1. Thân thế
Dương Nhật Lễ có một xuất thân đặc biệt, không thuộc dòng dõi hoàng tộc Trần, nhưng lại được nhận nuôi và chuẩn bị cho việc kế vị ngai vàng.
1.1. Cha mẹ và thời thơ ấu
Dương Nhật Lễ là con ruột của một cặp diễn viên hát tuồng. Cha ông là Dương Khương (Dương Khương楊姜Vietnamese). Mẹ ông là một người phụ nữ có nhan sắc và tài múa, thường xuyên đóng vai Tây Vương Mẫu trong vở Vương Mẫu hiến bàn đào, nên bà được gọi thông dụng là Vương mẫu (Vương mẫu王母Vietnamese). Vào thời bấy giờ, nghề diễn viên, cùng với các loại hình nghệ thuật biểu diễn khác, bị coi là một nghề thấp kém và đáng xấu hổ dưới hệ thống Nho giáo.
Khi Vương mẫu đang mang thai Dương Nhật Lễ, Cung Túc Vương Trần Nguyên Dục (Trần Nguyên Dục陳元昱Vietnamese), anh cùng mẹ của vua Trần Dụ Tông, đã để ý đến bà và nhận bà làm thiếp. Sau khi Dương Nhật Lễ chào đời vào năm 1349, Cung Túc Vương Dục đã nhận ông làm con nuôi và nuôi dưỡng ông trong cung điện. Nhờ đó, Dương Nhật Lễ mang họ Trần và được nuôi dưỡng như một hoàng tử.
1.2. Con nuôi và chuẩn bị kế vị
Cung Túc Vương Trần Nguyên Dục là con đích trưởng của vua Trần Minh Tông với Hiến Từ Hoàng hậu. Tuy nhiên, Trần Minh Tông cho rằng Nguyên Dục tính tình ngông cuồng, không đủ khả năng nối ngôi, nên đã không truyền ngôi cho ông mà lập người con thứ hai với Hiến Từ là Trần Dụ Tông (tên húy là Trần Hạo) lên làm vua. Cung Túc Vương Dục qua đời vào tháng 10 âm lịch năm 1364, dưới triều vua Trần Dụ Tông.
Vua Trần Dụ Tông không có con trai nối dõi. Trước khi qua đời vào ngày 25 tháng 5 âm lịch năm 1369, ông đã ban chiếu chỉ truyền ngôi cho Dương Nhật Lễ, người con nuôi của anh mình là Cung Túc Vương. Quyết định này đã vấp phải sự phản đối gay gắt từ các thành viên hoàng tộc và quan lại trong triều đình. Các nhà sử học đương thời đã chỉ trích mạnh mẽ quyết định này vì nó phá vỡ quy tắc truyền ngôi truyền thống của nhà Trần, vốn quy định ngôi vị phải được truyền cho con cháu ruột thịt của hoàng tộc. Sự việc này được coi là khởi đầu cho một giai đoạn hỗn loạn của nhà Trần.
2. Quá trình lên ngôi
Việc Dương Nhật Lễ lên ngôi hoàng đế đã gây ra nhiều tranh cãi và bất ổn chính trị, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử cuối thời nhà Trần.
2.1. Tranh cãi về việc kế vị
Sau khi Trần Dụ Tông băng hà vào ngày 25 tháng 5 âm lịch năm 1369 (tức ngày 29 tháng 6 năm 1369 dương lịch), vấn đề kế vị trở nên căng thẳng. Mặc dù Dụ Tông đã có di chiếu truyền ngôi cho Dương Nhật Lễ, nhưng quyết định này đã bị các quan lại và thành viên hoàng tộc phản đối kịch liệt. Họ cho rằng việc truyền ngôi cho một người không thuộc huyết thống hoàng tộc Trần là vi phạm quy tắc truyền ngôi truyền thống và sẽ dẫn đến sự hỗn loạn. Thậm chí, triều đình còn có kế hoạch đưa Cung Định Vương Trần Phủ (người sau này là Trần Nghệ Tông) lên ngôi, trái với di chiếu của Dụ Tông.
Tuy nhiên, Hiến Từ Thái hậu, mẹ của Dụ Tông, đã kiên quyết ủng hộ di chiếu của con trai. Bà đã bất chấp sự phản đối mạnh mẽ từ hoàng tộc và triều đình để mời Dương Nhật Lễ vào cung làm lễ đăng quang. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Thái hậu lý luận rằng vì Cung Túc Vương Trần Nguyên Dục (cha nuôi của Nhật Lễ) là con đích trưởng của Trần Minh Tông nhưng không được truyền ngôi, nên việc con trai ông là Dương Nhật Lễ kế vị là điều hợp lý. Tuy nhiên, các nhà sử học sau này, đặc biệt là trong Đại Việt sử ký toàn thư và Khâm định Việt sử Thông giám cương mục, đều không công nhận tính chính thống của Dương Nhật Lễ và coi ông là kẻ tiếm vị.
2.2. Lễ đăng quang và niên hiệu
Ngày 15 tháng 6 năm Kỷ Dậu (tức ngày 18 tháng 7 năm 1369), Dương Nhật Lễ chính thức lên ngôi hoàng đế. Ông đặt niên hiệu là Đại Định (Đại Định大定Vietnamese, nghĩa là "thái bình lớn"), niên hiệu này kéo dài từ năm 1369 đến 1370. Sau khi lên ngôi, ông đã truy tặng cha nuôi Cung Túc Vương Trần Nguyên Dục làm Hoàng thái bá (Hoàng thái bá皇太伯Vietnamese).
Cũng theo ghi chép từ Nam Ông mộng lục, Dương Nhật Lễ đã bổ nhiệm các anh khác mẹ của Dụ Tông vào những vị trí quan trọng trong triều đình: Cung Tĩnh Vương Trần Nguyên Trác làm Thái tể, Cung Định Vương Trần Phủ (sau này là Trần Nghệ Tông) làm Thái sư, và Cung Tuyên Vương Trần Kính (sau này là Trần Duệ Tông) làm Hữu Tướng quốc. Ông cũng lập con gái của Cung Định Vương Trần Phủ làm Hoàng hậu.
Trong thời gian này, một sứ đoàn của nhà Minh đã sang Đại Việt để sắc phong cho Dụ Tông. Dương Nhật Lễ (tên ngoại giao với nhà Minh là Trần Nhật Kiên) đã xin được thụ phong, nhưng sứ giả nhà Minh là Trương Dĩ Ninh đã không đồng ý. Do đó, Nhật Lễ phải cử sứ giả Đỗ Thuấn Khâm sang nhà Minh để báo tang và xin được sắc phong.
3. Triều đại và Chính sách
Triều đại của Dương Nhật Lễ chỉ kéo dài hơn một năm, nhưng đã chứng kiến nhiều biến cố và chính sách gây bất ổn, phản ánh sự suy đồi trong quản lý quốc gia và mâu thuẫn sâu sắc trong hoàng tộc.
3.1. Quản lý quốc gia và hưởng thụ cá nhân
Sau khi lên ngôi, Dương Nhật Lễ đã bỏ bê công việc triều chính, giống như người tiền nhiệm Trần Dụ Tông. Ông sa đà vào rượu chè, mê đắm hát tuồng và thường xuyên đi lại, hưởng lạc. Lối sống xa hoa, ăn chơi hưởng thụ đã khiến ông sao nhãng việc cai trị, gây thất vọng lớn cho toàn bộ triều đình và các quan lại. Ông thậm chí còn đón cha ruột là Dương Khương vào triều và phong chức Lệnh thư gia, điều này càng làm tăng thêm sự bất bình.
3.2. Mâu thuẫn nội bộ hoàng tộc
Chỉ khoảng nửa năm sau khi lên ngôi, Dương Nhật Lễ đã ra lệnh đầu độc giết chết Hiến Từ Thái hậu vào ngày 14 tháng 12 năm Kỷ Dậu (tức ngày 12 tháng 1 năm 1370). Việc này xảy ra sau khi Thái hậu bắt đầu hối hận về việc đã ủng hộ ông lên ngôi. Hành động tàn độc này đã làm trầm trọng thêm mâu thuẫn trong nội bộ hoàng tộc.
Vào đêm ngày 20 tháng 9 âm lịch năm Canh Tuất (tức ngày 9 tháng 10 năm 1370), cha con quan Thái tể Trần Nguyên Trác, Trần Nguyên Tiết, cùng hai người con của Thiên Ninh công chúa (chị gái cùng mẹ của Trần Dụ Tông), đã dẫn các tôn thất vào thành để ám sát Dương Nhật Lễ. Tuy nhiên, kế hoạch bị bại lộ. Dương Nhật Lễ đã trèo qua tường thành, nấp dưới cầu mới để thoát thân. Sáng hôm sau, ông quay lại cung, bắt giữ Trần Nguyên Trác cùng 17 người chủ mưu khác và xử tử tất cả.
3.3. Nỗ lực đổi họ và phản ứng
Một trong những hành động gây phẫn nộ nhất của Dương Nhật Lễ là ý định đổi lại họ Dương, bỏ họ Trần. Hành động này được coi là đỉnh điểm của sự bất mãn trong hoàng tộc và triều đình. Việc ông muốn từ bỏ họ Trần, vốn là biểu tượng của vương triều, đã bị các nhà sử học đánh giá là sai lầm lớn nhất, khiến các tôn thất nhà Trần, những người đang nắm giữ quyền lực khắp cả nước, phải tìm cách lật đổ ông.
Sự việc này đã khiến các thành viên hoàng gia và quan lại vô cùng thất vọng và tức giận, dẫn đến sự nổi dậy và các cuộc binh biến sau đó nhằm lật đổ ông.
4. Suy tàn và Cái chết
Triều đại ngắn ngủi của Dương Nhật Lễ kết thúc trong biến loạn và cái chết bi thảm, đánh dấu một giai đoạn bất ổn nghiêm trọng của nhà Trần.
4.1. Biến loạn và bị phế truất
Sau khi Dương Nhật Lễ xử tử Trần Nguyên Trác, Thái sư Cung Định Vương Trần Phủ (cha của Hoàng hậu và sau này là Trần Nghệ Tông) lo sợ bị liên lụy nên đã tránh ra trấn Đà Giang (tức Gia Hưng). Tại đây, ông bí mật liên lạc với các em mình là Hữu Tướng quốc Cung Tuyên Vương Trần Kính (sau này là Trần Duệ Tông), Chương Túc thượng hầu Trần Nguyên Đán, và Thiên Ninh công chúa Ngọc Tha để tập hợp lực lượng dấy quân tại Thanh Hóa. Trần Kính đã giúp anh mình chuẩn bị vũ khí và trang bị cho quân đội.
Trong thời gian này, Dương Nhật Lễ tin dùng Thiếu úy Trần Ngô Lang, nhưng không biết Ngô Lang đã ngầm thông đồng với Trần Phủ. Mỗi khi Nhật Lễ cử quân tướng đi đánh dẹp, Trần Ngô Lang đều bí mật khuyên họ theo Trần Phủ và không quay về. Do đó, quân đội của Trần Phủ và Trần Kính ngày càng mạnh lên.
Ngày 13 tháng 11 năm Canh Tuất (tức ngày 1 tháng 12 năm 1370), Cung Định Vương Trần Phủ tiến quân đến phủ Kiến Hưng. Trần Ngô Lang đã khuyên Dương Nhật Lễ đích thân thảo thư thoái vị và nhận tội, rồi dâng lên Cung Định Vương. Dương Nhật Lễ đã gặp Cung Định Vương, quỳ xuống nhận tội, và bị phế truất khỏi ngôi vị, giáng xuống làm Hôn Đức Công (Hôn Đức Công昏德公Vietnamese). Hai ngày sau, vào ngày 15 tháng 11, Cung Định Vương Trần Phủ chính thức lên ngôi, tức là Trần Nghệ Tông.
4.2. Bị xử tử
Ngày 21 tháng 11 năm 1370, Trần Nghệ Tông cùng Trần Kính và Thiên Ninh công chúa dẫn quân về kinh đô Thăng Long. Dương Nhật Lễ bị giam giữ tại phường Giang Khẩu. Lúc này, ông mới nhận ra mình đã bị Trần Ngô Lang phản bội. Trong lúc bị giam, ông lừa gọi Trần Ngô Lang đến, nói rằng có một lọ vàng chôn trong cung và bảo Ngô Lang đi lấy về. Khi Trần Ngô Lang quỳ xuống, Dương Nhật Lễ đã bóp cổ giết chết ông ta.
Cháu của Ngô Lang là Trần Thế Đỗ đã tâu lại sự việc này với Trần Nghệ Tông. Ngay lập tức, Nghệ Tông hạ lệnh đánh chết Dương Nhật Lễ và con trai ông là Dương Liễu (Dương Liễu楊柳Vietnamese). Thi thể của hai cha con được đem chôn cất tại núi Đại Mông (Đại Mông sơn大蒙山Vietnamese). Sự việc này diễn ra vào ngày 26 tháng 11 âm lịch năm 1370 (tức ngày 14 tháng 12 năm 1370 dương lịch).
Sau khi Dương Nhật Lễ qua đời, mẹ ông đã chạy sang Chiêm Thành và cầu cứu vua Chế Bồng Nga đem quân đánh Đại Việt để báo thù. Lợi dụng sự bất ổn chính trị của Đại Việt, Chế Bồng Nga đã nhiều lần dẫn quân tấn công Thăng Long, gây ra nhiều thiệt hại và phiền toái lớn cho các vua Trần từ Nghệ Tông trở về sau.
5. Gia đình
Dương Nhật Lễ có một Hoàng hậu, là con gái của Cung Định Vương Trần Phủ (sau này là Trần Nghệ Tông). Ông có một người con trai tên là Dương Liễu (Dương Liễu楊柳Vietnamese), người đã bị đánh chết cùng ông vào năm 1370.
6. Niên hiệu
| Hôn Đức Công | Năm thứ nhất | Năm thứ hai |
|---|---|---|
| Công nguyên (Tây lịch) | 1369 | 1370 |
| Can Chi (Âm lịch) | Kỷ Dậu | Canh Tuất |
| Niên hiệu (年號) | Đại Định Năm thứ nhất | Năm thứ hai |
7. Đánh giá và Ảnh hưởng Lịch sử
Triều đại ngắn ngủi của Dương Nhật Lễ đã để lại nhiều dấu ấn tiêu cực và được các nhà sử học hậu thế đánh giá là một trong những nguyên nhân đẩy nhanh sự suy vong của nhà Trần.
7.1. Vấn đề chính thống của dòng dõi hoàng tộc
Dương Nhật Lễ không thuộc dòng dõi huyết thống của hoàng tộc Trần. Việc ông lên ngôi thông qua di chiếu của Trần Dụ Tông đã bị các nhà sử học đương thời và hậu thế coi là bất hợp pháp. Các bộ chính sử của Đại Việt như Đại Việt sử ký toàn thư không công nhận ông là vua chính thống của nhà Trần. Thời gian trị vì của ông không được đưa vào phần bản kỷ của các hoàng đế Trần mà chỉ được ghi chép phụ lục trong phần bản kỷ của Trần Dụ Tông và Trần Nghệ Tông. Ông bị coi là kẻ tiếm vị, và sau khi bị phế truất, ông bị giáng xuống tước hiệu Hôn Đức Công, không có thụy hiệu như các hoàng đế khác. Tư tưởng phong kiến không chấp nhận một người dị tộc làm vua trong triều, và đây là một trong những nguyên nhân chính khiến ông bị lật đổ.
7.2. Nguyên nhân suy vong của nhà Trần
Sự kiện Dương Nhật Lễ lên ngôi và bị lật đổ được coi là điểm khởi đầu cho một loạt các biến cố hỗn loạn trong triều đình nhà Trần. Triều đại của ông, dù chỉ kéo dài hơn một năm, đã gây ra những cuộc thanh trừng nội bộ, ám sát hoàng tộc và sự bất ổn chính trị nghiêm trọng. Việc ông bỏ bê triều chính, sa đà vào hưởng lạc, và đặc biệt là ý định đổi lại họ Dương, đã làm mất lòng tin của hoàng tộc và quan lại, làm suy yếu nghiêm trọng quyền lực trung ương của nhà Trần.
Mặc dù nhà Trần vào thời điểm đó đã có dấu hiệu suy yếu, nhưng những hành động của Dương Nhật Lễ đã đẩy nhanh quá trình này. Sự bất mãn trong hoàng tộc và việc liên tiếp xảy ra các cuộc binh biến đã làm suy yếu nền tảng xã hội và chính trị của vương triều, tạo tiền đề cho sự sụp đổ của nhà Trần sau này.
7.3. Đánh giá hậu thế
Các nhà sử học hậu thế đều có những đánh giá tiêu cực về Dương Nhật Lễ. Ông bị phê phán vì không có tài năng và tư cách của một vị vua. Những sai lầm của ông bao gồm việc bỏ bê công việc quốc gia, lối sống xa hoa, và đặc biệt là hành động tàn bạo như đầu độc Hiến Từ Thái hậu.
Trần Trọng Kim trong tác phẩm Việt Nam sử lược có một phiên bản hơi khác về cuộc lật đổ, trong đó ông cho rằng âm mưu lật đổ do các quan lại triều đình khởi xướng chứ không phải do chính Trần Phủ (Trần Nghệ Tông) lãnh đạo. Trần Trọng Kim cũng cho rằng Trần Phủ chỉ lên ngôi sau khi âm mưu thành công và Nhật Lễ đã chết.
Tác giả Trần Xuân Sinh trong sách Thuyết Trần lại nhận định rằng Trần Nhật Lễ thực ra chỉ là "đứa con hư của dòng họ nhà Trần", và việc ông bị truất ngôi là điều tất yếu do những sai lầm và tư cách kém cỏi của mình. Nhìn chung, Dương Nhật Lễ được coi là một nhân vật gây tranh cãi, có vai trò tiêu cực trong giai đoạn cuối của nhà Trần, góp phần vào sự suy yếu và sụp đổ của vương triều này.