Vương Xán

1.1. Thân thế và bối cảnh

Vương Xán là người huyện Cao Bình (高平縣^{Chinese (Chữ Hán)}), quận Sơn Dương (山陽郡^Chinese), thuộc Yên Châu (nay là khu vực huyện Vi Sơn, thành phố Tế Ninh, tỉnh Sơn Đông). Ông sinh ra trong một gia đình quan lại hiển hách. Cụ nội của ông là Vương Cung (王龔^Chinese) và ông nội là Vương Xương (王暢^Chinese) đều từng giữ các chức vụ trong hàng Tam Công (Thái úy, Tư đồ, Tư không) dưới thời Hán Thuận Đế và Hán Linh Đế. Cha của ông, Vương Khiêm (王謙^Chinese), là Trưởng sử (長史^Chinese) của Đại tướng quân Hà Tiến, người từng là nhiếp chính ngắn ngủi cho Hán Thiếu Đế vào năm 189.

Hà Tiến từng muốn kết thông gia với gia đình Vương Khiêm vì danh tiếng của họ. Ông đã cho hai con gái mình đến để Vương Khiêm chọn một người kết hôn, nhưng Vương Khiêm đã từ chối. Vì lý do này, Vương Khiêm bị miễn chức và không lâu sau qua đời vì bệnh tật tại nhà.

Khi Đổng Trác tiếm quyền vào năm 189, đưa Hán Hiến Đế lên ngôi vua bù nhìn, Vương Xán mới 13 tuổi (theo cách tính tuổi Đông Á). Một năm sau, Đổng Trác dời đô từ Lạc Dương đến Trường An để đảm bảo an ninh chiến lược hơn. Vương Xán sau đó cũng đến Trường An và định cư ở đó trong ba năm tiếp theo.

1.2. Thời niên thiếu và học vấn

Tại Trường An, học giả và nhà thư pháp nổi tiếng Thái Ung đã sớm nhận ra tài năng của Vương Xán và tiến cử ông vào triều đình. Vương Xán đã nhận được nhiều lời mời phục vụ trong chính quyền, nhưng ông đều từ chối tất cả. Thái Ung, một quan chức cấp cao, đã đánh giá rất cao tài năng của Vương Xán, thậm chí còn hứa sẽ trao lại tất cả sách vở và văn chương trong nhà mình cho ông.

1.3. Phục vụ dưới trướng Lưu Biểu

Năm 194, Vương Xán đến Kinh Châu (bao gồm các tỉnh Hồ Bắc và Hồ Nam ngày nay) để tìm kiếm một vị trí dưới quyền Thứ sử Lưu Biểu. Tuy nhiên, Lưu Biểu không trọng dụng Vương Xán vì ông có vẻ ngoài xanh xao, ốm yếu và hành động có phần tùy tiện. Lưu Biểu ban đầu định gả con gái mình cho Vương Xán, nhưng vì chê bai dung mạo xấu xí và tính cách có phần nông nổi của ông, Lưu Biểu đã gả con gái cho Vương Khải, anh họ của Vương Xán, người có dung mạo đẹp đẽ.

Sau khi Lưu Biểu qua đời vào năm 208, Vương Xán đã thuyết phục con trai và người kế nhiệm của Lưu Biểu là Lưu Tông đầu hàng Tào Tháo, người đang kiểm soát chính quyền trung ương nhà Hán vào thời điểm đó.

1.4. Sự nghiệp dưới trướng Tào Tháo

Tài năng của Vương Xán đã thực sự phát huy trong thời gian ông phục vụ dưới quyền Tào Tháo. Ông được Tào Tháo mời làm quan và bổ nhiệm làm Thừa tướng duyện (丞相掾^Chinese), đồng thời được ban tước Quan Nội hầu (關內侯^Chinese). Sau đó, Vương Xán được thăng chức Quân sư tế tửu (軍謀祭酒^Chinese). Năm 213, sau khi Hán Hiến Đế phong Tào Tháo làm Ngụy Công và ban cho ông mười thành để lập công quốc, Tào Tháo đã giao cho Vương Xán nhiệm vụ thiết lập một hệ thống luật pháp và tiêu chuẩn mới để thay thế hệ thống cũ đã không còn được sử dụng. Vương Xán được bổ nhiệm làm Thị trung (侍中^Chinese).

Vương Xán là người uyên bác, có trí nhớ siêu việt và kiến thức sâu rộng. Khi Tào Tháo muốn tham khảo các quy tắc cũ để đặt ra các nghi lễ và chế độ mới, ông luôn giao cho Vương Xán chịu trách nhiệm chính. Khả năng biện luận của ông rất linh hoạt, và các tấu chương hay luận văn của ông đều xuất sắc đến mức ngay cả các đại thần Chung Do và Vương Lãng cũng không thể sánh bằng. Ông còn giỏi tính toán và đã sáng tạo ra các phương pháp tính toán, đạt đến đỉnh cao của lý lẽ.

Vương Xán thường được Tào Tháo cho ngồi cùng xe khi đi tuần du, cho thấy sự đánh giá cao của Tào Tháo đối với tài năng của ông. Tuy nhiên, trong việc giành được sự tin cậy của Tào Tháo, ông lại không bằng các đồng nghiệp Thị trung là Hòa Hiệp và Đỗ Tập, điều này khiến Vương Xán có phần ghen tị với họ.

Cuối năm 216, Vương Xán đã tháp tùng Tào Tháo trong chiến dịch thứ tư chống lại lãnh chúa Tôn Quyền.

1.5. Cái chết và gia đình

Vương Xán qua đời vì bệnh tật trên đường trở về thành Nghiệp Thành (nay thuộc Hàm Đan, Hà Bắc) vào mùa xuân năm 217, hưởng dương 41 tuổi (theo cách tính tuổi Đông Á). Tào Phi, người kế vị của Tào Tháo, đã tham dự tang lễ của Vương Xán và nói với các khách viếng: "Khi còn sống, Vương Xán rất thích tiếng lừa kêu, vậy chúng ta hãy cùng nhau làm một tiếng lừa kêu để tiễn biệt ông ấy." Mọi khách viếng đều làm theo.

Vương Xán có hai người con trai, nhưng họ đã bị xử tử vào năm 219 vì tham gia vào cuộc nổi loạn do Ngụy Phụng lãnh đạo chống lại chính quyền Tào Tháo. Cái chết của họ đã khiến dòng dõi trực hệ của Vương Xán bị tuyệt tự. Tuy nhiên, Vương Nghiệp (王業^Chinese), tự Chương Húc, một người họ hàng trẻ hơn của Vương Xán (là con trai của Vương Khải và cháu ngoại của Lưu Biểu), cuối cùng đã được chỉ định làm con nuôi của Vương Xán để tiếp nối dòng họ. Vương Nghiệp đã thừa kế khoảng 10.000 quyển sách của Vương Xán (bao gồm cả những cuốn sách từ bộ sưu tập của Thái Ung) và truyền lại cho các con trai của mình là Vương Bật và Vương Hoành (王宏^Chinese).

2.1. Văn học Kiến An và Thất tử Kiến An

Văn học Kiến An (建安風骨^{Chinese (Chữ Hán)}) là một phong trào văn học phát triển mạnh mẽ vào cuối thời Đông Hán, cụ thể là trong niên hiệu Kiến An (196-220) của Hán Hiến Đế. Bối cảnh lịch sử xã hội của thời kỳ này là sự hỗn loạn, chiến tranh liên miên và nỗi khổ của dân chúng. Điều này đã tạo nên một đặc điểm nổi bật cho thơ ca Kiến An: giọng điệu trang trọng nhưng lay động lòng người, cùng với chủ đề than thở về sự phù du của cuộc đời.

Trong lịch sử văn học Trung Quốc, thơ ca Kiến An đánh dấu một sự chuyển mình quan trọng từ những bài dân ca ban sơ sang thơ ca bác học. Vương Xán, cùng với sáu nhà thơ khác cùng thời, đã tạo nên xương sống của phong cách Kiến An và được gọi chung là "Kiến An thất tử" (建安七子^Chinese). Với tư cách là một trong những thành viên tiêu biểu nhất, Vương Xán đã phản ánh chân thực nỗi bi thảm của nhân dân trong cảnh loạn lạc, góp phần định hình giá trị hiện thực cho văn học thời kỳ này.

2.2. Các tác phẩm chính và đặc điểm

Vương Xán là một tác giả sung mãn, đã để lại gần 60 bài thơ, phú, luận và nghị. Các tác phẩm tiêu biểu của ông bao gồm Thất ai thi (七哀诗^Chinese), Đăng lâu phú (登樓賦^Chinese), và lịch sử sách Anh hùng ký (英雄記^{Chinese (Chữ Hán)}).

• Thất ai thi: Đây là một bài thơ năm chữ, thể hiện nỗi đau khổ của người dân trong những năm chiến tranh. Bài thơ không chỉ bộc lộ tình cảnh riêng của Vương Xán mà còn là của nhiều người khác. Lời thơ đau xót, cảnh tượng chân thực, đã khái quát chân thực thảm họa chiến tranh. Ví dụ, bài thứ nhất trong chùm thơ này có những câu: "Bước ra ngõ không thấy gì, chỉ thấy xương trắng phơi đầy đồng..." đã dựng lên bức tranh khái quát về xã hội Đông Hán cực kỳ bi thảm và hỗn loạn.
• Đăng lâu phú: Bài phú này được ông sáng tác khi lên chơi thành Giang Lăng ở Kinh Châu. Nội dung bài phú là nỗi buồn giận vì có tài mà không được trọng dụng. Bài phú này đã mở đường cho thể phú ngắn trữ tình thời Tào Ngụy - Tấn về sau, khác hẳn với tác phong đẽo gọt câu chữ của thể phú thời Hán.
• Anh hùng ký: Đây là một cuốn sách lịch sử do Vương Xán biên soạn.

Các tác phẩm của Vương Xán thể hiện sự bất mãn trước cảnh loạn ly, khao khát cuộc sống thanh bình, và mong muốn gây dựng sự nghiệp dưới triều vua sáng. Tất cả đều được thể hiện dưới một bút pháp trong sáng, lưu loát. Ông cũng có mối quan hệ thân thiết với Tào Thực, và bài "Vương Trọng Tuyên Lụy" của Tào Thực được đánh giá là một trong những bài lụy tràn đầy tình cảm nhất của ông.

4.1. Đánh giá đương thời và hậu thế

• Tào Phi: Trong tác phẩm Điển Luận, Tào Phi đã xếp Vương Xán vào nhóm "bảy văn nhân đương thời" (Kiến An thất tử) và đánh giá cao tài năng văn chương của ông, đặc biệt là trong từ phú. Tào Phi nhận xét rằng ngay cả Từ Cán, người giỏi từ phú và đôi khi thể hiện khí chất xuất sắc, cũng không phải là đối thủ của Vương Xán. Ông cũng nhận định rằng Vương Xán tuy có tài năng xuất chúng nhưng tiếc rằng thể chất yếu ớt đã hạn chế việc ông dựng nên những tác phẩm vĩ đại hơn. Tuy nhiên, Tào Phi vẫn khẳng định rằng các tác phẩm của Vương Xán quá xuất sắc đến mức "người xưa cũng không thể vượt qua tài năng của ông". Tào Phi cũng đánh giá Kiến An thất tử, bao gồm Vương Xán, là "những nhân tài kiệt xuất của một thời đại".
• Vi Đán: Theo ghi chép trong Ngụy Lược được dẫn trong chú giải Tam Quốc Chí, Vi Đán có nhận xét rằng Vương Xán có khuyết điểm là "béo và quá chất phác".
• Trần Thọ: Biên giả của Tam Quốc Chí, trong phần bình luận về Vương Xán, đã ca ngợi công lao của ông trong việc "đặc biệt giữ chức quan cận thần và tạo ra các chế độ cho triều Ngụy". Tuy nhiên, về nhân cách, Trần Thọ nhận xét rằng Vương Xán "không sánh được với sự thuần khiết của Từ Cán, người có tấm lòng khiêm tốn và đức tính cao cả".
• Trần Lê Bảo: Tiến sĩ Trần Lê Bảo, một học giả Việt Nam, nhận định rằng Vương Xán "là người từng nhìn thấy cảnh hỗn chiến thời Kiến An, bản thân cũng từng chạy loạn, nên thơ Vương Xán phản ánh được ít nhiều nỗi bi thảm của nhân dân trong cảnh loạn lạc." Ông cũng nhấn mạnh rằng "lời thơ đau xót, cảnh tượng chân thực" trong Thất ai thi đã "khái quát chân thực thảm họa chiến tranh".
• Nguyễn Khắc Phi: Giáo sư Nguyễn Khắc Phi, một học giả Việt Nam khác, đã chỉ ra rằng "điểm nổi bật nhất của văn học Kiến An là giá trị hiện thực". Ông đặc biệt khen ngợi Vương Xán trong chùm thơ Thất ai thi đã "dựng lên được bức tranh khái quát về xã hội Đông Hán cực kỳ bi thảm và hỗn loạn, bởi chiến tranh xâm lược và hỗn chiến quân phiệt".
• Nguyễn Hiến Lê: Học giả Nguyễn Hiến Lê cũng khen thơ của Vương Xán là "có nhiều bài lời bình dị mà thắm thía, làm người đọc nhớ tới những bài thơ xã hội của Đỗ Phủ, như Thất ai thi...".

4.2. Ý nghĩa lịch sử văn học

Vương Xán có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển văn học sau này. Thơ ca Kiến An nói chung và tác phẩm của Vương Xán nói riêng đã đánh dấu sự chuyển đổi từ những bài dân ca sơ khai sang thơ ca bác học. Đặc biệt, đóng góp của ông cho sự trỗi dậy của chủ nghĩa hiện thực trong văn học là rất đáng kể. Các bài thơ của ông đã ghi lại đầy đủ và sinh động những tai họa mà nhân dân đương thời phải gánh chịu.

Ngoài ra, Vương Xán còn có những đổi mới về phong cách trong thơ ca Trung Quốc, đặc biệt là trong thể phú. Ông đã mở đường cho thể phú ngắn trữ tình thời Ngụy - Tấn, khác hẳn với tác phong đẽo gọt câu chữ của thể phú thời Hán, vốn nặng về miêu tả và ít tính trữ tình.