1. Cuộc đời và bối cảnh
1.1. Cuộc đời
Abu Isa al-Warraq, với tên đầy đủ là Abū ʿĪsā Muḥammad ibn Hārūn al-Warrāq, là một học giả Ả Rập sống vào thế kỷ 9. Ông qua đời vào khoảng năm 861 hoặc 862 sau Công nguyên (tức năm 247 theo lịch Hijri). Tuy nhiên, có một số tài liệu khác đưa ra niên đại sinh và mất của ông là từ năm 889 đến ngày 24 tháng 6 năm 994, cho thấy sự không nhất quán về thông tin ngày tháng trong các nguồn lịch sử.
1.2. Mối quan hệ học thuật
Al-Warraq có những mối quan hệ học thuật quan trọng định hình tư tưởng của ông. Ông là học trò của hai học giả nổi tiếng là Ibnu al-Sarrāj và Ibnu Duraid. Ngoài ra, ông còn là người cố vấn, thầy giáo và bạn của học giả Ibn al-Rawandi, người sau này cũng trở thành một nhà tư tưởng có tư tưởng phê phán mạnh mẽ. Al-Warraq xuất hiện trong tác phẩm The Book of the Emerald của Ibn al-Rawandi, minh chứng cho mối liên hệ sâu sắc giữa hai nhân vật này.
2. Quan điểm triết học và phê phán
Al-Warraq thể hiện một quan điểm triết học hoài nghi sâu sắc, đặc biệt là đối với các tôn giáo khải thị. Ông không ngần ngại đặt câu hỏi về những giáo lý cơ bản và khẳng định vai trò tối cao của lý trí con người trong việc nhận thức chân lý.
2.1. Hoài nghi và phê phán chung về các tôn giáo khải thị
Al-Warraq bày tỏ sự hoài nghi về sự tồn tại của Thượng đế theo cách hiểu truyền thống. Ông lập luận rằng một vị Thượng đế "ra lệnh cho nô lệ (tức con người) thực hiện những điều mà Người biết rõ là họ không thể làm được, rồi lại trừng phạt họ, thì đó là một kẻ ngốc", ám chỉ một vị Thượng đế đặt ra những yêu cầu phi thực tế cho con người và rồi trừng phạt họ vì thất bại.
Ông cũng thách thức ý niệm về tôn giáo khải thị. Al-Warraq tin rằng nếu con người có khả năng tự nhận thức được những chân lý đạo đức, chẳng hạn như việc tha thứ là tốt, thì một nhà tiên tri là không cần thiết. Ông nhấn mạnh rằng con người không nên tuân theo những lời tuyên bố của các nhà tiên tri tự phong nếu những điều được tuyên bố đó mâu thuẫn với lý trí và lẽ phải. Al-Warraq ngưỡng mộ trí tuệ không phải vì khả năng phục tùng một vị thần, mà vì khả năng tìm tòi, khám phá những điều kỳ diệu của khoa học. Ông giải thích rằng con người đã phát triển khoa học thiên văn học bằng cách quan sát bầu trời, và không cần bất kỳ nhà tiên tri nào chỉ cho họ cách quan sát; tương tự, ông nói rằng cũng không cần tiên tri nào để chỉ họ cách chế tạo sáo hay cách chơi nhạc cụ đó.
2.2. Phê phán Hồi giáo
Al-Warraq đã nghi ngờ các tuyên bố về việc Muhammad là một nhà tiên tri. Ông cho rằng việc Muhammad có thể dự đoán được một số sự kiện nhất định không chứng minh được ông là một nhà tiên tri. Điều đó có thể chỉ là khả năng đoán thành công, nhưng không có nghĩa là ông có kiến thức thực sự về tương lai. Ngoài ra, việc Muhammad có thể kể lại các sự kiện trong quá khứ cũng không chứng minh ông là một nhà tiên tri, bởi vì ông có thể đã đọc về những sự kiện đó trong Kinh Thánh hoặc, nếu ông là người không biết chữ, ông vẫn có thể nghe người khác đọc Kinh Thánh cho mình.
2.3. Phê phán Kitô giáo
Al-Warraq đã viết một trong những tác phẩm công kích Kitô giáo chi tiết nhất trong thời kỳ đó, mang tên Radd ʿalā al-thalāth firaq min al-Naṣārā (Sự bác bỏ ba giáo phái Kitô giáo). Trong tác phẩm này, ông thể hiện sự am hiểu bất thường về thần học và lịch sử Kitô giáo. Ông phê phán những quan niệm mâu thuẫn về sự nhập thể của Chúa Giêsu, tức là Người vừa là thần thánh vừa là con người. Al-Warraq chỉ ra rằng ngay cả các giáo phái Kitô giáo cũng đã phải vật lộn và bất đồng với nhau về ý nghĩa của sự nhập thể và Ba Ngôi. Ông cũng đề cập đến lý do tại sao ít học giả Ả Rập trong thời kỳ đó trực tiếp nghiên cứu Kitô giáo, một phần là do thiếu tiếp cận với các văn bản kinh điển Kitô giáo bằng tiếng Ả Rập, và một phần là do niềm tin rằng các tài liệu Kitô giáo bị khiếm khuyết và không có giá trị để nghiên cứu.
3. Di sản và ảnh hưởng
Tư tưởng của Al-Warraq đã để lại dấu ấn đáng kể trong lịch sử tư tưởng Hồi giáo và tư tưởng phê phán nói chung. Mặc dù các tác phẩm của ông thường bị các tín đồ chính thống bác bỏ, nhưng những lập luận sắc bén và tinh thần hoài nghi của ông đã mở đường cho các cuộc tranh luận triết học sau này. Một ví dụ về ảnh hưởng lâu dài của ông là việc nhà phê bình Hồi giáo hiện đại Ibn Warraq đã lấy bút danh của mình từ Abu Isa al-Warraq, như một sự tôn vinh đối với tinh thần phê phán và tự do tư tưởng của ông.