Cửu Thiên Huyền Nữ

2.1. Hình dạng và Địa vị ban đầu

Trong các truyền thuyết cổ xưa, Huyền Nữ ban đầu được mô tả là một phụ nhân có hình dạng đầu người mình chim. Hình tượng này được cho là có nguồn gốc từ huyền điểu (玄鳥_{huyền điểu}^Chinese), tức chim én đen. Các tài liệu như Kinh Thi - Thương tụng có đoạn "Thiên mệnh huyền điểu, là để sanh ra nhà Thương", nói về việc mẹ của Khiết (tổ tiên nhà Thương) đã nuốt trứng huyền điểu mà sinh ra Khiết. Tương tự, cháu gái của Chuyên Húc là Nữ Tu cũng uống trứng huyền điểu mà mang thai Đại Nghiệp. Tuy nhiên, mối liên hệ trực tiếp giữa Huyền Nữ và huyền điểu chỉ dựa trên từ "Huyền", hình ảnh phụ nữ và thân chim.

Cửu Thiên Huyền Nữ được nhắc đến là vị thần có địa vị cao, chỉ đứng sau Tây Vương Mẫu trong hệ thống thần phả Đạo giáo. Bà được coi là "Thiên Phù Giả" (天符 Giả^Chinese), người cai quản vận mệnh và khí trời, là tinh thần của trời đất, linh khí của âm dương, thông hiểu vạn vật và là chủ của Đạo giáo. Trong Cổ văn Long Hổ Kinh Chú Sơ, bà được miêu tả là vị thần tiên thượng cổ, đứng đầu các vị chân nhân. Theo "Chẩm Trung Thư" của Cát Hồng, Cửu Thiên Huyền Nữ được cho là do Nguyên Thủy Thiên Vương và Thái Nguyên Ngọc Nữ sinh ra, có danh hiệu là Thái Chân Tây Vương Mẫu hoặc Tây Hán Phu Nhân, cho thấy bà có thể là một khía cạnh của Tây Vương Mẫu.

Hình ảnh của bà cũng được mô tả là cưỡi phượng hoàng (đan phượng), cầm theo phosphor và mây làm dây cương, mặc y phục chín màu làm từ lông chim trả (thúy vũ). Trong một số tài liệu khác, bà còn đội mũ chín rồng bay phượng, mặc áo lụa đỏ thêu kim tuyến, đeo đai ngọc Lam Điền, tay cầm khuê ngọc trắng. Dung nhan bà được ví như đài sen, môi như quả anh đào, thân hình tuyết trắng thanh thoát, duyên dáng. Bà được ví như Vương Mẫu tổ chức yến tiệc Bàn đào hoặc Thường Nga cư ngụ trong cung trăng.

2.2. Mối quan hệ với Hoàng Đế

Một trong những truyền thuyết nổi tiếng nhất về Cửu Thiên Huyền Nữ là việc bà đã trợ giúp Hoàng Đế trong cuộc chiến chống lại Xi Vưu. Theo Dung Thành Tập Tiên Lục (墉城集仙錄_{Dung Thành Tập Tiên Lục}^Chinese), do đạo sĩ Đỗ Quang Đình biên soạn, Cửu Thiên Huyền Nữ là thầy của Hoàng Đế và là học trò của Thánh Mẫu Nguyên Quân (tức Tây Vương Mẫu).

Trong trận chiến giữa Hoàng Đế và Xi Vưu, Xi Vưu đã tạo ra một màn sương mù dày đặc đến mức che khuất cả ngày đêm, khiến quân đội của Hoàng Đế bị lạc phương hướng và liên tục thất bại. Trong lúc nguy cấp đó, Cửu Thiên Huyền Nữ hiện ra, cưỡi phượng hoàng, mặc y phục rực rỡ. Hoàng Đế cầu xin bà ban cho phương pháp chiến thắng. Cửu Thiên Huyền Nữ đã truyền thụ cho Hoàng Đế nhiều bí kíp và vật phẩm quân sự thần bí, bao gồm:

• Phù chú binh tín của Lục Giáp Lục Nhâm (六甲六壬兵信之符_{Lục Giáp Lục Nhâm binh tín chi phù}^Chinese)
• Sách Linh Bảo Ngũ Đế dùng để sai khiến quỷ thần (靈寶五帝策使鬼神之書_{Linh Bảo Ngũ Đế sách sử quỷ thần chi thư}^Chinese)
• Ấn Ngũ Minh để chế ngự yêu ma và giao tiếp với thần linh (制妖通靈五明之印_{Chế Yêu Thông Linh Ngũ Minh chi Ấn}^Chinese)
• Công thức Ngũ Âm Ngũ Dương Độn Giáp (五陰五陽遁甲之式_{Ngũ Âm Ngũ Dương Độn Giáp chi Thức}^Chinese)
• Đồ hình nắm giữ cơ chế thắng bại của Thái Nhất Thập Tinh Tứ Thần (太一十精四神勝負握機之圖_{Thái Nhất Thập Tinh Tứ Thần thắng phụ ác cơ chi đồ}^Chinese)
• Đồ hình của Ngũ Nhạc Hà Đồ (五嶽河圖_{Ngũ Nhạc Hà Đồ}^Chinese)
• Quyết thuật tinh hoa của chiêm bốc (策精之訣_{Sách Tinh chi Quyết}^Chinese)

Nhờ những sự chỉ dẫn và vật phẩm này, Hoàng Đế đã có thể đánh bại Xi Vưu, củng cố binh mã, chế tạo ra xe Chỉ Nam để định hướng trong sương mù, và cuối cùng lên ngôi thiên tử. Sau đó, Cửu Thiên Huyền Nữ còn tiếp tục giúp đỡ Hoàng Đế và những người hiền tài khác, như giúp cung phi chế ra nghề nuôi tằm dệt lụa, giúp Dung Thành chế tạo máy Cai Thiên để xem thiên tượng, và giúp Thương Hiệt tạo ra chữ viết tượng hình. Bà cũng truyền dạy khoa Lục Nhâm Độn Giáp và phép bói toán 64 quẻ Dịch.

3.1. Chiến tranh và Binh pháp

Cửu Thiên Huyền Nữ được coi là một nữ thần chiến tranh tối cao. Mối liên hệ của bà với chiến tranh bắt nguồn từ các văn bản cổ như Long Ngư Hà Đồ (龍魚河圖_{Long Ngư Hà Đồ}^Chinese), có lẽ được biên soạn vào thời Tân triều. Văn bản này mô tả sự xuất hiện của bà trước Hoàng Đế trong cuộc chiến chống lại Xi Vưu: "Hoàng Đế nhiếp chính. Xi Vưu cùng tám mươi anh em, đều thân thú người nói tiếng người, đầu đồng trán sắt. Chúng ăn cát đá, chế tạo binh khí, uy chấn thiên hạ. Giết chóc vô đạo, bất nhân bất từ. Hoàng Đế hành thiên hạ, ngẩng mặt lên trời mà than. Trời sai Huyền Nữ hạ phàm, truyền binh tín thần phù cho Hoàng Đế, để ông chế phục Xi Vưu. Vị quân vương trở về từ đó dùng chúng để trấn áp kẻ thù và giành quyền kiểm soát tám phương."

Sự can thiệp của bà vào chiến tranh là một chủ đề phổ biến trong các kinh sách Đạo giáo, đặc biệt là trong các văn bản của Chúng Thuật Bộ (眾術部_{Chúng Thuật Bộ}^Chinese) trong Đạo Tạng (道藏_{Đạo Tạng}^Chinese).

Sau thời nhà Đường, Cửu Thiên Huyền Nữ còn được gắn liền với các phép thuật quân sự, bao gồm thuật ẩn thân (隱身_{ẩn thân}^Chinese) và phương pháp điều động các vì sao của chòm sao Đại Hùng (Bắc Đẩu Tinh) để bảo vệ đất nước. Linh Bảo Lục Đinh Bí Pháp (靈寶六丁秘法_{Linh Bảo Lục Đinh Bí Pháp}^Chinese) cụ thể hóa rằng phép thuật của Cửu Thiên Huyền Nữ có nguồn gốc từ binh pháp.

Cửu Thiên Huyền Nữ có khả năng tàng hình và sức mạnh của bà được thực hiện thông qua Lục Đinh Ngọc Nữ (六丁玉女_{Lục Đinh Ngọc Nữ}^Chinese), những người hầu cận của bà. Theo Linh Bảo Lục Đinh Bí Pháp, các Ngọc Nữ thực hiện các nhiệm vụ cụ thể trong quá trình tàng hình: Ngọc Nữ Đinh Mão (丁卯玉女_{Đinh Mão Ngọc Nữ}^Chinese) che giấu thân thể vật lý, Ngọc Nữ Đinh Tị (丁巳 Ngọc Nữ^Chinese) che giấu vận mệnh, Ngọc Nữ Đinh Hợi (丁亥 Ngọc Nữ^Chinese) che giấu vận may, Ngọc Nữ Đinh Dậu (丁酉 Ngọc Nữ^Chinese) che giấu hồn phách, Ngọc Nữ Đinh Vị (丁未 Ngọc Nữ^Chinese) che giấu phách, và Ngọc Nữ Đinh Sửu (丁丑 Ngọc Nữ^Chinese) che giấu tinh thần. Việc đạt được khả năng tàng hình được coi là một chiến lược quân sự để đánh bại kẻ thù và bảo vệ đất nước. Nữ thần và sáu Ngọc Nữ cùng nhau đại diện cho lực lượng âm trong vũ trụ, là phương tiện để che giấu thân thể. Trong đó, phép thuật và giới tính của họ hòa quyện với nhau.

Văn bản Bí Tàng Thông Huyền Biến Hóa Lục Âm Động Vi Độn Giáp Chân Kinh (秘藏通玄變化六陰洞微遁甲真經_{Bí Tàng Thông Huyền Biến Hóa Lục Âm Động Vi Độn Giáp Chân Kinh}^Chinese), được viết vào đầu thời Bắc Tống, cung cấp một thần chú liên quan đến Cửu Thiên Huyền Nữ. Bằng cách đọc thần chú này và thực hiện Vũ Bước (禹步_{Vũ Bước}^Chinese), người ta được cho là có thể tàng hình. Trong Bão Phác Tử (抱朴子_{Bão Phác Tử}^Chinese), do Cát Hồng (sinh năm 283) viết, Vũ Bước được mô tả là các yếu tố của hệ thống kỳ môn độn giáp (遁甲_{độn giáp}^Chinese), từ đó có thể tính toán vị trí tức thời trong cấu trúc không thời gian của Lục Đinh. Lục Đinh là các thần linh chịu trách nhiệm về vị trí của kỳ môn (奇門_{kỳ môn}^Chinese), đại diện cho một vết nứt trong vũ trụ. Kỳ môn phải được tiếp cận bằng cách thực hiện Vũ Bước và là lối vào sự trống rỗng của thế giới khác, nơi đạt được khả năng tàng hình trước những ảnh hưởng xấu.

Bắc Đẩu Trị Pháp Võ Uy Kinh (北斗治法武威經_{Bắc Đẩu Trị Pháp Võ Uy Kinh}^Chinese) nói rằng Cửu Thiên Huyền Nữ đã dạy phương pháp điều động các vì sao của Bắc Đẩu cho Viễn Thanh (遠清_{Viễn Thanh}^Chinese), một quan chức trong giai đoạn chuyển giao từ nhà Tùy sang nhà Đường. Phương pháp này được gọi là Bắc Đẩu Thập Nhị Tinh (北斗十二星_{Bắc Đẩu Thập Nhị Tinh}^Chinese, tức "Mười Hai Sao Bắc Đẩu"). Thượng Thanh Thiên Tâm Chính Pháp (上清天心正法_{Thượng Thanh Thiên Tâm Chính Pháp}^Chinese), được biên soạn vào thời Nam Tống, cung cấp một thần chú có tên Thiên Cương Thần Chú (天罡神咒_{Thiên Cương Thần Chú}^Chinese, tức "Thần Chú Thiên Cương") đi kèm với phương pháp này.

3.2. Trường thọ và Luyện đan

Nữ thần Cửu Thiên Huyền Nữ xuất hiện trong một số tác phẩm về vi vũ trụ sinh lý (quan điểm coi cơ thể con người là một vũ trụ thu nhỏ) nơi các vị thần được cho là hiện diện bên trong cơ thể. Các văn bản này định vị Cửu Thiên Huyền Nữ dọc theo đường giữa của cơ thể và liên kết bà với sự lưu thông của hơi thở, giúp nuôi dưỡng tinh thần và mang lại sự trường thọ.

Cửu Thiên Huyền Nữ xuất hiện ít nhất ba lần trong Hoàng Đình Kinh (黃庭經_{Hoàng Đình Kinh}^Chinese), nơi các đạo sĩ được hướng dẫn hạ hơi thở để đi vào miệng nữ thần.

Thái Thượng Lão Quân Trung Kinh (太上老君中經_{Thái Thượng Lão Quân Trung Kinh}^Chinese), có lẽ ra đời vào thế kỷ 5, đề cập rằng bà "nằm giữa hai quả thận, chỉ mặc y phục trắng của Kim tinh và các vì sao rực rỡ. Viên ngọc Đại Quang Minh của bà tỏa sáng chiếu rọi toàn bộ cơ thể đạo sĩ từ bên trong, để họ có thể kéo dài tuổi thọ và không chết."

Trong Lão Tử Trung Kinh (老子中經_{Lão Tử Trung Kinh}^Chinese), Cửu Thiên Huyền Nữ được mô tả là một trong ba vị thần ngồi trên rùa thần. Tác giả bình luận: "Huyền Nữ là mẹ của Đạo vô hư vô." Văn bản này đưa ra hướng dẫn cho các đạo sĩ: "Nhắm mắt và thiền định về một luồng khí trắng giữa hai vai. Ở trung tâm là một con rùa trắng. Trên lưng rùa là Huyền Nữ." Có hai vị quan bên cạnh bà, mà các đạo sĩ được hướng dẫn triệu tập bằng cách nói: "Quan Quản Mệnh và Quan Quản Sổ, gạch tên người này khỏi sổ tử và ghi vào sổ Sinh Mệnh của Ngọc Lịch." Nghi lễ này do đó chỉ ra một quy trình hứa hẹn một cuộc sống lâu dài.

Từ thế kỷ thứ 3 sau Công nguyên, Cửu Thiên Huyền Nữ đã được liên kết với luyện đan. Trong Bão Phác Tử của Cát Hồng, có ghi chú rằng nữ thần Cửu Thiên Huyền Nữ giúp điều chế đan dược với các vị thần khác, rằng các đạo sĩ đã dựng bàn thờ cho nữ thần khi họ tạo ra các tiên đan kim loại, và rằng bà đã thảo luận về dưỡng sinh và chế độ ăn uống với Hoàng Đế. Trong thời nhà Tống, nữ thần được liên kết chặt chẽ với nội đan (luyện đan bên trong).

3.3. Giới tính và Phòng trung thuật

Mặc dù hầu hết các sách mang tên Cửu Thiên Huyền Nữ đều liên quan đến binh pháp, nhưng cũng có những sách tập trung vào mối liên hệ của bà với giới tính. Huyền Nữ Kinh (玄女經_{Huyền Nữ Kinh}^Chinese) và Tố Nữ Kinh (素女經_{Tố Nữ Kinh}^Chinese), cả hai đều có từ thời nhà Hán, là những sách hướng dẫn về tình dục dưới dạng đối thoại. Các văn bản từ Huyền Nữ Kinh đã được một phần hợp nhất vào ấn bản Tố Nữ Kinh của nhà Tùy. Từ thời Hán trở đi, những sách hướng dẫn này đã quen thuộc với giới thượng lưu. Mặt khác, trong thời Hán, Vương Sung đã chỉ trích các nghệ thuật tình dục là "không chỉ gây hại cho cơ thể mà còn xâm phạm bản chất của nam và nữ."

Trong thời nhà Đường và các thời kỳ trước đó, Cửu Thiên Huyền Nữ thường được liên kết với các nghệ thuật tình dục. Huyền Nữ Kinh vẫn là một tác phẩm quen thuộc trong giới học giả trong thời Tùy và Đường. Động Huyền Tử Phòng Trung Thuật (洞玄子房中術_{Động Huyền Tử Phòng Trung Thuật}^Chinese), có khả năng được viết bởi nhà thơ thế kỷ thứ 7 Liễu Tông Nguyên, chứa các mô tả rõ ràng về các nghệ thuật tình dục được cho là do Cửu Thiên Huyền Nữ truyền dạy.

Các thực hành tình dục mà Cửu Thiên Huyền Nữ được cho là đã dạy thường được so sánh với thuật luyện đan và các quy trình sinh lý để kéo dài tuổi thọ. Trong Bão Phác Tử của Cát Hồng, có một đoạn văn trong đó Cửu Thiên Huyền Nữ nói với Hoàng Đế rằng các kỹ thuật tình dục "giống như sự hòa trộn của nước và lửa-nó có thể giết chết hoặc mang lại sự sống mới tùy thuộc vào việc có sử dụng đúng phương pháp hay không."

3.4. Các liên kết khác

Trong thời hiện đại, Cửu Thiên Huyền Nữ cũng được coi là vị thần bảo trợ của hôn nhân và sinh sản. Các tín đồ tin rằng bà chịu trách nhiệm về các phong tục trong văn hóa Trung Quốc, theo đó những người cùng họ bị cấm kết hôn. Tại Việt Nam, bà còn được xem là vị thần bảo hộ cho các nghề thủ công, đặc biệt là nghề mộc.

4.1. Sự hội nhập vào Đạo giáo và Biến đổi hình ảnh

Nữ thần Cửu Thiên Huyền Nữ được người Trung Quốc cổ đại tích cực thờ cúng, nhưng mức độ thờ cúng giảm dần sau thời nhà Hán. Trong những thế kỷ tiếp theo, bà dần dần được đồng hóa vào Đạo giáo. Trong thời nhà Đường, các quan điểm khác nhau về Cửu Thiên Huyền Nữ cùng tồn tại. Trong giai đoạn này, sự trỗi dậy của Đạo giáo đã tạo ra một hình ảnh mới về một nữ thần chiến tranh tối cao, người chiến thắng bằng các phương tiện ma thuật và trí tuệ, và truyền thụ nghệ thuật bất tử. Các khía cạnh về tình dục, chiến thắng kẻ thù trong chiến tranh, và cuộc sống vĩnh cửu dần dần được sửa đổi để phù hợp với hình ảnh mới này.

Hơn nữa, đạo sĩ Đỗ Quang Đình đã cố gắng loại bỏ tất cả các yếu tố dị giáo và thô tục khỏi các truyền thuyết dân gian về Cửu Thiên Huyền Nữ, chẳng hạn như bản chất tình dục và sức mạnh tình dục của nữ thần, để tạo ra một hình ảnh mới về một nữ thần chiến binh phù hợp với Thượng Thanh phái của Đạo giáo.

4.2. Tín ngưỡng chính thức thời nhà Minh

Vào thời nhà Minh, Cửu Thiên Huyền Nữ chính thức trở thành một vị thần bảo hộ thiên giới và được tôn kính như một vị thần bảo hộ của nhà nước. Năm 1493, Hoàng hậu Trương (1470-1541), vợ của Hoàng đế Hoằng Trị, đã được thụ phong và lễ thụ phong của bà được chứng nhận trong một cuộn giấy có tên Sắc Phong Hoàng Hậu Trương, chứa nhiều hình ảnh thần thánh (nhưng không có Cửu Thiên Huyền Nữ) và một dòng chữ do đạo sĩ Trương Huyền Khánh (張玄慶_{Trương Huyền Khánh}^Chinese, mất năm 1509) của Chính Nhất phái soạn thảo. Dòng chữ này xếp Cửu Thiên Huyền Nữ cao hơn tất cả các chiến binh thiên giới khác bằng cách đặt bà trước các cấp thần tướng, nguyên soái, thiên binh, Lục Đinh Ngọc Nữ, và Lục Giáp Thần Tướng.

Hơn nữa, bà được ban danh hiệu chính thức mở rộng là Cửu Thiên Trảm Tà Hộ Chính Huyền Nữ (九天斬邪護正玄女_{Cửu Thiên Trảm Tà Hộ Chính Huyền Nữ}^Chinese, nghĩa là "Huyền Nữ Chín Tầng Trời Chém Tà Bảo Chính"). Linh Bảo Lục Đinh Bí Pháp liên kết cụm từ "chém tà bảo chính" (斬邪護正_{trảm tà hộ chính}^Chinese) với nữ thần và nhấn mạnh rằng "để chém tà và trở về chính đạo, trước tiên cần phải biết cách tàng hình" (斬邪歸正，先须知隱形_{trảm tà quy chính, tiên tu tri ẩn hình}^Chinese).

Việc tôn kính và nâng cao vị thế của Cửu Thiên Huyền Nữ có thể có lý do chính trị ngầm, vì nó đặt một gia đình quý tộc lên trên một gia đình khác. Mối quan hệ giữa Hoàng hậu Trương và Cửu Thiên Huyền Nữ song song chặt chẽ với mối quan hệ giữa các hoàng đế Minh và Huyền Vũ, một vị thần quan trọng khác trong Đạo giáo, điều này đã nâng cao vị thế của hoàng hậu và gia đình bà trong triều đình. Điều này xảy ra vào thời điểm xung đột giữa gia đình họ Trương và gia đình họ Chu (của Thái hậu Chu, bà nội của Hoàng đế Hoằng Trị), những người sau này theo Phật giáo. Cửu Thiên Huyền Nữ là một nữ thần sinh sản, điều này cũng có thể đã góp phần vào việc Hoàng hậu Trương thờ cúng vị thần này.

4.3. Tín ngưỡng đương đại và Đặc điểm theo khu vực

Trong thời hiện đại, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ vẫn được duy trì rộng rãi ở nhiều nơi, với những đặc điểm riêng biệt tùy theo khu vực và văn hóa.

4.3.2. Tín ngưỡng tại Việt Nam

Theo nhà nghiên cứu Onishi Kazuhiko, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở Việt Nam có từ thời nhà Lý. Triều đình nhà Nguyễn đã ban đạo sắc phong thần Cửu Thiên Huyền Nữ và gia tặng mỹ tự là "Dực bảo Trung hưng Huyền nữ".

Tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ khá phổ biến ở một số địa phương và vùng miền của Việt Nam như Huế, Bắc Bộ và Nam Bộ. Vị nữ thần này thường được tôn thờ ở vị trí hàng đầu cùng với các vị nữ thần khác như Thiên Y A Na, Diễn Ngọc Phi, Đại Càn Tứ Vị thánh nương, Thánh Mẫu Liễu Hạnh.

Ở Huế, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ phổ biến từ triều đình cho đến dân gian. Cửu Thiên Huyền Nữ còn được xem là vị thần bổn mạng và là vị tổ sư của nghề mộc.
Tại Hội An, nhân dân tôn thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở đình làng Cẩm Phô và Sơn Phong. Theo nhà Việt Nam học người Pháp Gustave Dumoutier, Cửu Thiên Huyền Nữ còn có khả năng trấn áp, trừ tà. Ông ghi nhận rằng Cửu Thiên Huyền Nữ định ra vào ngày 30 Tết, vẽ hình cung tên trên sân trong gia đình để trừ tà ma. So với tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ ở Trung Quốc, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ tại Hội An và một số địa phương ở Việt Nam có nét đặc trưng khác biệt, đó là vị nữ thần tổ của các nghề thủ công và là vị Mẫu thần cứu độ bổn mạng cho nữ giới. Học giả Huỳnh Ngọc Trảng cũng nhận định rằng Cửu Thiên Huyền Nữ cứu độ cho giới nữ, và là vị tổ của các nghề thủ công, thường được thờ ở các miếu ngoài đình hoặc ngay trong chánh điện của đình.

Ở Hưng Yên, có đền Cửu Thiên Huyền Nữ được xây dựng vào khoảng cuối thế kỷ 17 để thờ Đức Thánh Cửu Thiên Huyền Nữ Chân Quân, vị thánh có công giúp đỡ người dân trong lúc hoạn nạn, nguy nan, được tôn làm Thành hoàng. Hằng năm, đền Cửu Thiên Huyền Nữ tổ chức lễ hội truyền thống vào ngày 9 tháng 9 âm lịch để tưởng nhớ công lao của các vị thần, trong lễ hội có nhiều hoạt động văn hóa truyền thống như tế lễ, dâng hương và giao lưu văn nghệ. Sự hiện diện của Cửu Thiên Huyền Nữ đã góp phần tạo nên giá trị đặc sắc trong hệ thống tín ngưỡng thờ thần nói chung, nữ thần nói riêng. Điều này cũng thể hiện dấu ấn của giao lưu văn hóa Hoa - Việt trong lịch sử, tín ngưỡng thờ Cửu Thiên Huyền Nữ mang dấu ấn đặc sắc, thể hiện sự giao lưu, tiếp biến văn hóa Trung Hoa.

6.1. Tiểu thuyết cổ điển

Cửu Thiên Huyền Nữ xuất hiện nổi bật trong nhiều tiểu thuyết cổ điển Trung Quốc:

• Trong Thủy Hử truyện, Cửu Thiên Huyền Nữ là một vị thần mà Tống Giang gặp gỡ hai lần. Lần đầu tiên, ông tìm nơi trú ẩn trong một ngôi miếu khi trốn tránh binh lính truy bắt, và gặp vị thần này, người đã ban cho ông ba cuốn thiên thư thần diệu để giúp ông thực hiện sứ mệnh "thay trời hành đạo". Lần thứ hai, bà xuất hiện trong giấc mơ của ông khi ông lãnh đạo quân Lương Sơn chống lại quân Liêu xâm lược, và dạy ông cách phá vỡ trận pháp của quân Liêu.
• Trong tiểu thuyết Tam Toại Bình Yêu Truyện (hoặc Bình Yêu Truyện), Cửu Thiên Huyền Nữ đưa Viên Công (袁公_{Viên Công}^Chinese, một con vượn trắng có cánh tay dài) lên thiên giới. Viên Công không chỉ nhanh nhẹn và giỏi võ mà còn thông hiểu Đạo giáo và dường như bất tử. Ông được giao trách nhiệm trông coi các sách trời nhưng bị cấm không được xem. Một ngày nọ, vì tò mò, Viên Công đã mở một chiếc hộp bí mật và đưa Thiên Thư xuống trần gian, dẫn đến một loạt thảm họa đỉnh điểm là cuộc nổi loạn của Vương Trạch vào những năm 1040. Cuối cùng, Viên Công đã chuộc lỗi và vì vai trò của mình trong việc dập tắt cuộc nổi loạn, ông được phục hồi lại vị trí cũ là Chúa động Bạch Vân. Có thuyết cho rằng hình tượng Cửu Thiên Huyền Nữ trong tác phẩm này đã thay thế cho nhân vật Thánh Cô Cô.
• Trong Đông Du Ký và Thông Tục Đại Minh Nữ Tiên Truyện (nguyên bản: Nữ Tiên Ngoại Sử), nữ nhân vật chính Đường Trại Nhi đã học được bảy cuốn Thiên Thư từ Cửu Thiên Huyền Nữ và sử dụng nhiều phép thuật ảo diệu để quấy phá quân Yên. Trong Nữ Tiên Ngoại Sử, Cửu Thiên Huyền Nữ là trưởng tiên thống lĩnh các kiếm tiên, và Tố Nữ được cho là em gái bà. Cửu Thiên Huyền Nữ còn dùng xưng hô "Trẫm" (朕_Trẫm^Chinese), một đại từ xưng hô chỉ dùng cho bậc hoàng đế.
• Các danh tướng nhà Đường như Lý Tĩnh cũng được cho là đã vận dụng binh pháp của Cửu Thiên Huyền Nữ.

6.2. Văn hóa đại chúng hiện đại

Cửu Thiên Huyền Nữ cũng xuất hiện trong nhiều tác phẩm văn hóa đại chúng hiện đại:

• Bà là một nhân vật trong phim Hồng Kông It's a Wonderful Life (2007), phim truyền hình Trung Quốc Outlaws of the Marsh (thập niên 1980), và phim truyền hình Hồng Kông The Yang's Saga (1985).
• Bà cũng được giới thiệu trong trò chơi di động Tower of Saviors, cũng như trong các trò chơi điện tử Tiên kiếm kỳ hiệp truyện 4 và Tiên kiếm kỳ hiệp truyện 7.