Don Norman

2.1. Thời thơ ấu và Nền tảng học vấn

Donald Arthur Norman sinh ngày 25 tháng 12 năm 1935. Ông có nền tảng học vấn vững chắc, bắt đầu bằng việc tốt nghiệp Kỹ thuật điện với bằng Cử nhân Khoa học (B.S.) từ Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) vào năm 1957. Sau đó, ông tiếp tục nhận bằng Thạc sĩ Khoa học (M.S.) về kỹ thuật điện tại Đại học Pennsylvania. Ông hoàn thành bằng Tiến sĩ (PhD) về tâm lý học cũng tại Đại học Pennsylvania, trở thành một trong những người tốt nghiệp sớm nhất từ nhóm Tâm lý học Toán học của trường, với cố vấn là R. Duncan Luce.

2.2. Sự nghiệp học thuật ban đầu

Sau khi tốt nghiệp tiến sĩ, Norman nhận học bổng sau tiến sĩ tại Trung tâm Nghiên cứu Nhận thức thuộc Đại học Harvard. Trong vòng một năm, ông trở thành giảng viên tại đây. Sau bốn năm làm việc tại Harvard, Norman chuyển đến Đại học California, San Diego (UCSD) vào năm 1966 với tư cách là phó giáo sư trong Khoa Tâm lý học. Tại UCSD, ông đã áp dụng kiến thức của mình về kỹ thuật, khoa học máy tính, tâm lý học thực nghiệm và toán học vào ngành khoa học nhận thức mới nổi. Norman sau đó đã trở thành chủ tịch sáng lập của Khoa Khoa học Nhận thức và đồng thời là chủ tịch của Khoa Tâm lý học.

Trong thời gian ở UCSD, Norman là một trong những người sáng lập Viện Khoa học Nhận thức và là một trong những người tổ chức chính của Hội Khoa học Nhận thức (cùng với Roger Schank, Allan M. Collins và những người khác). Hội này đã tổ chức hội nghị đầu tiên tại khuôn viên UCSD vào năm 1979. Cùng với nhà tâm lý học Tim Shallice, Norman đã đề xuất mô hình kiểm soát sự chú ý, còn được gọi là mô hình Norman-Shallice, một trong những thành phần của mô hình này là hệ thống chú ý giám sát.

3.1. Chuyển đổi sang Kỹ thuật nhận thức

Donald Norman đã thực hiện sự chuyển đổi đáng kể từ lĩnh vực khoa học nhận thức thuần túy sang kỹ thuật nhận thức thông qua các hoạt động tư vấn và viết lách. Bài viết của ông mang tên "Sự thật về Unix: Giao diện người dùng thật kinh khủng" (The truth about Unix: The user interface is horrid) đăng trên tạp chí Datamation vào năm 1981 đã nhanh chóng đưa ông lên vị trí nổi bật trong thế giới máy tính. Sau đó, sự nghiệp của ông phát triển mạnh mẽ bên ngoài giới học thuật, mặc dù ông vẫn tích cực hoạt động tại UCSD cho đến năm 1993. Norman tiếp tục nỗ lực thúc đẩy thiết kế lấy con người làm trung tâm bằng cách phục vụ trong nhiều ban cố vấn của các trường đại học và chính phủ, bao gồm Cơ quan Các Dự án Nghiên cứu Tiên tiến Quốc phòng (DARPA). Ông cũng là thành viên của IDEO và là thành viên Hội đồng Quản trị của Viện Thiết kế IIT ở Chicago. Ông cũng đã tham gia vào nhiều ủy ban và ban cố vấn của các tổ chức lớn như Motorola, Trường Cao đẳng Công nghệ Quốc gia Toyota, TED Conference, Panasonic và Encyclopædia Britannica.

Một trong những vai trò quan trọng của Norman trong giai đoạn này là việc ông được mời tham gia một đội ngũ chuyên gia được cử đến điều tra sự cố nhà máy điện hạt nhân Three Mile Island năm 1979, một sự kiện có ảnh hưởng lớn đến nhận thức về tương tác người-máy trong các hệ thống phức tạp.

3.2. Vai trò trong ngành công nghiệp

Năm 1993, Norman rời UCSD để gia nhập Apple Computer. Ban đầu, ông giữ chức Apple Fellow với vai trò Kiến trúc sư Trải nghiệm Người dùng (User Experience Architect). Chức danh này đánh dấu lần đầu tiên cụm từ "Trải nghiệm Người dùng" (User Experience) được sử dụng trong một chức danh công việc, thể hiện tầm nhìn tiên phong của Norman trong việc tập trung vào tổng thể trải nghiệm của người dùng với sản phẩm. Ông cũng tham gia vào việc xây dựng các hướng dẫn giao diện người dùng cho công ty. Sau đó, ông trở thành Phó Chủ tịch Apple Advanced Technology Group. Sau thời gian làm việc tại Apple, Norman tiếp tục làm việc cho Hewlett-Packard, một công ty công nghệ lớn khác.

3.3. Thành lập Nielsen Norman Group

Vào năm 1998, Donald Norman cùng với Jakob Nielsen, một chuyên gia hàng đầu khác về khả năng sử dụng và khoa học nhận thức, đã đồng sáng lập Nielsen Norman Group (NN/g). Mục tiêu của công ty này là hỗ trợ các nhà thiết kế và các công ty chuyển dịch sang hướng tạo ra các sản phẩm và tương tác internet tập trung nhiều hơn vào con người. NN/g nhanh chóng trở thành một tổ chức tiên phong và có ảnh hưởng lớn trong lĩnh vực thiết kế trải nghiệm người dùng (UX).

3.4. Hoạt động học thuật sau này

Sau những đóng góp quan trọng trong ngành công nghiệp, Donald Norman quay trở lại giới học thuật. Ông giữ vai trò giáo sư khoa học máy tính tại Đại học Northwestern, nơi ông là đồng giám đốc của Viện Thiết kế Segal (Segal Design Institute) cho đến năm 2010. Ông cũng là Giáo sư Thỉnh giảng Danh dự tại Viện Khoa học và Công nghệ Tiên tiến Hàn Quốc (KAIST), dành hai tháng mỗi năm để giảng dạy tại đây, và từng có bài giảng tại Viện Khoa học và Công nghệ Tiên tiến Nhật Bản (JAIST). Năm 2014, ông trở lại UCSD để làm giám đốc The Design Lab, một viện nghiên cứu mới được thành lập tại Viện Công nghệ Thông tin và Viễn thông California. Ngoài ra, ông còn giữ danh hiệu Giáo sư Danh dự về Khoa học Nhận thức tại Đại học California, San Diego.

4.1. Thiết kế lấy người dùng làm trung tâm và Thiết kế lấy con người làm trung tâm

Donald Norman đã có những đóng góp then chốt trong việc định hình và phát triển các triết lý thiết kế có ảnh hưởng lớn. Năm 1986, ông giới thiệu thuật ngữ "thiết kế lấy người dùng làm trung tâm" (user-centered design^English) trong cuốn sách User Centered System Design: New Perspectives on Human-computer Interaction mà ông đồng biên tập với Stephen W. Draper. Trong phần giới thiệu của cuốn sách, ý tưởng chính là các nhà thiết kế nên tập trung nỗ lực vào những người sẽ sử dụng hệ thống, giảm gánh nặng thích nghi cho người dùng bằng cách điều chỉnh sản phẩm cho phù hợp với họ.

Trong cuốn sách nổi tiếng của mình, The Design of Everyday Things (xuất bản lần đầu với tên The Psychology of Everyday Things), Norman đã sử dụng thuật ngữ "thiết kế lấy người dùng làm trung tâm" để mô tả một phương pháp thiết kế dựa trên nhu cầu của người dùng, gạt bỏ những cân nhắc thứ yếu như thẩm mỹ ở phiên bản đầu tiên. Thiết kế lấy người dùng làm trung tâm liên quan đến việc đơn giản hóa cấu trúc nhiệm vụ, làm cho mọi thứ trở nên rõ ràng, thiết lập ánh xạ đúng, khai thác sức mạnh của sự ràng buộc, thiết kế để tránh lỗi, và giải thích các khả năng tiếp cận (affordance) cùng bảy giai đoạn hành động. Những nguyên tắc và đặc điểm được nêu trong cuốn sách này có thể áp dụng cho lĩnh vực thiết kế sản phẩm, cả trong bối cảnh vật lý và kỹ thuật số.

Trong cuốn sách Things that Make Us Smart: Defending the Human Attribute in the Age of the Machine, Norman đã sử dụng thuật ngữ "vật phẩm nhận thức" (cognitive artifacts^English) để mô tả "những thiết bị nhân tạo duy trì, hiển thị, hoặc hoạt động trên thông tin nhằm phục vụ một chức năng biểu diễn và ảnh hưởng đến hiệu suất nhận thức của con người". Trong tác phẩm này, Norman đã phê phán nội dung kém giá trị thường thấy trên truyền hình hoặc trong các triển lãm bảo tàng. Tương tự như The Design of Everyday Things, Norman lập luận ủng hộ việc phát triển các cỗ máy phù hợp với tâm trí con người, thay vì bắt tâm trí con người phải thích nghi với cỗ máy.

Tuy nhiên, trong phiên bản sửa đổi và mở rộng của The Design of Everyday Things (năm 2013), Norman đã xem xét lại những tuyên bố trước đây của mình về tính thẩm mỹ và hoàn toàn loại bỏ thuật ngữ "thiết kế lấy người dùng làm trung tâm". Ông giải thích rằng trải nghiệm tổng thể của một sản phẩm không chỉ gói gọn trong khả năng sử dụng của nó mà còn bao gồm các yếu tố quan trọng như thẩm mỹ, niềm vui và sự thú vị. Sự thiếu thảo luận về cảm xúc đã thúc đẩy ông viết một cuốn sách chuyên sâu, Emotional Design, để khám phá vai trò của cảm xúc trong thiết kế. Thay vào đó, ông hiện sử dụng thuật ngữ "thiết kế lấy con người làm trung tâm" (human-centered design^English) và định nghĩa nó là: "một cách tiếp cận đặt nhu cầu, khả năng và hành vi của con người lên hàng đầu, sau đó thiết kế để đáp ứng những nhu cầu, khả năng và cách hành xử đó."

4.2. Kỹ thuật hệ thống nhận thức

Donald Norman đóng vai trò quan trọng trong việc định hình lĩnh vực kỹ thuật hệ thống nhận thức (cognitive systems engineering^English). Lĩnh vực này tập trung vào việc tích hợp sâu sắc các nguyên lý của nhận thức con người với việc thiết kế và vận hành các hệ thống phức tạp. Mục tiêu là để nâng cao hiệu suất tổng thể của hệ thống, cải thiện sự an toàn và hiệu quả bằng cách đảm bảo rằng các hệ thống được thiết kế phù hợp với cách con người suy nghĩ, xử lý thông tin và tương tác. Công trình của Norman trong lĩnh vực này nhấn mạnh việc hiểu rõ khả năng và hạn chế của con người để tạo ra các hệ thống hỗ trợ tốt nhất cho người dùng.

4.3. Thiết kế cảm xúc và Quan điểm phê phán

Một trong những đóng góp nổi bật khác của Donald Norman là công trình về "Thiết kế cảm xúc" (Emotional Design^English), được trình bày chi tiết trong cuốn sách cùng tên xuất bản năm 2004. Trong tác phẩm này, ông lập luận mạnh mẽ về tầm quan trọng của cảm xúc trong thiết kế sản phẩm, cho rằng các sản phẩm gây được cảm xúc tích cực không chỉ được yêu thích và sử dụng nhiều hơn mà còn có thể vượt trội về mặt kinh tế so với các sản phẩm chỉ thuần túy chức năng.

Tuy nhiên, Norman cũng nổi tiếng với quan điểm gây tranh cãi về vai trò của cộng đồng nghiên cứu thiết kế trong đổi mới sản phẩm. Ông cho rằng cộng đồng nghiên cứu thiết kế ít có tác động thực sự đến sự đột phá trong đổi mới sản phẩm. Theo ông, trong khi các nhà nghiên cứu hàn lâm có thể giúp tinh chỉnh và cải thiện các sản phẩm hiện có, thì chính các nhà công nghệ mới là những người thực hiện các bước đột phá ban đầu. Để minh chứng cho quan điểm này và thể hiện nỗ lực của mình trong việc tạo ra sự khác biệt, Norman đã đặt tên trang web cá nhân của mình là JND.org, viết tắt của "Just-Noticeable Difference" (ngưỡng cảm nhận tối thiểu).

7.1. Sách về Tâm lý học

• Learning and Memory (1983)
• Human Information Processing: An Introduction to Psychology (1972, đồng tác giả với Peter H. Lindsay)
• Memory and Attention: An Introduction to Human Information Processing (1969, ấn bản thứ hai năm 1976)
• Explorations in Cognition (1975)
• Models of Human Memory (1970)
• Perspectives on Cognitive Science (1981)

7.2. Sách về Khả năng sử dụng và Thiết kế

• Design for a Better World (2023)
• The Design of Everyday Things (bản sửa đổi và mở rộng năm 2013; tên gốc The Psychology of Everyday Things năm 1988)
• Living with Complexity (2010)
• The Design of Future Things (2007)
• Emotional Design: Why We Love (or Hate) Everyday Things (2004)
• The Invisible Computer: Why Good Products Can Fail, the Personal Computer Is So Complex, and Information Appliances Are the Solution (1998)
• Turn Signals Are The Facial Expressions Of Automobiles (1993)
• Things That Make Us Smart: Defending Human Attributes In The Age Of The Machine (1993)

7.3. Các ấn phẩm quan trọng khác

• "The Trouble with Unix: The User Interface is Horrid." (1981) đăng trên tạp chí Datamation.
• Direct manipulation interfaces (1985), đồng tác giả với E. L. Hutchins và J.D. Hollan, về các giao diện thao tác trực tiếp.
• User Centered System Design: New Perspectives on Human-Computer Interaction (1986), đồng biên tập với Stephen Draper.
• Defending Human Attributes in the Age of the Machine (CD-ROM năm 1994), tổng hợp các cuốn sách Design of Everyday Things, Turn signals are the facial expressions of automobiles, Things That Make Us Smart và các báo cáo kỹ thuật khác.