Diêm Lập Bản

1.1. Gia thế và nguồn gốc

Tổ tiên của Nghiêm Lập Bổn ban đầu có nguồn gốc từ Mayi (馬邑^Chinese, nay thuộc Sóc Châu, Sơn Tây), nhưng đã di cư đến vùng Quan Trung (khu vực xung quanh Trường An) vài thế hệ trước khi ông ra đời. Cụ thể hơn, ông xuất thân từ Vạn Niên huyện (萬年縣^Chinese, nay là quận Trường An, Tây An, Thiểm Tây). Ông là con trai của Nghiêm Tì (閻毘^Chinese), người từng giữ chức Phó Giám đốc Cung điện trong triều đại nhà Tùy và là một nghệ nhân khéo léo. Cha của ông qua đời đột ngột ở tuổi 49. Anh trai của ông là Nghiêm Lập Đức (閻立德^Chinese) cũng nổi tiếng về khả năng kiến trúc và phục vụ chính quyền hoàng gia trong lĩnh vực này. Mẹ của Nghiêm Lập Bổn là Thanh Đô Công chúa, con gái của Bắc Chu Vũ Đế, vị hoàng đế thứ ba của Bắc Chu. Do đó, ông là cháu trai của Bắc Chu Tuyên Đế và là anh em họ của Bắc Chu Tĩnh Đế.

1.2. Quá trình đào tạo nghệ thuật và ảnh hưởng ban đầu

Nghiêm Lập Bổn và anh trai Nghiêm Lập Đức đều được biết đến với tài năng trong các vấn đề kiến trúc và hội họa, và cả hai đều là những quan chức thành công tại triều đình. Chính ảnh hưởng từ người cha đã khiến cả Nghiêm Lập Đức và Nghiêm Lập Bổn sớm theo đuổi con đường nghệ thuật. Nghiêm Lập Bổn lớn lên ở Trường An và ban đầu hợp tác với anh trai mình trong một số tác phẩm. Trong khi Nghiêm Lập Đức được biết đến với kỹ thuật vẽ phác thảo bằng đường nét (bạch họa), Nghiêm Lập Bổn lại đặc biệt yêu thích và giỏi về tranh chân dung, chịu ảnh hưởng từ các họa sĩ như Trịnh Pháp Sĩ. Ông đã học hỏi rất nhiều từ gia đình và sớm thể hiện năng khiếu bẩm sinh trong hội họa.

2.1. Các tác phẩm chính

Các tác phẩm của Nghiêm Lập Bổn được đánh giá cao và nhiều trong số đó đã trở thành biểu tượng của hội họa Trung Quốc.

• Cuộn tranh Mười ba Hoàng đế (歷代帝王圖卷^Chinese): Đây là tác phẩm nổi tiếng nhất của ông, mô tả mười ba vị hoàng đế từ thời nhà Hán đến nhà Tùy. Mặc dù phần lớn tác phẩm hiện còn được cho là bản sao từ thời Bắc Tống, nhưng nó vẫn được coi là tác phẩm duy nhất được chấp nhận rộng rãi là có một phần nguyên bản của Nghiêm Lập Bổn. Các hoàng đế được miêu tả bao gồm:
  • Hán Chiêu Đế (nhà Tiền Hán)
  • Hán Quang Vũ Đế (nhà Hậu Hán)
  • Ngụy Văn Đế Tào Phi (nhà Ngụy)
  • Ngô Đại Đế Tôn Quyền (nhà Ngô)
  • Thục Chiêu Liệt Đế Lưu Bị (nhà Thục)
  • Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm (nhà Tây Tấn)
  • Trần Tuyên Đế (nhà Trần)
  • Trần Văn Đế (nhà Trần)
  • Trần Phế Đế (nhà Trần)
  • Trần Hậu Chủ (nhà Trần)
  • Bắc Chu Vũ Đế (nhà Bắc Chu)
  • Tùy Văn Đế Dương Kiên (nhà Tùy)
  • Tùy Dạng Đế (nhà Tùy)

  

  • Chân dung tại Cung điện Lăng Yên (凌煙閣功臣圖^Chinese): Được Đường Thái Tông ủy quyền vào năm 643 để vinh danh 24 công thần vĩ đại nhất đã đóng góp vào triều đại của ông. Ông cũng vẽ 18 bức chân dung vinh danh 18 học giả lỗi lạc đã phục vụ Thái Tông khi ông còn là Tần Vương.
  • Sáu con ngựa của Lăng mộ Chiêu (昭陵六駿^Chinese): Theo truyền thống, các bức phù điêu miêu tả sáu con ngựa yêu thích tại lăng mộ của Đường Thái Tông (mất năm 649) được thiết kế bởi Nghiêm Lập Bổn. Các bức phù điêu này có độ phẳng và đường nét tinh xảo, cho thấy chúng có thể được chạm khắc dựa trên các bản vẽ hoặc tranh của ông.

  

  • Thái Tông nhà Đường đón sứ giả Tây Tạng (步輦圖^Chinese): Tác phẩm này có lẽ được vẽ trong thời kỳ trị vì của Thái Tông, miêu tả cảnh Thái Tông tiếp đón sứ giả Tây Tạng.

  

  • Tiêu Dực lừa lấy Lan Đình Tự (蕭翼賺蘭亭圖^Chinese): Một tác phẩm nổi tiếng khác của ông.

  

  • Chân dung Cống vật định kỳ của nhà Đường (職貢圖^Chinese): Miêu tả các sứ giả nước ngoài mang cống vật.

  

  • Tần Phủ Thập Bát Học Sĩ Đồ (秦府十八學士圖^Chinese): Được Thái Tông ủy quyền vào năm 626, mô tả 18 học giả trong phủ Tần Vương. Chử Lượng đã viết lời tán cho tác phẩm này.

  Một ghi chép từ năm 1120 liệt kê 42 tác phẩm của Nghiêm Lập Bổn, mặc dù "Cuộn tranh Mười ba Hoàng đế" không nằm trong số đó. Trong số này, chỉ có bốn tác phẩm về chủ đề Phật giáo, trong khi có 12 tác phẩm về Đạo giáo. Các tác phẩm còn lại là chân dung, các vị thần của hành tinh và chòm sao, hoặc ghi chép các sự kiện tại triều đình.

2.2. Kỹ thuật và đặc điểm nghệ thuật

Các tác phẩm của Nghiêm Lập Bổn được các nhà văn nhà Đường như Chu Cảnh Huyền và Trương Ngạn Viễn đánh giá cao, họ nhận xét rằng tranh của ông là "những tác phẩm nằm trong số những vinh quang của mọi thời đại".
Phong cách vẽ của Nghiêm Lập Bổn nổi bật với những đường nét "mảnh mai nhưng mạnh mẽ và liên tục", thể hiện kỹ thuật vẽ truyền thống của Trung Quốc. Hội họa thời kỳ này nhấn mạnh chức năng xã hội của nghệ thuật, đặc biệt là việc thể hiện quyền uy của hoàng đế, do đó, sự biểu hiện cá tính trong tranh thường được tiết chế, và các kỹ thuật vẽ truyền thống được ưu tiên. Một bức bích họa tương tự về một vị hoàng đế trong Động Mạc Cao (Hang 200) có thể do cùng một bàn tay thực hiện, với niên đại phù hợp là năm 642.
Trong khi Nghiêm Lập Bổn duy trì phong cách truyền thống, thì vào thời điểm đó, các trường phái hội họa từ Tây Vực bắt đầu nổi lên, với các họa sĩ như Uất Trì Ất Tăng mang đến những luồng gió mới. Tuy nhiên, phong cách truyền thống của Nghiêm Lập Bổn vẫn được kế thừa bởi các họa sĩ sau này như Tiết Tắc, khẳng định vị trí quan trọng của ông trong lịch sử hội họa Trung Quốc.

3.1. Sự nghiệp quan chức

Nghiêm Lập Bổn được biết đến với khả năng trong các dự án công trình công cộng và phục vụ chính quyền hoàng gia. Các hoạt động của ông không chỉ giới hạn trong hội họa mà còn mở rộng sang thiết kế trang phục triều đình, xe ngựa, và các công trình dân dụng. Trong thời kỳ Hàm Khánh (656-661) dưới triều đại của Đường Cao Tông, con trai của Thái Tông, Nghiêm Lập Bổn giữ chức Kiến trúc sư Hoàng gia. Sau đó, ông kế nhiệm anh trai Nghiêm Lập Đức làm Thượng thư Bộ Công (工部尚書^Chinese). Khoảng đầu năm 669, ông trở thành Hữu Tướng (右相^Chinese) quyền nhiếp, đứng đầu Cục Khảo thí Chính phủ (Tây Đài, 西臺^Chinese), một chức vụ được coi là tể tướng. Hoàng đế Cao Tông đã phong ông làm Bá tước Bác Lăng. Năm 670, Nghiêm Lập Bổn chính thức trở thành người đứng đầu Cục Lập pháp, với chức danh đổi thành Trung thư lệnh (中書令^Chinese).

3.2. Hoạt động dưới thời Hoàng đế Thái Tông

Dưới thời Đường Thái Tông, Nghiêm Lập Bổn chủ yếu được trọng dụng vì tài năng nghệ thuật của mình. Chính vì lý do này mà Thái Tông đã ủy nhiệm ông vẽ chân dung để vinh danh 24 công thần tại Lăng Yên Các và 18 học giả lỗi lạc.
Mặc dù giới quý tộc Trung Quốc coi hội họa là một trong những thú vui được chấp nhận, nhưng nghề họa sĩ lại không phải là một nghề được tôn vinh cao. Có một lần, khi Thái Tông đang chèo thuyền cùng các học giả tùy tùng tại ao hoàng gia, có những con chim bay qua. Thái Tông đã yêu cầu các học giả làm thơ ca ngợi cảnh tượng và sau đó triệu Nghiêm Lập Bổn đến để vẽ lại cảnh đó. Lúc đó, Nghiêm Lập Bổn đã là một quan chức cấp trung trong chính quyền, nhưng khi ông được triệu, các tùy tùng hoàng gia đã gọi lớn: "Triệu họa sĩ hoàng gia, Nghiêm Lập Bổn!" Khi Nghiêm Lập Bổn nghe lệnh, ông cảm thấy xấu hổ vì chỉ được biết đến với tư cách là họa sĩ, và ông đã nói với con trai mình: "Cha đã học hành chăm chỉ khi còn trẻ, và may mắn thay đã tránh được việc bị từ chối phục vụ quan trường và được biết đến với khả năng của mình. Tuy nhiên, bây giờ cha chỉ được biết đến với kỹ năng vẽ tranh, và cuối cùng phải phục vụ như một người hầu. Điều này thật đáng xấu hổ. Con đừng học kỹ năng này." Tuy nhiên, vì vẫn yêu thích hội họa, ông vẫn tiếp tục vẽ ngay cả sau sự việc này. Giai thoại này phản ánh vị thế xã hội tương đối thấp của giới nghệ sĩ, ngay cả khi họ có tài năng xuất chúng và giữ chức vụ cao.

3.3. Hoạt động dưới thời Hoàng đế Cao Tông

Dưới thời Đường Cao Tông, Nghiêm Lập Bổn tiếp tục thăng tiến trong sự nghiệp chính trị. Ông đã kế nhiệm anh trai mình làm Thượng thư Bộ Công. Khoảng đầu năm 669, ông được thăng chức quyền Hữu Tướng, đứng đầu Cục Khảo thí. Cùng thời điểm đó, đồng liêu tể tướng của ông là Khương Khác (người đứng đầu Cục Lập pháp) cũng được thăng chức tể tướng nhờ những thành tích trên chiến trường. Một câu đối nửa châm biếm đã được lưu truyền vào thời điểm đó, nói rằng: "Tả Tướng lập uy trên sa mạc, Hữu Tướng lập danh trên bức vẽ." Điều này ám chỉ sự khác biệt về con đường thăng tiến của hai vị tể tướng. Năm 670, Nghiêm Lập Bổn chính thức trở thành người đứng đầu Cục Lập pháp, với chức danh Trung thư lệnh. Ông giữ chức vụ tể tướng cho đến khi qua đời vào năm 673.

4.1. Đánh giá đương thời và hậu thế

Các tác phẩm của Nghiêm Lập Bổn được các nhà văn và nhà phê bình nghệ thuật đương thời như Chu Cảnh Huyền và Trương Ngạn Viễn ca ngợi hết lời. Họ coi tranh của ông là "những tác phẩm nằm trong số những vinh quang của mọi thời đại", thể hiện sự ngưỡng mộ sâu sắc đối với tài năng của ông. Ảnh hưởng nghệ thuật của Nghiêm Lập Bổn kéo dài qua nhiều thế hệ họa sĩ, phong cách và kỹ thuật của ông đã trở thành chuẩn mực và nguồn cảm hứng cho các nghệ sĩ sau này. Mặc dù có những giai thoại cho thấy ông cảm thấy xấu hổ về địa vị của một họa sĩ trong xã hội đương thời, nhưng di sản nghệ thuật của ông đã vượt qua những định kiến đó, được hậu thế tôn vinh.

4.2. Ý nghĩa lịch sử nghệ thuật

Nghiêm Lập Bổn giữ một vị trí đặc biệt quan trọng trong lịch sử hội họa Trung Quốc. Ông không chỉ là một họa sĩ tài năng mà còn là người kế thừa và phát triển phong cách vẽ truyền thống, đặc biệt là trong lĩnh vực tranh chân dung và ghi lại sự kiện. Các tác phẩm của ông cung cấp những cái nhìn quý giá về con người, trang phục, kiến trúc và các sự kiện lịch sử của triều đại nhà Đường. Phong cách vẽ "đường nét tinh xảo và mạnh mẽ" của ông đã trở thành một đặc điểm nổi bật của hội họa Trung Quốc, ảnh hưởng đến sự phát triển của nghệ thuật dân tộc và đặt nền móng cho các thế hệ họa sĩ sau này. Ông được coi là một trong những bậc thầy đã định hình nên diện mạo của hội họa Đường triều.