trò chơi điện tử.
8.1. Tác phẩm văn học
- Khang Hy Đại Đế (康熙大帝Kāngxī DàdìChinese), một tiểu thuyết lịch sử của Nhị Nguyệt Hà đã lãng mạn hóa cuộc đời của Khang Hy Đế.
- Lộc Đỉnh Ký, một tiểu thuyết võ hiệp của Kim Dung. Trong tiểu thuyết, Khang Hy Đế và nhân vật chính, Vi Tiểu Bảo, trở thành bạn thân từ thời thơ ấu. Vi Tiểu Bảo giúp hoàng đế củng cố quyền cai trị nhà Thanh và đóng vai trò quan trọng trong việc các sự kiện lịch sử quan trọng của thời Khang Hy diễn ra.
- Thất Kiếm Hạ Thiên Sơn, một tiểu thuyết võ hiệp của Lương Vũ Sinh. Trong tiểu thuyết, Khang Hy Đế phát hiện ra rằng cha mình, Thuận Trị Đế, đã trở thành một nhà sư trong một tu viện trên Ngũ Đài Sơn. Ông ra lệnh cho một phụ tá thân cận giết cha mình để củng cố quyền lực, và sau đó cố gắng xóa bỏ bằng chứng về vụ giết người.
8.2. Phim ảnh và Truyền hình
| Năm | Khu vực | Tên phim | Thể loại | Diễn viên đóng Khang Hy Đế | Ghi chú |
|---|---|---|---|---|---|
| 1984 | Hồng Kông | Lộc Đỉnh Ký (phim truyền hình 1984) | Truyền hình | Lưu Đức Hoa | Phim truyền hình Hồng Kông chuyển thể từ Lộc Đỉnh Ký |
| 1995 | Hồng Kông | Thiên Tử Đồ Long (天子屠龍) | Truyền hình | Trương Trí Lâm | Phim của TVB |
| 1998 | Hồng Kông | Lộc Đỉnh Ký (phim truyền hình 1998) | Truyền hình | Mã Tuấn Vỹ | Phim truyền hình Hồng Kông chuyển thể từ Lộc Đỉnh Ký |
| 2000 | Hồng Kông/Đài Loan | Tiểu Bảo và Khang Hy (小宝与康熙) | Truyền hình | Đàm Diệu Văn | Chuyển thể từ tiểu thuyết Lộc Đỉnh Ký của Kim Dung |
| 2001 | Trung Quốc Đại lục | Khang Hy vương triều | Truyền hình | Trần Đạo Minh | Chuyển thể từ tiểu thuyết Khang Hy Đại Đế của Nhị Nguyệt Hà |
| 2006 | Trung Quốc Đại lục | Khang Hy Bí Sử (康熙秘史) | Truyền hình | Hạ Vũ | Phần thứ tư trong loạt phim truyền hình Trung Quốc bốn phần về lịch sử ban đầu của nhà Thanh |
| 1998-2007 | Trung Quốc Đại lục | Khang Hy vi phục tư phỏng ký | Truyền hình | Trương Quốc Lập | Loạt phim truyền hình Trung Quốc năm mùa về các chuyến tuần du phương Nam của Khang Hy Đế. Trong một số chuyến đi, hoàng đế cải trang thành thường dân để che giấu thân phận, hòa nhập vào xã hội và hiểu rõ hơn cuộc sống hàng ngày của người dân. |
| 2008 | Trung Quốc Đại lục | Lộc Đỉnh Ký (phim truyền hình 2008) | Truyền hình | Chung Hán Lương | Phim truyền hình Trung Quốc chuyển thể từ Lộc Đỉnh Ký |
| 2011 | Trung Quốc Đại lục | Cung tỏa tâm ngọc | Truyền hình | Đặng Triệu Tôn | Phim truyền hình Trung Quốc lấy bối cảnh thời Khang Hy của nhà Thanh. Một phụ nữ từ thế kỷ 21 vô tình du hành ngược thời gian về thế kỷ 18. |
| Hồng Kông | Đại Nội Thị Vệ | Truyền hình | Trần Triển Bằng | Phim truyền hình Hồng Kông về việc Phúc Toàn cố gắng lật đổ Khang Hy Đế | |
| Trung Quốc Đại lục | Bộ bộ kinh tâm | Truyền hình | Lưu Tùng Nhân | Phim truyền hình Trung Quốc lấy bối cảnh thời Khang Hy của nhà Thanh. Một phụ nữ từ thế kỷ 21 vô tình du hành ngược thời gian về thế kỷ 18. | |
| 2013 | Trung Quốc Đại lục | Cung tỏa trầm hương | Điện ảnh | Triệu Văn Tuyên | |
| 2014 | Trung Quốc Đại lục | Lộc Đỉnh Ký (phim truyền hình 2014) | Truyền hình | Ngụy Thiên Tường | Phim truyền hình Trung Quốc chuyển thể từ Lộc Đỉnh Ký |
| 2014 | Hồng Kông | Thực vi nô | Truyền hình | Ngạc Hoa | Phim truyền hình Hồng Kông về một đầu bếp kết bạn với Dận Chân (sau này là Ung Chính Đế) và giúp ông trong cuộc tranh giành quyền kế vị. |
| 2016 | Trung Quốc Đại lục | Tịch Mịch Không Đình Xuân Dục Vãn | Truyền hình | Lưu Khải Uy | Phim truyền hình Trung Quốc về một mối tình lãng mạn giữa Khang Hy Đế và mối tình thời thơ ấu của ông. |
| 2017 | Trung Quốc Đại lục | Long Châu Truyền Kỳ | Truyền hình | Tần Tuấn Kiệt | Phim truyền hình Trung Quốc về Khang Hy vào đầu triều đại của ông. |
| 2019 | Trung Quốc Đại lục | Mộng Hồi Đại Thanh | Truyền hình | Lưu Quân | |
| 2022 | Trung Quốc Đại lục | Thiên Hạ Trường Hà | Truyền hình | La Tấn | Phim truyền hình Trung Quốc về những nỗ lực của Khang Hy nhằm tuyển dụng các quan chức tài năng để quản lý Hoàng Hà. |
8.3. Trò chơi điện tử
- Age of Empires III: The Asian Dynasties: Khang Hy Đế được giới thiệu là thủ lĩnh của Trung Quốc trong trò chơi chiến thuật thời gian thực này.
- Call Me Emperor: Khang Hy được giới thiệu là một vị quan trong trò chơi nhập vai chiến thuật này.